Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 30. október 2004 | 11
HART hefur verið deilt um ágæti allra bóka bras-
ilíska rithöfundarins Paulos Coelhos og oft á tíðum
hafa þær fengið hraklega dóma. Samt seljast þær í
milljónavís – sem segir ef til vill meira en margt
annað um það ginnungagap sem getur verið á milli
skoðana og smekks almennings og bókmenntastofn-
unarinnar. En þótt nýjasta bók Coelhos, Ellefu mín-
útur, sem nú kemur út í einstaklega fallegri þýðingu
Guðbergs Bergssonar, hafi vissulega farið sigurför
um heiminn er hún þess eðlis að það er mun erfiðara
að gera sér grein fyrir á hverju vinsældir hennar
byggjast en með fyrri verk hans.
Fyrri verkin, ekki síst Alkemistinn sem er vinsæl-
ust allra bóka Coelhos, vísuðu til þeirrar fegurðar
sem felst í einfaldleika dæmisögunnar og ævintýr-
isins og boðskapurinn var skýr. Notkun höfundarins
á táknmyndum, draumum og erkitýpískum per-
sónum greiddi leið hans að hjörtum milljóna les-
enda, sem auðveldlega gátu samsamað sig þeim ein-
falda „sannleika“ um togstreituna á milli góðs og
ills, hamingju og örvæntingar sem sögurnar settu
fram. Ellefu mínútur byggist einnig á alþekktum
táknmyndum og uppgötvun „sannleikans“ – en nú
horfir þó svo við að sá sannleikur er fyrst og fremst
grundvallaður á fordómum. Fordómum sem hafa
verið rótgrónir í mannlegu samfélagi í aldaraðir og
rekja má í besta falli til vanþekkingar eða skilnings-
leysis á hlutskipti kvenna, í versta falli til kúgunar
og jafnvel kvalalosta.
Það er þó ekki þar með sagt að allar bækur sem
fjalla um kynlíf, ást, drottnunargirni, niðurlægingu
og jafnvel kvalalosta miðist að því að réttlæta nei-
kvæðar hneigðir tengdar kynlífi. Þvert á móti má
benda á fjölda verka sem rituð hafa verið af miklu
hispursleysi og innsæi á síðustu áratugum og af-
hjúpa þá djúpstæðu menningarlegu þætti sem móta
undirmeðvitund okkar allra, kynvitund og uppbygg-
ingu sjálfsmyndar og þjóna sem óviðjafnanleg
greining á atferli og aðstæðum samtímafólks. Ágæt
dæmi um slík verk eru skáldsögurnar Öreindirnar,
eftir Michel Houellebecq, Hin feiga skepna, eftir
Philip Roth, og Náin kynni, eftir Hanif Kureishi,
sem allar komu út á síðustu árum. Paolo Coelho fell-
ur hins vegar í þann djúpa pytt að upphefja sem al-
gildan sannleika aldagamlar klisjur um samruna
hórunnar, meyjarinnar og móðurinnar, og fjallar
um þær sem eðlislægan en ekki menningarlega
mótaðan þátt í sálarlífi mannskepnunnar. Sú meg-
inniðurstaða hans er ekki síst undarleg í ljósi þeirr-
ar þversagnar að réttlætinguna finnur hann þó helst
í menningarlegri arfleifð; kaþólskri trú, táknum
hennar og kennisetningum, sem upplýstu nútíma-
fólki hefur lengi þótt seilast langt í fordómum í garð
kvenna og jafnvel kvenhatri – í það minnsta eins og
kaþólska kirkjan sem stofnun setur hana fram.
Verkið Ellefu mínútur er einfalt; hefst eins og æv-
intýrin á orðunum „Einu sinni var …“, en framhald
setningarinnar er afhelgunin: „vændiskona sem hét
María“. Vísunin í meyjuna nöfnu hennar er jafn
augljós og sú í Magdalenu og þar með er togstreita
sögunnar orðin til; hreinleika konunnar er teflt gegn
syndinni (sbr. einkunnarorð bókarinnar; „Ó María,
getin án synda …“). Sú togstreita á þó einungis við
um kvenpersónur sögunnar, því hreinleika karl-
manna er ekki stefnt í voða með kynlífi – hvað þá að
ástundun þess teljist synd. Persónugerving tog-
streitunnar er því sú sem sagan hverfist um, fátæka
brasilíska sveitastúlkan sem lætur sig dreyma um
að lífið geti hugsanlega fært henni eitthvað umfram
þann misgóða hversdagsleika hjónabandsins sem er
hlutskipti kvennanna í þorpinu hennar. Hún lætur
hjarta sitt ráða för – líkt og smaladrengurinn í
Alkemistanum – nema hvað hennar „þrautir“ er að
finna í vændishúsi í Evrópu þar sem yndisþokki
hennar og auðvitað líkami er hverjum þeim falur
sem reiðir fram uppsett verð (sem hún þarf reyndar
að deila með klúbbeigandanum sem gerir hana út).
Karlmennirnir sem verða á vegi hennar eru af mis-
jöfnu sauðahúsi, en tveir þeirra skera sig úr. Annars
vegar Terence, breskur auðkýfingur sem beitir
svipu, handjárnum og fleiri hjálpartækjum til þess
að láta Maríu fá fullnægingu í fyrsta sinn í kynlífs-
athöfn með karlmanni, og hins vegar Ralf, listamað-
ur sem greinir þá innri „birtu“ sem býr í líkama
vændiskonunnar og veitir henni sína fyrstu fullnæg-
ingu í samförum.
Einfaldara getur plott varla orðið. Vandi höfund-
arins er einungis sá að þessi eldfimi efniviður sem
hann leggur upp með – reynsla fátækra kvenna í
vændisiðnaði samtímans – snýst hrapallega í hönd-
unum á honum. Því niðurstaða þess sem rýnir í bók-
ina á ekkert skylt við þær ógnvekjandi staðreyndir
sem nú eru alþekktar um orsakir og afleiðingar
vændis – hún getur tæpast orðið önnur en sú að
María finni í vændinu þann sannleika sem hún leitar
í lífinu; ekki einungis lykilinn að líkamlegum unaði
með karlmanni (sem hún aldrei upplifði sem saklaus
sveitastúlka), heldur beinlínis hamingjuna. Og fái
meira að segja öll veraldleg gæði í kaupbæti.
Í þeim skilningi má túlka verkið sem réttlætingu
á sambandi vændiskonunnar og þess sem hefur
hana á valdi sínu til eigin afnota gegn gjaldi. Höf-
undurinn leggur engan dóm á þá karlmenn sem
kaupa hana eins og hvert annað ket – í þær ellefu
mínútur sem samfarir taka að meðaltali – heldur
vísar til „elstu atvinnugreinar í heimi“ rétt eins og
hún sé náttúrulögmál í samskiptum kynjanna, en
ekki þáttur í aldalöngum valdastrúktúr þar sem
konur hafa átt undir högg að sækja. Hann virðist
m.ö.o. trúa því að innst inni njóti vændiskonan starfs
síns þegar allt kemur til alls, en það er einmitt kjöl-
festan í þeim blekkingarleik sem vændi grundvall-
ast á – því hvaða kúnni getur horfst í augu við að
hann svali fýsnum sínum á nauðugri konu?
Paulo Coelho vitnar í Lúkasarguðspjall í upphafi
Ellefu mínútna, þar sem Jesús Kristur leyfir vænd-
iskonu að snerta sig og fyrirgefur henni syndir
hennar samferðamönnum frelsarans til mikillar
undrunar. Nú tvö þúsund árum síðar má velta því
fyrir sér af hverju ítarleg rannsókn þessa vinsæla
og áhrifamikla rithöfundar á launhelgum kynlífsins
leiðir ekki í ljós að vændi er ekki synd heldur glæp-
ur og að það er ekki vændiskonan sem fremur glæp-
inn og þarfnast fyrirgefningar heldur kúnninn
hennar.
Einum of einfaldar Ellefu mínútur
BÆKUR
Skáldsaga
Ellefu mínútur
eftir Paulo Coelho. Guðbergur Bergsson þýddi.
JPV-útgáfa 2004, 252 bls.
Fríða Björk Ingvarsdóttir
Morgunblaðið/Sverrir
Paulo Coelho áritar bækur á Íslandi.
Ítalski fræðimaðurinn UmbertoEco, sem vakti mikla athygli fyr-
ir metsölubókina Nafn rósarinnar
sem síðar var
kvikmynduð, er
ritstjóri nýrrar
bókar um vest-
rænar fegurð-
arhugmyndir.
Bókin nefnist On
Beauty: a
History of a
Western Idea eða
Um fegurð: Saga
vestrænnar hug-
myndar og er sögð eins konar safn-
rit þar sem stutta texta er að finna
eftir Eco sjálfan í upphafi hvers
kafla sem síðan er fylgt eftir með út-
dráttum úr
fjölda eldri
texta. Að mati
gagnrýnanda
breska dagblaðsins Daily Telegraph
er útkoman þó ekki betri en svo að
líkja megi við keppni ærslabelgj-
anna í Monty Python um að stytta
Proust niður í hálfrar mínútu texta.
Bókin er þó ekki alslæm að mati
blaðsins sem segir Eco á köflum oft
koma með mjög skynsamlegar skýr-
ingar, lesandann kunni hins vegar
oft að skorta nægjanlega þekkingu á
efniviðnum til að njóta þeirra til
fulls.
  
Aðdáendur Da Vinci-lykilsinshafa margir hverjir beðið með
óþreyju eftir nýrri skáldsögu frá
Dan Brown, eftir
að hann greindi
frá því fyrr á
árinu að bóka-
kápa Da Vinci-
lykilsins innheldi
vísbendingar um
efni næstu bókar.
Sú skáldsaga hef-
ur nú hlotið nafn-
ið The Solomon
Key, en ekki hef-
ur enn verið greint frá hvenær hún
kemur á markað og eiga áframhald-
andi vinsældi Da Vinci-lykilsins þar
að mati New York Times nokkurn
hlut að máli. The Solomon Key, eða
Salómonslykillinn, verður þriðja
skáldsaga Brown sem fjallar um
Harvard-fræðimanninn Robert
Langdon og beinir hann athyglinni
að þessu sinni að frímúrarareglunni,
en margir þeirra manna sem lögðu
grunninn að bandarísku stjórn-
arskránni og stjórnkerfinu tilheyrðu
reglunni. Sögusvið bókarinnar verð-
ur að mestu leyti í Washington, en
Brown hefur áður í viðtali látið falla
þau orð að arkitektúr borgarinnar sé
ríkulega hlaðinn táknmyndum sem
hann ætli sér að nota við skrifin.
  
Gamansöm skáldsaga Johns Prestons kann að vera nokkuð
ójöfn á köflum, en er samt full-
komlega lestrarins virði að mati
gagnrýnanda breska dagblaðsins
Guardian. Bókin nefnist Kings of
the Roundhouse og segir frá Ed-
mund Crow, feimnum, ungum end-
urskoðanda við upphaf áttunda ára-
tugarins þegar mikið var um
atvinnuleysi, verkföll, rafmagnsbil-
anir og almennan skort í Bretlandi.
Segir gagnrýnandi blaðsins bókina
vera fyrsta flokks ádeilu sem á stöku
stað fari á súrrealískt fantasíuflug
sem geti verið illgreinanlegt frá
veruleikanum. Hún nái þó engu að
síður þeim sjaldséða áfanga að vera
gáfuleg gamansaga sem sé raun-
verulega virkilega fyndin.
  
Tólfta skáldsaga T. JeffersonsParkers er glæpasaga sem
spannar fimmtíu ára tímabil þar sem
höfundurinn leitast við að vefa sagn-
fræðilega viðburði saman við skáld-
skapinn. Bókinn nefnist California
Girl, eða Kaliforníustúlkan, og tekst
Parker að mati gagnrýnanda New
York Times nokkuð vel upp í skrif-
unum. Sagan segir frá morði 19 ára
stúlku, Janelle Vonn, og áhrifunum
sem það hefur á fólkið í kringum
hana, en að mati blaðsins er per-
sónusköpun Parkers trúverðug og
ná sögupersónurnar auk þess að
vera táknmyndir fyrir þjóðfélags-
breytingarnar sem eiga sér stað á
þessu hálfrar aldar tímabili.
Erlendar
bækur
Umberto Eco
Dan Brown
„ÞÚ ERT að verða að manni, sýnist
mér.“ Þannig svarar faðir syni sínum
þegar sonurinn spyr hvort hann trúi á
Guð. Og þessi stutta skáldsaga (nóv-
ella) eftir Eric-Emmanuel Schmitt
fjallar kannski fyrst og fremst um það
að mannast; að verða fullorðinn í
hörðum heimi sem einkennist af að-
skilnaði og sársauka. Aðalpersónan er
unglingspilturinn Móse sem búið hef-
ur við vanrækslu hinnar fullorðnu þar
til hann kynnist hr. Ibrahim, músl-
imanum sem rekur litla matvörubúð í
húsinu þar sem drengurinn býr. Hr.
Ibrahim sýnir honum kærleika og
kennir honum að brosa og síðast en
ekki síst, fræðir hann um trú sína.
Hér er því um þroskasögu að ræða og
þroski Móses grundvallast á þremur
þáttum: kynlífsreynslu, trúarskiptum
og uppgjöri við foreldrana og hörm-
ungar æskunnar.
Þessi saga er hluti sagnaþrennu
eftir Schmitt sem ku hafa skrifað all-
ar sögurnar í þeim tilgangi að fjalla
um það sem veldur mestum aðskiln-
aði milli manna: Hin mismunandi
trúarbrögð heimsins. Móses er gyð-
ingur en þegar hann spyr föður sinn
um merkingu þess að vera gyðingur
fær hann þetta svar: „Að vera gyð-
ingur er einfaldlega að eiga minn-
ingar. Vondar minningar.“ Það felast
vitaskuld djúp sannindi í þessum orð-
um en staðreyndin er líka sú að faðir
Móse er á hraðri leið inn í þunglyndi
og það er honum um megn að snúa
við á þeirri leið. Honum er einnig um
megn að sinna drengnum sem aðeins
ellefu ára gamall heimsækir mellur
og stelur úr búðum, eða réttara sagt
úr einni búð: búðinni hans Hr. Ibra-
him sem síðar á eftir að ganga hon-
um föður í stað og kallar hann Mómó.
Þótt yfirlýst markmið höfundar sé
að fjalla um trúarbrögð er hér fyrst
og fremst um að ræða sögu af van-
ræktu barni sem er tilbúið að skipta
um merkimiða á trúnni þegar honum
er sýnd umhyggja og kærleikur í
fyrsta sinn. Móse var yfirgefinn af
móður sinni í bókstaflegum skilningi
og er jafn yfirgefinn af föður sínum
þótt hann búi með honum fram á
unglingsár. Í þokkabót lýgur faðir
hans að honum sögum af eldri og að
öllu leyti betri bróður bróður, Popol,
sem móðirin á að hafa haft burt með
sér. Sögurnar af Popol verða því n.k.
táknmyndir af því hvernig samband
feðganna gæti verið ef allt væri með
felldu með föðurinn; Popol er eyðan í
lífi föðurins, tákn ástar sem hann er
ófær um að veita einkasyninum; eyð-
an sem fyllir að lokum allt lífið svo
hann getur ekki lifað lengur.
Eftir dauða föðurins leitar móðirin
sonar síns en hann hafnar henni, full-
ur reiði og biturðar og biður hr. Ibra-
him að ættleiða sig. Það verður úr að
Móse, sem reyndar notar alltaf nafn-
ið Mómó því það getur allt eins verið
stytting á nafninu Múhameð, verður
sonur hr. Ibrahims og saman fara
þeir í ferðalag til heimkynna Ibra-
hims í Miðausturlöndum. Á ferðalag-
inu lærir Mómó ýmislegt um þjóð-
irnar, um ríkidæmi og fátækt, um
hamingjuna. En það sem heillar
hann mest er dans súfistanna,
dervisjanna, sem „losa sig við allar
jarðlega viðmiðanir, þyngdina sem
við köllum jafnvægi, þeir verða að
kyndlum sem fuðra upp í miklum
eldi“ (78). Í þessum trúarlega hug-
leiðsludansi losnar um hnútana í sál-
arlífi Mómós og hann fyrirgefur föð-
ur sínum og móður og getur snúið
tilbaka sáttur.
Hr. Ibrahim og blóm Kóransins er
í grunninn falleg saga af vináttu
drengs og aldraðs manns sem hefur
miklu að miðla hinu vanrækta barni.
Stíll Eric-Emmanuel Schmitt er víða
mjög ljóðrænn og fagur (í vandaðri
þýðingu Guðrúnar Vilmund-
ardóttur). Á yfirborðinu er þetta
gagnorður, einfaldur stíll sem lætur
lítið yfir sér en meira býr undir niðri.
Slíkur stíll minnir á að höfundur er
leikskáld og margir kannast eflaust
við þau leikrit hans sem sett hafa
verið upp hér á landi, Abel Snorko
fær heimsókn og Gesturinn. Tvær
næstu bækurnar í þríleiknum um
trúarbrögðin munu vera vænt-
anlegar hjá Bjarti á næstunni.
Móse, Mómó, Múhameð
BÆKUR
Skáldsaga
Hr. Ibrahim og blóm Kóransins
Eric-Emmanuel Schmitt,
Bjartur 2004, 89 bls.
Soffía Auður Birgisdóttir