Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.2004, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 30. október 2004
Þ
að er stuttur vegur frá Kjarvals-
stöðum yfir að styttunni af Ein-
ari Ben. Skammt frá er Flóka-
gata 17, þar sem málarinn Jón
Engilberts bjó, í sérstöku húsi
og fallegu. Þannig mynda þeir
félagar Jón, Kjarval og Einar örlítinn þríhyrn-
ing liðins tíma, þar sem íslenskar og kannski
fyrst og fremst reykvískar menningarrætur
hafa grafið sig niður í einu horni Klambratúns-
ins. Það er ilmur í lofti og ég leyfi huganum að
flögra um fegurð myndanna eins og maður sér
þær. Ég tylli mér við fótskör skáldsins undir
gígjunni. Einar Ben kinkar kolli og stingur því
að mér að sig langi að flytja inn að Höfða, trén
byrgi sér sýn. Mikið rétt. Sú var tíðin að stytt-
an var ein í nöktu túninu, en nú hefur rjóðrið
umleikis vaxið henni yfir höfuð. Skáldið, sem
stendur undir strengjum hörpunnar, horfir til
norðurs yfir aspirnar í túninu og trjágróin
Holtin og bíður. Það fer ekki meira milli okkar
og skilningsrík þögnin
ríkir.
Þegar Reykjavík-
urbær var að verða borg
og Hringbrautin, sem
átti að umlykja bæinn,
fékk ekki það hlutverk, var Miklabrautin lögð
beint í austur frá Hlíð við Öskjuhlíð yfir Norð-
urmýri og sem leið liggur upp í Árbæ. Hverfin
urðu til utan við bæinn og bærinn varð borg
með hverfum árið 1961. Býlin urðu undir í bar-
áttunni við borgina og túnin urðu að götum og
lóðum. Klambratúnið var leikvöllur bernsku
minnar. Minningar af hamingjuríkum dögum, í
túninu heima, í leik með börnum og álfum,
koma upp þar sem ég heilsa upp á skáldið á
stallinum. Ég ólst upp við Miklubrautina og við
borðstofugluggann heima lá túnið fyrir augum.
Bærinn á Klömbrum, sem er löngu horfinn, var
í miðju túninu en Holtin og Háteigur fyrir
handan. Akrafjall og Skarðsheiði fjólublá í
fjarska. Kerhólakamburinn – norðurvegg-
urinn; hin „sviptigna Esja með ennið hátt“, var
yndisfögur á að líta yfir túnið – „Við elskum
þig, börnin þín, fjallið blátt“ kvað Einar um
Esjuna sem ljómaði „sem litfríð stúlka í ljós-
grænni sumarflík“ eins og málverk eftir Eng-
ilberts eða dulræn vættaborg eftir Kjarval í
ímynd krakkanna við túnið. Í fjallinu flugu
hvítir hrafnar um björg meðan sólroðin ský
vöktu yfir. Á vorin, þegar nóttin hættir að
slökkva ljósið, sindra vesturgluggar í húsunum
við aftansólinni. Þá er sem kvöldið brenni,
myrkrinu til dýrðar. Fjólublá sýnin norður yfir
er gjörningum líkust. Þannig er fegurðin óhlut-
bundin í sjálfu sér og engu lík og Esjan sjálf
uppspretta hennar. Hún er innblástur barna og
annarra kúnstnera, skálda og málara. Sigurður
Þórarinsson jarðfræðingur orti um útsýnið við
Klambratúnið „Vorkvöld í Reykjavík“ við lag
Everts Taube og innfæddir Reykvíkingar
kyrja sönginn þegar þeir lyfta sér á kreik á
vorin. Við Klambratúnsgluggann mátti una við
síbreytileikann allt um kring. Litbrigði fjallsins
og dulúð beislaði skáldfákinn og lét gamminn
geisa út í víddir ævintýra og draumheims til að
sjá vonirnar rætast í hillingum lífsins. Slíkur
var máttur Esju.
Svo var það í október eitt sinn, að ég var við
borðstofuborðið á Miklubrautinni að læra Ís-
landsljóð Einars Ben fyrir skólann. Það var
slagveðursrigning og ekki hundi út sigandi:
„Þú fólk með eymd í arf! Snautt og þyrst við
gnóttir lífsins linda, litla þjóð sem geldur stórra
synda …“ og þannig áfram að læra ljóðið í takt
við beljandann úti, uns komið var að ljóðlínunni
„Líttu út og lát þér segjast, góður“ að mér varð
litið upp úr bókinni til að hvíla augun sem reik-
uðu út á túnið, sem nú var allt forugt flag, eins
og í mó- eða klömbrugröf, ekki svipur hjá sjón.
Athyglin staðnæmdist við nokkra svarta bíla af
betri gerð sem hafði verið lagt túnmegin í röð
við Miklubrautina á móts við Reykjahlíð. Hvað
stóð til? Ég fékk hugboð um eitthvað óvænt í
túninu sem hlyti að vera skemmtilegra en
ljóðastaglið í stofunni þetta napra síðdegi. At-
burðafíkn og bíladella lögðust á eitt að svala
forvitninni, þótt hann rigndi, svo ekki var til
setunnar boðið. Ég hafði reyndar tekið eftir því
nokkru fyrr, að sökkli að einhverju mannvirki
hafði verið komið fyrir í túninu, einmitt á móts
við þann stað sem bílarnir voru nú sam-
ankomnir. Það hafði samt hvorki gefið mér til-
efni til vettvangskönnunar né ígrundunar um
hvað til stæði. Túnið var heldur ekki lengur
vettvangur leikja, þar stóðu nýframkvæmdir
fyrir dyrum og búið að rífa Klambra. Svo var
þarna vellandi for í haustrigningunum og því
illfært öðrum en fólki í góðum bomsum. Það
átti eftir að sá í túnið og gera það að skrúð-
garði, var sagt, og ef til vill markaði þessi loka-
dagur októbermánaðar árið 1964 þáttaskil í
hlutverki Klambratúnsins. Hvað sem var, hér
var eitthvað ýkt upp á teningnum. Furðuverk
var komið á sökkulinn í túninu eða flagið öllu
heldur, og drossíur og fínt fólk mætt til leiks.
Ég dreif mig út án tafar. Einar Ben gat beðið.
Þegar ég nálgaðist bílana var eins og hendi
væri veifað. Þeir opnuðust nánast samtímis og
út komu regnhlífar sem breitt var úr og beitt
upp í hviðurnar. Undir regnhlífunum svart-
klæddir menn í frökkum, nokkrir með hatta
líka sem þeir ríghéldu í fyrir rokinu. Ég staldr-
aði við álengdar með beljandann í bakið. Mann-
skapurinn fetaði sig eins og eftir einstígi sem
erfitt var að fóta sig á í áttina að verkinu. Sumir
sýndu stíllega göngulist á þeirri leið sem farin
var, en ég sá það síðar að plankaröð hafði verið
lögð þennan stutta spöl frá götunni yfir forina
þangað sem fólkið átti erindi að stallinum. Ég
færði mig nær til að sjá betur, en hélt þó kurt-
eisri fjarlægð. Hattur fauk af manni í vindhviðu
út í buskann. Ég sá saknaðarsvip mannsins
þegar hann sá á eftir hattinum. Fólkið safn-
aðist í hnapp, á litlum nýlega tyrfðum reit, fyrir
framan furðuverkið. Það var ekki margt í
bomsum, eða skóhlífum, svo eitthvað hlaut að
vökna í fæturna. Verkið var eins og keila. Þeg-
ar betur var að gáð snærisbundin keila, sveipuð
segldúk, á að giska fimm metrar á hæð og odd-
hvöss efst, og var oddurinn boginn líkt og
goggur sem einnig var umvafinn dúknum. Ég
vissi ekki strax, að til stóð að afhjúpa styttu, en
ég renndi grun í það. Ég hafði aldrei séð slíka
athöfn og kannski þess vegna varð atburðurinn
þarna í flaginu minnisstæður. Svo voru engir
aðrir utanaðkomandi vitni að því sem gerðist,
aðeins ég einn. Fólkið úr bílunum, sem átti er-
indi, skóhlífalaust, þekkti ég ekki, en kannaðist
þó við manninn með hattinn, pabba hennar
Völu, skólasystur minnar. Hann var ráðherra
og ætlaði að fara að halda ræðu af blaði sem var
ómögulegt í veðrinu svo hann vöðlaði bréfinu
aftur ofan í vasann og var stuttorður, blaðlaust.
Svo kom annar, sem ég vissi að var mennta-
málaráðherrann. Sá talaði líka blaðlaust, en
átti í basli með að þurrka af gleraugunum, en
ég heyrði að hann nefndi að afkomandi mundi
afhjúpa styttuna. Kona í svartri kápu með mik-
inn hatt, sem illa gekk að hemja, fikraði sig að
verkinu og tók í dúkinn. Henni til aðstoðar tók
maður sig út úr hópnum og óð elginn að verk-
inu til þess að taka í spotta sem sveiflaðist nið-
ur undan seglinu og fór að toga. En það var
sama hvernig maðurinn togaði; dúkurinn sat
sem fastast eins og pakkinn vildi ekki opnast til
að afhjúpa innihaldið í þessu veðri. Hófst nú
basl við að leysa hnúta og vafninga utan af
dúknum og urðu margir til að koma með til-
lögur og bendingar um hvað best væri að gera
og fóru hringi um verkið sem gnæfði yfir um-
hverfið og upp í slagviðrið. Konan í kápunni dró
sig í hlé. Hvernig sem menn báru sig að og
hvað sem gert var, alltaf var eins og togað væri
í að innan. Dúkurinn bifaðist ekki eins og verk-
ið brygðist illa sinni eigin afhjúpun í augliti
þessarar regnhröktu en samt virðulegu sam-
kundu. Þetta var spennandi viðureign og tvísýn
og það hvarflaði að mér að bjóðast til að príla
upp á verkið til að losa dúkinn frá oddinum
efst, en ég hélt aftur af mér. Mér fannst ég vera
boðflenna, ég var óviðkomandi. Það fór líka svo
að lokum að minnar aðstoðar varð ekki þörf.
Öllum að óvörum hrifsaði vindurinn til seglsins
og lyfti því í hæðir upp af verkinu og feykti
dúknum langar leiðir út á völlinn og í svaðið.
Við blasti verkið sjálft, mikil gígja og stytta af
manni á stalli. Segldúkurinn hafði líklega fest
efst í gígjunni, en það var þó ráðgáta hvernig
það gat hafa gerst. Það var klappað lof í lófa.
Verkið, sem opinberaðist, var þannig, að undir
gígjunni stóð stytta af teinréttu herðabreiðu
mikilmenni. Styttumaðurinn var hafður í drag-
síðum frakka. Hann var þungbrýndur og með
yfirvaraskegg og andlitið horfði skarpmót-
uðum arnfráum augum norður yfir túnið til
Esjunnar. Hann hélt vinstri hendi virðulega í
frakkavasanum þeim megin, en sú hægri hvíldi
við hlið og þannig er styttan enn, í senn hógvær
og virðuleg. Hún sinnti klappinu engu, sem
eðlilegt var, hún var gerð úr bronsi. Kannski
var líka klappað þarna fyrir vindinum, að hafa
tekist að afhjúpa verkið með snilldarbragði, að
blása sér undir dúkinn, öllum á óvart.
Eftir lófaklappið flýtti fólkið sér til bílanna,
hrakið með hroll þarna úr elgnum og örugg-
lega hundvott til fótanna. Sumir þoldu enga bið
og stikuðu stórum yfir svaðið án þess að nota
plankaröðina sem hafði verið lögð sérstaklega
svo komast mætti þurrfóta yfir mýrarrauða og
moldarfor. Þegar þeir síðustu komu að bíl-
unum yfir einstigið eftir plönkunum voru
fyrstu drossíurnar farnar út eftir Miklubraut-
inni með sitt fólk í önnur erindi þessa haust-
napra dags. Einn maður, sá sem togaði í dúk-
inn, leit til baka að styttunni þegar hann steig í
bíl sinn, en öðrum var atburðurinn horfinn, ef
marka mátti flýtinn á því fólki öllu. Áður en
varði var ég einn eftir í rigningunni hjá stytt-
unni og gat farið að virða hana nánar fyrir mér
af stuttu færi.
Styttan var af heldri manni með áberandi
hálsbindi. Hann var klæddur síðum tískulegum
vetrarfrakka, að því er virtist, með loðkraga.
Maðurinn stóð traustum fótum á stalli fyrir
framan gígjuna, sjö strengja, einnig úr bronsi.
Styttan var í berangri og sneri baki í Miklu-
brautina og umferðina eins og virðulegi mað-
urinn í frakkanum kærði sig kollóttan um
mannlífið í götunni eða í hverfinu þar fyrir aft-
an. Staðsetning styttunnar í túninu gaf samt
tilefni til að ætla að hér væri á ferðinni minn-
isvarði um mikið hörpunnar skáld og ástmögur
íslensks raunveruleika. Kannski var það tón-
skáld lífsins, sem hér var sett niður í reisn í hóf-
legri fjarlægð frá fáfengi mannlegrar tilveru.
Sjálfur vindurinn virtist á þeirri skoðun ef
marka mátti fossdimman söng hans á strengi
gígjunnar, jöfrinum til heiðurs. Þegar styttan
afhjúpaðist í augliti þeirra sem á horfðu lék
regnslagur vindhörpunnar þannig í eyrum að
hljómleikurinn varð í senn eftirminnilegur og
tónverkið yfirnáttúrulegt í seglhvellum sam-
hljómskór atburðarins, þegar hinn mannlegi
máttur var lens.
En svo var stytt upp. Allt dottið í dúnalogn
og kyrrð á Klambratúninu. Haustsólin braust
fram úr skýjum og lék við gyllta strengi gígj-
unnar sem upplýstist af sólinni. Heyra mátti
óm hennar leika mjúklega við litbrigði drop-
anna sem glitruðu um andlit hins mikilfenglega
skálds á stallinum. Fólkið var á braut og ég
einn gat mig hvergi hrært við sýnina. Hinn
brúnfægði bronsjöfur lifnaði við í andartaki
tímans, baðaður sólarblossa. Mér fannst hálf-
vegis skáldið vera fegið því að fólkið væri farið.
Heiðblár himinn hvolfdi sig yfir Esjuna í ör-
stundarljóma. Það glampaði í tárvotum augum
skáldsins og þau geisluðu af gleði í birtunni frá
blámanum sem opnaðist svo óvænt á fjall-
veggnum: „Með ljósanna hvelfing og litskreytt
þil á lífsveginn skín þú og fyrnist ei. Þú dregur
oss heim. Engin dásemd er til, sem dýrð þín á
norðurveggnum.“
Svo dró fyrir dökkum tjöldum og suddinn
brast aftur á. Án þess að velta því fyrir mér þá,
hvaða andans jöfur var kominn í túnið, hvarf ég
í skjól yfir götuna, þangað sem Einar Ben beið
mín í stofunni heima með skáldskap sinn.
 1 Úr kvæðinu Esja, Einar Benediktsson, Vogar 1927.
2 Úr kvæðinu Esjan og kvinnurnar, Þórbergur Þórðarson,
Hvítir hrafnar 1922.
3 Úr kvæðinu Esja, Einar Benediktsson, Vogar 1927.
Styttan af Einari Ben
Morgunblaðið/Kristinn
Smásaga
Eftir Skúla
Thoroddsen
skulith1@simnet.is
Höfundur fæst við skriftir.
Stytta Einars Ben á Klambratúni 140 ár eru liðin frá fæðingu Einars Benediktssonar skálds á morgun, 31. október.