Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 30. október 2004
!
Dauðinn er ekki hér. Dauðinn er
ekki hér. Dauðinn er ekki hér. Við
erum hamingjusöm. Smá erf-
iðleikar kannski. Eins og gengur
bara. Þetta reddast allt. Af hverju
tek ég mynd af barninu mínu? Nú
bara til að hafa góðar minningar
til að ylja mér við þegar ég verð
gömul. Svo ég geti hallað mér aftur, bros-
að út í annað, rifjað upp liðna tíma. Ljós-
myndin varðveitir augnablikið um alla ei-
lífð. Eilífa hamingju. Eilíft líf.
En þú? Af hverju tekur þú mynd af
barninu þínu? Ótt-
astu að það muni
deyja? Nei, þú mátt
ekki hugsa svona.
Barnið deyr ekki. Er það nokkuð? Er
eitthvað að? Er það veikt? Þú mátt ekki
hugsa svona. Tekurðu ljósmyndir til þess
að reyna að sigrast á dauðanum? Minnir
ljósmyndin þig á dauðann? Minnir hún
þig á að barnið muni einhverntíman, fyrr
eða síðar, deyja? Af hverju segirðu þetta?
Mér finnst þetta vera ótrúlega nið-
urdrepandi hugsanir. Þú mátt ekki hugsa
svona. Þú ferð ekki með barnið til ljós-
myndara af því að þú óttast að það muni
deyja og þú munir gleyma hvernig það
leit nákvæmlega út? Þú gleymir ekki
hvernig barnið þitt lítur út. Þú munt
muna hvern andlitsdrátt. Hvert svip-
brigði. Er það ekki?
Sýning ástralska ljósmyndafræðings-
ins Geoffrey Batchen sem nú stendur yfir
í myndasal Þjóðminjasafnsins fjallar
bæði um barnið og dauðann. Hún fjallar
um hvernig líf barnsins, líf okkar allra,
fléttast saman við dauðann. Hún fjallar
um óttann við dauðann og tilraunir okkar
til að sigrast á honum. Á sýningunni er
fjöldi ljósmynda og önnur verk sem eru
m.a. samansett úr mannshárum, hunda-
hárum, blómum, kertavaxi og klæðnaði
og eiga það sameiginlegt með ljósmynd-
inni að vera sköpuð í þeim tilgangi að
sigra tímann og búa til eilífan minn-
isvarða um horfna tíð. Á sýningunni má
meðal annars finna ljósmyndir af börn-
um. Ljósmyndir sem ef til vill voru tekn-
ar vegna þess að foreldrarnir óttuðust að
tíminn myndi vinna á barninu, það myndi
smám saman hætta að vera barn og
verða fullorðin, eða að það myndi deyja.
Margar myndirnar á sýningunni eru frá
19. öld. Þær eru teknar á þeim tíma sem
barnadauði var enn það hár að foreldarar
gátu ekki gert ráð fyrir því að barnið
næði fullorðinsaldri. Ljósmyndir voru
teknar til þess að sigrast á dauðanum. Og
eru enn.
Öll börnin sem eru á ljósmyndunum
dóu. Allt fólkið sem er á ljósmyndunum
dó. Sum voru jafnvel þegar dáin þegar
ljósmyndirnar voru teknar. Þannig má til
að mynda sjá fjölskyldumyndir af nokkr-
um lifandi fjölskyldumeðlimum og einum
dánum. Sá látni er hafður með á mynd-
inni. Hann er hafður í ramma. Hann horf-
ir á okkur af ljósmynd sem er hlutur á
ljósmyndinni og verður þannig hluti af
þeim minnisvarða sem fjölskyldan reisir
sér. Sá látni er hluti af sjálfsmynd fjöl-
skyldunnar. Óþarfi að fara í felur með
það. Það er að segja: óþarfi var að fara í
felur með það. Það er hætt við því að í
dag þætti kona sem færi með mynd af
látnum eiginmanni á ljósmyndastofu og
léti taka mynd af sér með ljósmyndina,
léti taka mynd af þeim saman, djúpt
sokkin. Henni væri væntanlega ráðlagt
að leita sér hjálpar.
Sýning Batchens fjallar ekki aðeins um
dauðann. Hún fjallar einnig um sorgina
og sorgarúrvinnsluna. Mörg verkanna
sem sýnd eru á sýningunni hafa orðið til
sem hluti af sorgarúrvinnslu syrgjandi
móður eða eiginkonu. Í kringum ljós-
mynd af horfnum leiðtoga er skapað verk
úr blómum sem búin eru til úr spariföt-
unum sem hann klæddist þegar hann
lést. Í kringum ljósmynd af elskuðum
eiginmanni eru blóm úr hvítu vaxi. Syrgj-
andi eiginkona hefur setið löngum stund-
um og brætt vax sem hún hefur síðan
mótað blóm úr til þess að reisa manni sín-
um verðugan og persónulegan minn-
isvarða. Það var ef til vill hennar leið til
að læra að lifa með sorginni. Með því að
leyfa sorginni og dauðanum að fléttast
saman við lífið.
Barnið og
dauðinn
Eftir Sigrúnu
Sigurðardóttur
sbsm@simnet.is
Höfundur er menningarfræðingur.
Íheimildarmyndinni Outfoxed. RupertMurdoch’s War on Journalism, semsýnd var á „Litlu kvikmyndahátíðinni“ ínýliðinni viku, er greint frá niður-
stöðum kannana á skoðunum Bandaríkja-
manna gagnvart utanríkismálum, með hliðsjón
af því hvaða fréttamiðli þeir fylgist helst með.
Könnunin sem vitnað er
til var framkvæmd hjá
PIPA-rannsókn-
armiðstöðinni í utanrík-
ismálafræðum við Mary-
land-háskóla, og leiddi
hún það m.a. í ljós að í október 2003 töldu 33%
þeirra sem horfa á Fox-sjónvarpsfréttastöðina
að Bandaríkjamenn hefðu fundið gereyðing-
arvopn í Írak, en 11% þeirra sem fylgjast með
fréttum á PBS-sjónvarpsstöðinni og/eða NPR-
útvarpsstöðinni. Sama könnun leiddi í ljós að
35% Fox-áhorfenda töldu afstöðu alþjóða-
samfélagsins til innrásarinnar í Írak jákvæða,
í samanburði við 5% PBS/NPR-áhorfenda og
-áheyrenda. Þegar spurningin „Hafa Banda-
ríkin uppgötvað tengsl milli Íraks og al-
Qaeda?“ var lögð fyrir þátttakendur könn-
unarinnar svöruðu 67% Fox-áhorfenda játandi
en aðeins 16% þeirra sem fylgjast með PBS/
NPR.
Af niðurstöðum könnunarinnar má sem sagt
draga þá ályktun að þeir sem horfa á Fox-
fréttastöðina séu líklegri til að vita minna um
gang mála í heiminum en áhorfendur annarra
fréttamiðla og mótast jafnvel af rang-
hugmyndum sem eru sitjandi ríkisstjórn mjög
í hag, einkum hvað varðar utanríkisstefnu og
stríðsreksturinn í Írak. Hæpnar og illa rök-
studdar kenningar um gereyðingarvopnaeign
Íraka, að Bandaríkjunum stafaði bráð hryðju-
verkaógn af Íraksstjórn og að innrás í Írak
væri óhjákvæmileg fyrir hagsmuni og öryggi
Bandaríkjamanna mynduðu uppistöðuna í
þeirri hugmyndafræði sem ráðamenn héldu á
loft fyrir innrásina. Af ofangreindri könnun að
dæma hefur Fox-fréttastöðin verið duglegri
en aðrar að sannfæra áhorfendur um réttmæti
þessarar hugmyndafræði, eða óduglegri en
aðrar að gagnrýna slíkar hugmyndir.
Í dæminu hér að ofan er reyndar ekki
minnst á afstöðu áhorfenda annarra stórra
fréttastöðva í Bandaríkjunum á borð við ABC,
CBS og NBC, en í því samhengi má ætla að
þeir sem setja fram niðurstöður könnunar-
innar hafi viljað draga fram skoðanamun
áhorfendahópa fréttamiðla sem mynda and-
stæða póla í fjölmiðlalandslagi Bandaríkjanna.
Fox-fréttastöðin er afsprengi risavaxins
fjölmiðlaveldis Ruperts Murdochs og rekin á
auglýsingum og í krafti risavaxinna fjárfesta
en NPR og PBS eru reknar á stuðningi stofn-
ana og samtaka, sem og framlögum hlustenda
sem trúa á gildi viðkomandi miðla og vilja
leggja þeim lið.
Heimildarmyndin Outfoxed er merkileg fyr-
ir þær sakir að þar er bent með áleitnum hætti
á þá óheillaþróun sem átt hefur sér stað á
bandarískum fjölmiðlamarkaði á und-
anförnum áratugum. Samþjöppun í eign-
arhaldi er gríðarleg, en í tilfelli Ruperts
Murdochs hefur einn maður náð eignarhaldi á
a.m.k. níu gervihnattastöðvum, hundrað kap-
alstöðvum 175 dagblöðum, fjörutíu bókaútgáf-
um, fjörutíu sjónvarpsstöðvum og einu kvik-
myndaframleiðslufyrirtæki. Þessir miðlar ná
til hundraða milljóna manna í Bandaríkjunum
og annars staðar í heiminum. Og að því er
fyrrverandi starfsmenn úr herbúðum Fox,
sem og gögn úr þeirra fórum, bera vitni um
hikar Murdoch ekki við að leggja fjölmiðlafólki
sem starfar í fyrirtækjum hans línurnar um
hvernig eigi að fjalla um hlutina, hvað eigi að
fjalla um og hvað ekki. Fáum sem rýnt hafa í
fréttaflutning og dagskrárstjórnun Fox dylst
jafnframt að Murdoch hallast að rebúblikön-
um og beitir áhrifum sínum til að styðja sitj-
andi forseta í kosningabaráttunni gegn demó-
krötum.
Samhliða þróuninni á fjölmiðlamarkaðnum
hefur sjónvarpsfréttamennska í Bandaríkj-
unum farið í gegnum mikið hnignunarskeið,
þar sem hugsjónir blaðamennskunnar hafa
fengið að víkja fyrir afþreyingarvæðingu
fréttaþátta, þar sem fréttatímar verða sífellt
styttri og yfirborðskenndari, sífellt minna fé
er varið í ígrundaða rannsóknarfrétta-
mennsku og velgengi fjölmiðlafólks mótast í æ
ríkari mæli af þeirri stjörnuímynd sem það
nær að skapa sér. Fox-fréttastöðin er eitt af
flaggskipum þessarar þróunar, enda jafnast
fáir á við Fox þegar kemur að yfirborðs-
kenndum, kreddufullum og þjóðrembulegum
fréttaflutningi. Þessir neikvæðu þættir sam-
einast og ná hámarki í hinum fyrirferðarmikla
þáttastjórnanda og fréttaummælanda Bill
O’Reilly, sem vílar ekki fyrir sér að láta út úr
sér hluti eins og: „Undir eins og stríðið gegn
Saddam byrjar ætlumst við til þess að hver
einasti Ameríkani styðji herlið okkar, eða
haldi ella kjafti.“
Það er kannski ekkert einsdæmi hjá Fox
eða mönnum eins og Bill O’Reilly að taka póli-
tíska afstöðu. Það sem er alvarlegast við þró-
unina sem Fox er bæði hluti af og einkennandi
fyrir er að þar er hroðvirknislegum og hlut-
drægum fréttaflutningi og umræðum haldið
fram undir yfirskini hlutlægni og jafnvægis
milli ólíkra hliða málsins.
Fjölmörg samtök og stofnanir sem láta sig
vandaða fréttamennsku og opna lýðræðislega
umræðu varða hafa gagnrýnt Fox-fréttastöð-
ina fyrir pólitíska hlutdrægni, en Rupert
Murdoch hefur t.d. staðfastlega neitað að
nokkra pólitíska hlutdrægni sé að finna í
fréttaflutningi Fox-stöðvarinnar. Undir slag-
orðinu „Fair and balanced“ er fréttaflutningur
Fox færður í búning hlutleysis og jafnvægis,
og almenningur þannig óafvitandi ofurseldur
lélegri upplýsingamiðlun.
Fréttir eða leirburður?
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Heimildarmyndin Outfoxed er merkileg fyrir þær sakirað þar er bent með áleitnum hætti á þá óheillaþróun
sem átt hefur sér stað á bandarískum fjölmiðlamarkaði
á undanförnum áratugum.‘
I Eftir hlé. Sviðið er á breiddina, minna ádýptina. Ljósin kvikna og það sést einn
maður, tvöfaldur á breidd, lengst til vinstri.
Andlit hans er hulið skugga. Hann segir eitt-
hvað en enginn hlær. Búningurinn er í fánalit-
unum og skórnir hefð-
bundnir. Enn þá hlær
enginn. En þá kviknar sterkt ljós hægra meg-
in á sviðinu þangað sem meðalmaður í svörtum
gúmmístígvélum kemur blaðskellandi. Hann
talar mikið. Þegar hann hefur talað mjög mikið
þá taka áhorfendur að hlæja, sumir reyndar bara
inn í sig en aðrir svo að allir heyra. Í skugganum
vinstra megin á sviðinu stendur sá tvöfaldi enn.
Andlitsdrættir eru afar óljósir en hann hlær ekki
heldur muldrar eitthvað ofan í bringuna um að
það hafi verið hlegið á röngum stað.
II Fyrir hlé. Mennirnir hægra megin keyptubrauðgerðina sem þeir vinstra megin
höfðu stofnað og rekið af miklum myndarbrag
um langan tíma. Brauðgerðin hét Brauðhús.
Hægrimennirnir, sem við getum kallað svo,
hlógu mikið enda höfðu þeir sölsað undir sig
þann hluta sviðsins sem vinstrimönnunum,
sem er eiginlega ekki hægt að kalla svo því
þeir voru flestir komnir yfir á hinn helming-
inn, voru stoltastir af og þótti vænst um. Þeir
hægra megin urðu svo kátir að þeir blésu í
herlúðra og söfnuðu liði. Ætlunin var að fara í
frekari landvinninga. Þeir ætluðu að koma
höndum yfir frjókornin í sannleiksbrauð upp-
skriftameistara brauðgerðarinnar. Maður í
svörtum gúmmístígvélum tók til við að moka á
frjókornalagernum. Hann var hamhleypa til
verka. Svo duglegur var hann að áður en lang-
ur tími var liðinn hafði hann mokað nær öllum
frjókornunum ofan í gríðarmikla skruddu.
Hann var ánægður með verkið og sýndi það
öllum sem vildu sjá. Hann sagðist hafa komist
fyrir um uppskriftina að sannleiksbrauðinu.
Þegar betur var að gáð kom í ljós að hann
hafði breytt uppskriftinni og hugðist gera að
sinni. Þegar fólk áttaði sig á þessu svaraði
stígvélaði maðurinn því til að hann færi bara
að alveg eins og gamli uppskriftameistarinn í
Brauðhúsum. Í raun og veru væri hann mikill
uppskriftameistari sjálfur og þá skipti engu
þótt frjókornunum hefði verið stolið. Hann
væri hinn eini sanni Jón í Brauðhúsum og
augu hans væru blá eins og í sakleysinu. Hér
hættu þeir hægra megin að hlæja.
Neðanmáls
Í heimi fræðanna hafa raunsæissinnar líka verið gagnrýndir fyrir aðeinblína á hernaðarmátt. Líberalistar eða ídealistar vilja leggja meiriáherslu á mikilvægi þátta eins og almenningsálits og alþjóðalaga, og
þeir leggja líka áherslu á samþættingu valds; hagsmunir ríkja verða svo
samofnir á 20. öld að gróft hervald hættir að skipta sköpum. (Hugtakið
heitir interdependence á ensku.) Það er því til eitthvað sem má kalla vald
hinna veiku. Og afstaða Íslands í kalda stríðinu hefur gjarnan verið nefnd
til marks um það. Kenningin eða spurningin hér er sem sé sú að litla Ís-
land hafi getað beitt valdi hins veika gegn stórveldunum og þannig fengið
sitt fram í ýmsum veigamiklum málum gegn vilja þeirra. […]
Auðvitað gramdist vestrænum bandamönnum að Íslendingar beittu þá
valdi, að því er þeim fannst. Hér eru nokkur dæmi: Í tólf mílna deilunni
reyndi framkvæmdastjóri NATO, Paul-Henri Spaak, mjög að miðla mál-
um en gafst í raun algerlega upp á hinum þrjósku Íslendingum, og sagði
að það væri gersamlega óþolandi að smáþjóðir notuðu „blackmail“ gegn
sínum stærri bandamönnum. Í 50 mílna deilunni gætti sömu gremju og
einn bandarískur aðmíráll, þá í hernaðarnefnd NATO, sagði um afstöðu
Íslendinga: „They didnt really blackmail NATO, but it came awful close
to it“ – þeir kúguðu ekki NATO, en fóru þó ansi nærri því. Og Henry
Kissinger, sem ásamt Nixon forseta mótaði utanríkisstefnu Bandaríkj-
anna öðrum fremur á þessum árum, kom til Íslands þegar 50 mílna deilan
var á hæsta stigi og mikill hiti í mönnum hér á landi. Kissinger skrifaði
síðar: „Ég sat þarna furðu lostinn. Hér höfðum við 200 þúsund manna
þjóð sem hótaði að fara í stríð við 50 milljón manna stórveldi, út af
þorski … Mér varð hugsað til þeirra orða Bismarcks, að vald hinna veiku
ykist við óskammfeilni þeirra.[6] Og bæði í 50 mílna deilunni og 200 mílna
deilunni krafðist Ólafur Jóhannesson þess – fyrst sem forsætisráðherra
og svo sem utanríkisráðherra – að Bandaríkin stæðu heil með Íslandi
gegn Bretum. Til hvers væri þetta varnarlið annars? Þetta sagði Ólafur
til dæmis við Frederick Irving, sendiherra Bandaríkjanna, í febrúar
1976.“
Guðni Thorlacius Jóhannesson
Kistan | www.kistan.is
Vald litla Íslands
Morgunblaðið/Golli
Halldór Kiljan Laxness „Ísland er gott land. Ekkert land stendur und-
ir jafnmörgum auðkýfíngum og Ísland.“