Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.2004, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 30. október 2004 | 3
Sögur úr samtímanum
Rétt fyrir jól 2003 stigu fjórir gagnrýnendur
fram með nokkurra daga millibili og gagn-
rýndu ævisöguna Halldór eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson harkalega. Þetta voru þau
Páll Björnsson sagnfræðingur, Gauti Krist-
mannsson bókmenntafræðingur, Páll Baldvin
Baldvinsson leikhúsfræðingur og Helga Kress
prófessor í almennri bókmenntafræði við Há-
skóla Íslands. Athygli vakti að Hannes Hólm-
steinn var sakaður af þeim öllum um stórfellt
misferli við vinnslu ævisögunnar þegar hann
eignaði sér texta Halldórs Kiljans Laxness og
ýmissa fræðimanna sem um höfundaverk hans
höfðu fjallað. Það er víst ekki ofsögum sagt að
samfélagið hafi verið á öðrum endanum eftir
þessa hörðu útreið sem verk Hannesar Hólm-
steins fékk. Hann hafði
brugðið sér til útlanda rétt
fyrir jól og viðbragða hans
var beðið með óþreyju fram
í aðra viku janúarmánaðar. Hannes steig þá
fram á sviðið og bar hönd fyrir höfuð sér á
blaðamannafundi þar sem hann lagði fram
greinargerð máli sínu til stuðnings. Í stuttu
máli sagt hafnaði hann öllum ávirðingum sem á
hann höfðu verið bornar og taldi ekkert at-
hugavert við vinnubrögð sín. Þvert á móti hafi
hann unnið eins og margir fræðimenn hefðu
gert við sömu iðju, tekið texta annarra og flétt-
að þá saman við söguþráð þann sem hann sjálf-
ur spann. Athygli vakti að fræðasamfélagið lét
nánast ekkert í sér heyra fyrir utan þá fræði-
menn sem Hannes hafði tilgreint í greinargerð
sinni sem dæmi um höfunda sem ynnu eins og
hann. Þeir brugðust við á þann hátt að boða til
blaðamannafundar í ReykjavíkurAkademíunni
þar sem þeir höfnuðu vinnuaðferð Hannesar
Hólmsteins og báðust undan samanburði við
hann og verk hans. Þetta voru þau Guðjón
Friðriksson sagnfræðingur, Þórunn Valdi-
marsdóttir sagnfræðingur og rithöfundur og
Viðar Hreinsson bókmenntafræðingur – allt
þaulvanir ævisöguhöfundar og landsþekktir
fræðimenn.
Þegar blaðamannafundurinn í Reykjavík-
urAkademíunni fór fram hinn 10. janúar 2004
hafði umræðan mest farið fram í fréttatímum
útvarps- og sjónvarpsstöðva og á síðum DV
sem gaf þessu máli fljótlega nafnið „Stóra
Hannesarmálið“. Morgunblaðið og Fréttablað-
ið héldu að mestu að sér höndum, birtu mest
aðsendar greinar (sem voru margar) og fjöll-
uðu um einstaka uppákomur í kringum málið,
án þess að skýra lesendum beinlínis frá hvað
væri á seyði.
Í hönd fór afar athyglisverður tími í op-
inberri þjóðfélagsumræðu hér á landi því fram
á sviðið stigu þjóðkunnir einstaklingar og vörðu
Hannes Hólmstein með kjafti og klóm. Hannes
sjálfur hafði virkað yfirvegaður í varnarbaráttu
sinni en þegar líða tók á janúarmánuð skipti
hann um ham.
Bakraddasöngur
Hvernig var rökum Hannesar um að hér væri
ekkert óeðlilegt á ferð tekið? Það er skemmst
frá því að segja að margir virtust hafa gleypt
við frásögn hans og oft mátti heyra fólk taka
undir með Hannesi í fjölmiðlum. Hann hefði
orðið fórnarlamb árása og ósanngjarnrar gagn-
rýni, eða eins og hann orðaði það sjálfur í sam-
tali við blaðamann Morgunblaðsins nokkrum
dögum eftir opinberun greinargerðar sinnar,
„núna er ég fórnarlambið og það verður bara að
hafa það.“ (Mbl. 11.1.04).
Greinargerð Hannesar Hólmsteins var frek-
ar hófstillt plagg, lítið um ásakanir í garð ann-
arra þó að hann drægi aðra fræðimenn inn á
sviðið og stillti þeim upp við hliðina á sér eins
og áður hefur komið fram; lítið var um upp-
hrópanir um pólitískt ofstæki. Það voru hins
vegar aðrir sem sáu um það, bakraddir Hann-
esar Hólmsteins, þekktir vinir hans og pólitísk-
ir samherjar. Þær höfðu reyndar hafið sönginn
nokkru áður en Hannes sjálfur
steig á sviðið. Strax eftir blaða-
mannafundinn kom hrina greina-
skrifa og útvarps- og sjónvarps-
þátta þar sem gerðir Hannesar
voru í flestum tilfellum lofaðar –
að gagnrýnendur hans ættu það
sameiginlegt að vilja koma honum
á kné.
Það liðu ekki margir dagar þar
til Jón Steinar Gunnlaugsson lög-
maður og vinur Hannesar lét í sér
heyra. Grein hans „Góð ráð dýr“
sem birtist í Morgunblaðinu 12.
janúar vakti töluverða athygli. Jón
Steinar hóf greinarskrifin á því að
minnast á umræðuna um verk
Hannesar: „Það er eins og tiltek-
inn pólitískur hluti hinnar sjálf-
skipuðu menningarelítu telji
Hannes hafa ruðst inn á sitt yf-
irráðasvæði með því að ráðast í
þetta verk,“ segir Jón Steinar.
Hér vekur hann máls á atriði sem
Hannes og aðrir stuðningsmenn hans áttu oft
eftir að gera að umtalsefni á næstu dögum og
vikum, að „vinstri menningarelítan“ telji sig
eiga ákveðin svið og að Hannes hafi með gjörð-
um sínum gerst sekur um helgispjöll að hennar
mati.
Jón Steinar fer vítt og breitt um málið og
rekur helstu atriði þess allt frá því að út spurð-
ist að Hannes væri með verkið í smíðum og til
viðbragða við því síðari hluta desembermán-
aðar. Þegar í ljós kom að bókin „reyndist ein-
faldlega vera góð bók“ varð samkvæmt grein
Jóns Steinars uppi fótur og fit hjá hópnum fyrr-
nefnda: „Nú urðu góð ráð elítumanna dýr“, eins
og þar stendur.
Jón Steinar Gunnlaugsson er (eða var á þess-
um tíma) eins og mörgum er kunnugt lagapró-
fessor við Háskólann í Reykjavík. Hann taldi
þó ekki eftir sér að leggjast í bókmenntagrein-
ingu í fyrrnefndri ritsmíð þar sem hann fjallar
um „aðferð Hannesar“. Hann gerði að umtals-
efni minningabækur Halldórs Kiljans og „eðli-
lega“ notkun Hannesar á þeim. Í kjölfarið
fylgdi nýstárlegt framlag Jóns Steinars til mats
á aðferðafræði hugvísindanna: „Í sjálfu sér má
auðvitað segja, að bók Hannesar feli í sér eina
stóra allsherjartilvísun til þessara endurminn-
ingabóka skáldsins […].“ Tekið skal fram að
skáletrun textans er mín. Allsherjartilvísun er
ekki aðeins afar frumlegt hugtak heldur er það
sérlega athyglisvert í lögfræðilegum skilningi
(sem er sérgrein Jóns Steinars). Hvað skyldi
vera átt við með þessu hugtaki? „Í stað þess að
hafa sérstakar tilvísanir á hverjum stað,“ skýr-
ir Jón Steinar fyrir lesendum Morgunblaðsins,
„[…] lýsir hann þessu vinnulagi með almennum
orðum í eftirmála bókarinnar, þar sem hann
segist hafa reynt að hagnýta sér allt þetta efni
(og meira til) og fella saman í eina heild.“ Jón
Steinar bendir síðan á að Hannes hafi ekki vilj-
að „íþyngja textanum“ með fjölda tilvitnana.
Minna má á að hér talar maður sem hefur gert
það að lífsstarfi sínu að verja eignarrétt fólks;
standa vörð um helgan rétt manna til persónu-
legra eigna.
Það er ekki nóg með að Jón Steinar sjái ekk-
ert athugavert við eignaupptöku Hannesar á
textum Halldórs Kiljans Laxness heldur lýsir
hann megnri vanþóknun á því að gagnrýn-
endum hafi „yfirsést“ eftirmáli bókarinnar þar
sem allsherjartilvísunin hafi komið fram. Þessu
hélt Hannes einnig á lofti í greinargerð sinni
með þeim orðum að „[þ]eir, sem fordæmt hafa
bók mína, hafa kosið að horfa fram hjá eftirmál-
anum“, og það þó að Gauti Kristmannsson hafi
fyrir þá sem „kæra sig um slíkt“. Gunnlaugur
dregur fram á mjög skemmtilegan hátt að
„Hannes er ekki sá eini sem notast hefur við
texta annarra.“ Jú, það gerði Halldór Kiljan
Laxness sjálfur, upplýsir Gunnlaugur spennta
lesendur Morgunblaðsins: „Þegar menn semja
skáldsögu hljóta þeir að hafa ríkari skyldu til
þess að vera frumlegir en þegar þeir skrifa rit
um sögulega atburði. Ævisagnaritun gengur
beinlínis út á endursagnir. Ævisagnaritarar
skrifa rit sín ekki upp úr sér. Þeir þurfa beinlín-
is að styðjast við heimildir. Skáldsöguritun
gengur aftur á móti frekar út á frumleika í
sköpun.“ DV tók upp þessi spaklegu orð á inn-
síðu sinni daginn eftir og afgreiddi málið með
þessum hætti: „Þessi síðasta klausa þykir okk-
ur reyndar prýðileg skýring þess hvers vegna
Gunnlaugur hefur afráðið að fást við fjár-
málaráðgjöf í lífinu en hvorki ævisagnaritun né
skáldskap.“
Sjónvarpsmaðurinn góðkunni Egill Helga-
son sá ekki ástæðu til þess að menn væru að
agnúast út í Hannes Hólmstein, hann hlyti að
mega skrifa vondar bækur ef hann vildi. Egill
hélt því fram í DV 15. janúar að viðbrögðin
hefðu verið „móðursýkisleg og þráhyggju-
kennd“. Hann lýsti furðu sinni á aðdróttunum í
garð Hannesar: „Víða í bókinni fer hann alltof
nálægt textum Halldórs; það er á engan hátt
refsivert en ekki áhugavert. […] Að sumu leyti
má segja að bókin sé ekki fullkláruð; það er bú-
ið að draga saman mikið efni en á köflum á eftir
að skrifa hana.“
Loks fékk Hannes sína síðu í Lesbók Morg-
unblaðsins 17. janúar rétt eins og Helga Kress
hafði fengið á þriðja degi jóla, nema í þetta skipt-
ið kom ekkert nýtt fram hjá honum. Hannes
Hólmsteinn beindi spjótum sínum að Helgu og
því sem hann nefndi ónákvæmni hennar. Og nú
getur Hannes ekki lengur setið á strák sínum því
hann hefur frá og með þessari grein nýja orð-
ræðu sem einkennist af upphrópunum og upp-
nefnum. Rökum sem hann hafði áður hampað
var nú stungið undir stól: „Hin harða árás Helgu
Kress og nokkurra annarra úr hinum þrönga
hópi vinstri sinnaðra bókmenntafræðinga á bók
mína leiðir athyglina frá aðalatriði málsins,“ sem
Hannes sagði vera að hann hefði dregið mikinn
fróðleik saman og skrifað skemmtilega bók.
Engin leið er að álykta annað en Hannes hafi
forðast að svara ásökunum um ritstuld. Hann
lagði þess í stað megináherslu á að öll verk sem
unnin væru innan veggja háskólanna væru leið-
inleg og þurr; verk hans væri andstæða þeirra,
ákaflega skemmtilegt verk. Hannes höfðar hér
til sérkennilegra hvata sem beinast að því að „al-
vörufræði“ þurfi að vera leiðinleg – ergó: há-
skólamenn eru leiðinlegir. Þetta eru vægast sagt
óvenjuleg rök hjá háskólakennara. Hér er því
miður alið á fordómum um fræðastarf í landinu,
klisjum sem fræðimennirnir þrír sem héldu
blaðamannafundinn í ReykjavíkurAkademíunni
sýndu fram á með einföldum rökum að væru úr
lausu lofti gripnar. Og fleiri hafa orðið til að
hafna upphrópunum af þessu tagi.
Sama dag og grein Hannesar birtist í Lesbók
Morgunblaðsins kom ungur og vaskur þingmað-
ur Sjálfstæðisflokksins, Sigurður Kári Krist-
jánsson, vini sínum til hjálpar í Fréttablaðinu 17.
janúar og snerist gegn „hinum vinstrisinnuðu
öfgamönnum“, enda bar hún heitið „Herferðin
gegn Hannesi“. Sigurður Kári er við sama hey-
garðshornið og félagar hans sem áður hefur ver-
ið vísað til, allir eru sagðir vondir við hinn heið-
arlega Hannes. Aðrir fylgdu í kjölfarið eins og
Jón Kristinn Snæhólm með Morgunblaðsgrein
23. janúar og velti fyrir sér hvort Hannes væri
svo skyni skroppinn að ætla að stela texta frá
öðrum – slíkt fengist ekki staðist. Niðurstaða
hans var að gagnrýnin orsakaðist af blindri
„heift sem á rætur að rekja í pólitíska andúð á
Hannesi Hólmsteini, og á ekkert skylt við heil-
brigða bókmenntarýni“. Flestir þessara manna
nefndu pólitískt ofstæki sem helstu ástæðu þess
að Hannes væri gagnrýndur.
Því miður náði Hannes aldrei að flytja rök
Stóra Hannesarmálið
Þegar ævisaga Halldórs Kiljans Laxness eftir Hannes Hólmstein Gissurarson birtist fyrir tæpu
ári á jólabókamarkaðnum fór af stað mikil umræða um gerð ævisagna og stöðu þeirra hér á
landi. Hér birtist umfjöllun um þá umræðu. Lagt er mat á hin menningarlegu átök sem áttu sér
stað og dregin fram athyglisverð mynd af samtímaumræðunni. Baráttan um manninn, völdin
og hefðina er viðfangsefni þessarar greinar.
GagnrýnendurHelga Kress, Gauti Kristmannsson, Páll Björnsson og Páll Baldvin Baldvinsson. BakraddirJón Steinar Gunnlaugsson, Gunnlaugur Jónsson og Sigurður Kári Kristjánsson.
Eftir Sigurð
Gylfa Magnússon
sigm@akademia.is
til dæmis margsinnis komið inn á
umræddan eftirmála í gagnrýni
sinni. Gauti gerir ágæta grein fyrir
vinnuaðferð Hannesar og vísar
meðal annars í hann sjálfan á eft-
irfarandi hátt: „„Ég tók þann kost
að hafa textann með samræmdri
nútímastafsetningu nema það, sem
haft er eftir Kiljan. Það er allt með
þeirri stafsetningu sem hann gerði
sér.“ (619). Þetta merkir að sá texti
sem greinilega er tekinn upp eftir
Halldóri og breytt til nútímastaf-
setningar er ekki lengur hans held-
ur Hannesar og hlýt ég að spyrja
hverju það eigi að sæta.“ Þessi um-
fjöllun Gauta sýnir einmitt að eft-
irmálinn margfrægi var uppi-
staðan í gagnrýni hans því að þar
leiðbeindi Hannes lesendum sínum
um hvernig hann nýtti sér texta
Laxness. Mjög skýrt kemur fram
að þegar frásagnir Halldórs Kilj-
ans séu teknar beint upp haldi staf-
setningin sér. Skýrara getur þetta ekki verið
nema Hannes Hólmsteinn fylgir ekki eigin leið-
sögn í verkinu eins og allir gagnrýnendurnir
bentu á. Um það snýst allur vandinn.
„Fræðimenn í þeirra hópi [elítumanna] fóru
fram með ásakanir af þessu tagi án þess að
nefna einu orði þær skýringar á þessu vinnu-
lagi, sem Hannes gefur sjálfur í bók sinni!“ seg-
ir Jón Steinar í grein sinni. Það skal tekið fram
að upphrópunarmerkið í lok setningarinnar er
ekki frá mér komið, það vísar væntanlega í þau
furðulegu vinnubrögð fræðimannanna („elítu-
manna“) að yfirsjást eftirmálinn. Og Jón Stein-
ar var ekki af baki dottinn. Hann endar grein
sína með hvassri ádeilu á Helgu Kress. Og hver
skyldi ástæðan vera fyrir því að Jón Steinar
beinir sjónum sínum að Helgu? „Flestir þeirra
sem staðið hafa fyrir árásum á Hannes,“ segir
Jón Steinar í umræddri grein, „hafa farið fram
með þær, án þess að nefna einu orði þær skýr-
ingar sem hann gefur sjálfur í bók sinni á að-
ferðum sínum.“ Ekki verður betur séð en Jóni
Steinari yfirsjáist til dæmis orð Gauta Krist-
mannssonar sem áður var vitnað til. Ef ekki
kæmi til þessi klaufaskapur Jóns Steinars
mætti líta svo á að hann leyfði sér útúrsnúning
og ósannindi í málflutningi sínum. En áfram
heldur rökstuðningurinn og ályktunin sem af
honum er dregin: „Þessi vinnubrögð prófess-
orsins [Helgu Kress] og hinna árásarmannanna
eru miklu alvarlegri en ávirðingar þeirra á
hendur Hannesi. Við blasir, að þessu ráði blint
pólitískt ofstæki.“ Þessi greining Jóns Steinars
gefur honum tilefni til að velta fyrir sér stöðu
starfsmanna Háskóla Íslands; þeir sem verða
uppvísir að ósannindum af sama tagi og hann
telur sig vera að afhjúpa geti tæplega talist
hæfir til að kenna háskólastúdentum. Jón
Steinar hvetur því háskólayfirvöld til aðgerða.
Liðsauki
Með þessari grein hófst árásarhrina í garð
gagnrýnenda Hannesar og þeir sem tóku til
mála fylgdu allir sömu línu. Á eftir kom sonur
Jóns Steinars, Gunnlaugur Jónsson fjár-
málaráðgjafi með grein í Morgunblaðinu 14.
janúar. „Sýnt hefur verið fram á að Hannes var
heiðarlegur í vinnubrögðum,“ segir Gunn-
laugur og heldur áfram: „Eftir stendur því að-
eins það álitamál hvort hann hefði mátt gera
nákvæmari grein fyrir heimildanotkun í ein-
stökum tilvikum, fyrir þá sem kæra sig um
slíkt. Það er eingöngu smekksatriði.“ Þessi nið-
urstaða verður að teljast merkileg tíðindi: til-
vísanir í heimildir eru „smekksatriði“ og bara
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson Er sakaður
um að hafa nýtt sér texta
Halldórs Laxness og fleiri
við samningu fyrsta bind-
is ævisögu skáldsins,
Halldór (2003).