Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.2004, Síða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. október 2004 | 5
landsins, ásamt þeim Agli Ólafssyni, Ásu Hlín
Svavarsdóttur, Jóhanni Sigurðarsyni og Jó-
hanni G. Jóhannssyni. Hún hefur sungið inn á
plötur og komið fram sem söngkona við fjöl-
mörg tækifæri þar sem reynsla hennar og hæfi-
leikar til túlkunar hafa nýst til fullnustu ásamt
þeirri fallegu og fjölhæfu söngrödd sem henni
var gefin.
Edda Heiðrún hefur ávallt verið órög við að
fylgja sannfæringu sinni sem listamaður og
tekið ýmsa áhættu á ferli sínum vegna þess.
Hún var lausráðin hjá Leikfélagi Reykjavíkur
um nokkurra ára skeið en réðst síðan til Þjóð-
leikhússins. Hún sagði upp þeim samningi og
gekk til liðs við Leikhús Frú Emilíu á árunum
1991–1993. Eftir það réðst hún til Leikfélagsins
að nýju en kom aftur til Þjóðleikhússins fyrir
nokkrum árum.
Við settumst eina dagstund saman yfir kaffi-
bolla heima hjá henni í Litla-Skerjafirðinum og
áttum þetta samtal.
Finnst þér leikhúsið bjóða upp á þau tæki-
færi sem leitandi listamaður sækist eftir?
„Að vissu leyti, já, til að byrja með og þá í
formi tækifæra og tiltrúar, en svo er maður
gersamlega sinnar gæfu smiður. Og ef maður
vill vera einhvers staðar í örygginu, t.d. Þjóð-
leikhúsinu, sem er enginn smá lúxus; þú veist,
maður fær reglulega hlutverk, þar er sturta,
ókeypis sjampó, tannbursti og nærbuxurnar
þvegnar af manni. Það er samt ekkert víst að
maður sé hamingjusamur sem listamaður og fái
nægilega andlega næringu af þessu. En þá þarf
maður bara að taka á sig rögg og gera eitthvað í
málunum. Það gerir það enginn annar. Það er
enginn að hugsa um þig. Þú verður að taka
ábyrgð á sjálfum þér og fara eftir þínu hjarta.
Sumir leikarar hafa alla sína tíð verið í Þjóðleik-
húsinu og eru stórkostlegir listamenn. Það er
svo misjafnt hvað hentar fólki.
Ég persónulega myndi vilja sjá Þjóðleikhúsið
opnara fyrir ungu fólki. Að þar væri einhvers
konar millisvið sem tæki við öllu ungu fólki sem
útskrifaðist úr leiklistarnámi. Þetta væri eins
konar miðstöð fyrir listamenn framtíðarinnar.
Þarna gætu þeir kynnst leikhúsinu og átt sam-
starf við eldri listamenn og þarna væri suðu-
pottur þar sem allir fengju tækifæri hjá Þjóð-
leikhúsinu. Leyfa unga fólkinu að boltra sér í
leiklistinni því það er á þessum tímapunkti í líf-
inu sem maður getur leyft sér að lifa eingöngu
fyrir listina. Svo þegar fólk er búið að vinna í
nokkur ár kemur í ljós hverjir endast og hverjir
ætla að pluma sig. Það eru ekki alltaf þeir sem
hafa hæst í byrjun sem ná lengst. En mér finnst
að akurinn ætti að vera stærri í upphafi og þeir
sem leggja sig fram og vinna af einurð fái nokk-
uð jafnt tækifæri til að byrja með.“
Er þetta ekki líka spurning um hæfileika?
„Það er alveg rétt. Það er tvennt sem getur
komið í veg fyrir að einstaklingur geti orðið
góður leikari. Annars vegar geta verið tæknileg
vandamál sem leikarinn nær aldrei að leysa eða
hann er að burðast með tilfinningaleg vanda-
mál, einkamál, sem verða þeim að fótakefli æ
ofan í æ. Það getur verið skaphöfnin, fjöl-
skyldulífið, sjúkdómar, eða hreinlega að leik-
arinn hefur áhuga á einhverju öðru sem truflar
sífellt. Ef leikarinn vill komast í ólympíulestina
þá þarf að taka á svona vandamálum. Er það
tæknilegs eðlis eða andlegt. Er hann kannski
bara orðinn latur? Er eitthvað að í skrokknum,
eða er það röddin? Mjög oft er það röddin sem
er að svíkja.“
Ég held að Ingmar Bergman hafi sagt að
leikæfingar séu ekki meðferðarstund fyrir per-
sónuleg vandamál heldur vinna.
„Það er hárrétt. Maður kemur ekki með allt
sitt persónulega rusl í vinnuna og hellir úr pok-
anum á gólfið fyrir framan samstarfsmennina.
Hver á að tína það upp? Þetta er forréttinda-
starf sem því miður er ofboðslega illa launað.
Og það má ekki misnota þau forréttindi með því
að velta sér upp úr eigin persónulega rusli.
Aðalmarkmið þessa starfs er að búa til and-
rúmsloft. Og hvernig getur maður búið til gott
andrúmsloft og haft með því áhrif á fólk eina
kvöldstund ef persónuleg mál eru alltaf til um-
ræðu. Það gengur ekki.“
Er ekki hættulegt að tala um þetta sem for-
réttindastarf. Felst ekki í því að sætta sig við
hversu illa launað það er?
„Jú, auðvitað ætti það að vera miklu betur
launað. Einfaldlega vegna þess að námið er
langt og strangt og góður leikari verður með
tímanum alveg gríðarlega verðmætur. Það
skiptir máli fyrir þjóðina að eiga góða listamenn
í góðri þjálfun sem hafa tæknina og andagiftina
til að endurspegla það samfélag sem við lifum í.
Listin, trúin og vísindin eru þeir þrír þættir í
mannlegri tilveru sem öllu máli skipta.“
En eru þínar hreyfingar innan leikhússins til
marks um leit þína að nýjum áskorunum?
„Já, kannski en stundum hefur þetta einfald-
lega stafað af því að mig hefur langað til að taka
þátt í ákveðnu verkefni eða vinna með ein-
hverjum. Mér fannst ég t.d. verða að vera með í
Kvetch. Mér fannst það vera eins konar köllun.
Ég las verkið og hugsaði þetta verð ég að gera
og hvernig á ég að fara að því. Ég hefði getað
gengið á fund Stefáns Baldurssonar og fengið
leyfi frá störfum í Þjóðleikhúsinu. Stefán hefur
alltaf verið mjög liðlegur og örlátur við sína
listamenn. En mér fannst bara hreinlegra að
skipta um leikhús um tíma. Ég hef alltaf litið á
mig sem þjón. Það er mikilvægt. Þjón list-
arinnar. Þess vegna hef ég átt svo auðvelt með
að skipta um vettvang í leikhúsinu. Ég hugsaði:
er eitthvað annað fyrir mig að gera hér í þess-
um garði? Getur leikhúsið notað mig á annan
hátt en það hefur gert hingað til? “
Þú hefur unnið með ótal leikstjórum og hlýt-
ur að hafa hugsað einhvern tíma að þú vissir
betur hvernig gera ætti hlutina.
„Eftirsóttur leikari fer fljótlega framúr leik-
stjórunum hvað varðar fjölda verkefna því leik-
stjórar fá ekki svo mörg tækifæri. Fyrir leikara
er eins gott að átta sig á þessu og láta það ekki
stíga sér til höfuðs. Ég hef reyndar átt því láni
að fagna í gegnum minn feril að lenda aldrei í
útistöðum við nokkurn einasta mann og á mjög
fallegan feril hvað þetta varðar. Þetta skiptir
miklu máli og hugarfarið sem ég hef tileinkað
mér er að þegar maður er með þá er maður með
og leggst ekki í skotgrafir gegn leikstjóranum
eða einhverjum í sýningunni. Það er engin
keðja sterkari en veikasti hlekkurinn og þetta
er samstarf. Ég lít líka þannig á sjálfa mig í
starfi leikstjórans. Ég hef enga þörf fyrir að
upphefja sjálfa mig á kostnað leikaranna eða
höfundarins eða nokkurs annars. Ég hef enga
þörf fyrir að eigna mér alla skapaða hluti. Ég
hef áhuga á leikstjórn sem vettvangi til sam-
starfs og tækifæri til rannsókna á mannlegum
samskiptum þar sem mannúð og samkennd eru
í heiðri höfð og við finnum þessum samskiptum
form sem heitir leiklist.“
Ég hef heyrt leikstjóra tala um hversu mikill
fengur sé að þér í verkefni. Þú leggir ávallt eitt-
hvað til samstarfsins sem byggja megi á.
„Er það? Ja, já, jújú. Ég hef fundið fyrir
löngun til að hafa áhrif á stíl sýninga. Ég við-
urkenni það. Ég hef haft áhrif á smink og bún-
inga jafnvel. Ég hef haft mjög gaman af því.
Stundum hef ég komist upp með þetta og
stundum ekki. Mér finnst reyndar miklu
skemmtilegra að vinna með leikstjórum sem
vita hvað þeir vilja gera. Og svo á ég líka af-
skaplega erfitt með að þola mikla óreiðu og
hangs og kannski hef ég haft þannig áhrif líka;
að það sé unnið.“
En af hverju varstu ekki farin að leikstýra
miklu fyrr?
„Ég hef tvisvar eða þrisvar í gegnum tíðina
óskað eftir því að fá að leikstýra og það gekk
aldrei eftir. Þetta voru uppáhaldsverk sem mig
langaði að leikstýra og eitt sinn var ég beðin um
að leika í einni sýningu og gat það ekki af viss-
um ástæðum en ég sagðist hafa mikinn áhuga á
að leikstýra verkinu. Það gekk nú ekki, mér var
ekki treyst, enda ekki búin að leika nema aðal-
hlutverk í 20 ár og ég skildi það vel að þeir vildu
fá einhvern með meiri reynslu en mig. Ég hafði
semsagt húmor fyrir þessu! Eftirá hugsaði ég
að það hafi verið ágætt að ekkert varð úr þessu.
Núna er það hinsvegar þannig að mínar per-
sónulegu aðstæður gera það að verkum að ég
fæ þau leikstjórnarverkefni sem ég hef mestan
áhuga á að vinna. Aðstæðurnar skapa einnig
annað fyrir mig sem er friður og ró til að vinna
að þessum verkefnum heil og óskipt. Ég held að
það sé ekkert mjög sniðugt að vera að leika og
leikstýra sitt á hvað eða jafnvel hvort tveggja í
einu. Sem leikstjóri þarf maður frið og ró til að
einbeita sér að verkefnunum.“
Aðdragandinn að því að þú snérir þér alfarið
að leikstjórn er ekki langur.
„Um síðustu áramót bauð leikstjórinn, Stef-
án Baldursson, mér að leika aðalhlutverkið í
Sorgin klæðir Elektru sem sýnt var á Smíða-
verkstæði Þjóðleikhússins í fyrravor. Stefán
vissi hvernig komið var fyrir mér heilsufarslega
en var samt tilbúinn að leyfa mér að ráða því.
Ég sagðist ekki njóta þess lengur að leika og
baðst undan því en í staðinn bað ég hann að
taka mig sem aðstoðarleikstjóra í sýninguna og
huga að því í framhaldinu að ég væri að skipta
um vettvang í leikhúsinu. Hann gerði þetta fyr-
ir mig og ég var þarna með honum að læra og
hlusta og prófa á sjálfri mér hvað ég myndi
gera ef ég væri að leikstýra og bera það svo
saman við það sem Stefán gerði. Ég hafði svo-
sem ekkert til málanna að leggja en notaði tím-
ann vel og hafði næði til að hugsa og velta leik-
stjórninni fyrir mér.“
Var ekki dálítið erfitt að sitja og hlusta?
„Jú, blessaður vertu. Það var mjög erfitt en
líka lærdómsríkt. Stefán sagði við mig að ég
ætti bara að fylgjast með og hlusta og síðan
fengi ég mitt tækifæri síðar. Þarna lærði ég
semsagt að þegja í fyrsta skipti á ævinni! Balt-
asar Kormákur bauð mér síðan að leikstýra
þessu frábæra leikriti eftir Harold Pinter sem
við erum að frumsýna núna. En Stefán stóð við
sitt og lét mig hafa bunka af leikritum til að lesa
sem verkefnavalsnefnd Þjóðleikhússins hafði
lagt blessun sína yfir. Fyrsta leikritið sem ég
las var By the Bog of Cats og ég þurfti ekki að
lesa fleiri leikrit. Fyrsta setningin skar mig í
hjartað og mér fannst unaðslegt að lesa það og
ég hugsaði að þetta yrði ég að gera. Ég sagði
svo við Stefán að ég þyrfti ekki að lesa fleiri
leikrit, ég vildi gera þetta.“
Verkið hefur hlotið titilinn Mýrarljós í þýð-
ingu Árna Ibsen og fjallar um síðasta daginn í
lífi konu í litlu írsku þorpi.
„Þetta verk höfðar alveg sérstaklega til mín,
því aðalpersónan er að ganga í gegnum miklar
þrengingar, henni er nánast ýtt út fyrir ystu
mörk mannlegrar getu og hún verður að færa
miklar fórnir. Þetta er móðir sem þarf að
kveðja fyrr en hún hafði hugsað sér og mér er
þetta mikið umhugsunarefni. Að segja bless of
fljótt. Mér er mjög kært að vinna þetta verkefni
og hef fengið úrvalsfólk í lið með mér, m.a. tvo
gríska leikhúsmenn, þá Thanos og Giorgios,
sem hafa unnið mikið með grímur og ég kynnt-
ist á námskeiði í Svíþjóð í fyrrasumar.“
Hvaða námskeið var þetta?
„Þetta var námskeið í grímuleik og sviðs-
hreyfingum en var mér
reyndar afskaplega erfiður tími og ég hafði
takmarkað gagn af námskeiðinu því ég var að
fara í rannsókn daginn eftir námskeiðið og öll
námskeiðsvikan var því lituð af þeim kvíða sem
ég hafði fyrir niðurstöðum rannsóknarinnar.
Ég var eiginlega á barmi taugaáfalls ef ég er al-
veg fullkomlega hreinskilin. En þarna voru
þessir tveir stórkostlegu Grikkir sem hafa þró-
að mjög skemmtilega og nútímalega aðferð til
að nota förðun og grímur í leikhúsinu og þeir
hafa þróað mjög ferskt leikhús byggt á hinni
fornu grísku hefð. Ég sat tíma hjá þessum
mönnum og gleymdi mér gersamlega, allar
mínar áhyggjur gleymdust á meðan. Þarna fóru
saman hæfileikar, auðmýkt og kærleikur, virð-
ing fyrir fortíðinni og búið í haginn fyrir fram-
tíðina. Svo margt af því sem þeir voru að gera
samræmdist mínum skoðunum á leikhúsvinnu
og fór langt framúr mínum væntingum. Þarna
vildi ég vera. Þetta vildi ég læra. Ég styrktist í
þeirri skoðun að leikhúsið er sannarlega heilagt
en það er líka fyndið og skemmtilegt og það á
líka við um grísku harmleikina. Mýrarljós er
byggt á Medeu eftir Evrípídes og því hef ég
fengið þessa grísku listamenn í lið með mér við
sýninguna. Og svo má segja að þarna blandist
saman mjög skrýtið og skemmtilegt fólk, írskt,
íslenskt og grískt. Skrýtið, það er ís í öllum
þessum nöfnum. Leikritið gerist reyndar í
frosti og snjó! Þetta ætlum við að tengja saman.
Grikkirnir tveir eru mjög fjölhæfir og grímu-
þjón listarinnar
’Ég hefði aldrei trúað því hvað mér finnst mikil nautnfólgin í því að leikstýra. Þetta er ótrúlega skemmtileg
vinna enda fer ég inn á æfingarnar kl. 10 á morgnana
og veit ekki af mér fyrr en klukkan er allt í einu orðin
fjögur. Æfingin búin! Ég gleymi mér gersamlega.‘