Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.2004, Blaðsíða 4


 


 

























 
   

  
  

  
      
  
   

  
 !
 
  "# $

% $

%  &
' 
" ( ( 
 % 
 %) 
#


*+ 
#
  ) #, !" %
 -%) 
   # .  "/  

sín af stigi áróðurslistarinnar og yfir á svið fag-
legrar umfjöllunar. Og það sem meira er, þessi
tilhneiging ágerðist eftir því sem samræðan
dróst á langinn í janúarmánuði. Gífuryrði urðu
sífellt meira áberandi í allri umræðunni og at-
hygli vakti að Morgunblaðið þagði þunnu hljóði,
greip aldrei til þess ráðs að gera rækilega úttekt
á málinu sjálfu og skýra fyrir lesendum sínum
hvað gengi eiginlega á.
Ógn og valdbeiting
Fréttastofur annarra fjölmiðla veltu því nokkuð
fyrir sér í kringum áramótin hvernig stæði á því
að Hannes gerði ekki tilraun til að verja sig strax
og hinar þungu sakir voru á hann bornar. DV
sagði til dæmis 30. desember: „Eins og drepið
var á í upphafi vekur nokkra undrun hversu seint
Hannes ætlar að bregðast við gagnrýni þeirri
sem nú er fram komin frá fólki eins og Gauta
Kristmannssyni, Páli Baldvini Baldvinssyni og
Helgu Kress. Þetta er einkennilegt ekki síst í
ljósi þess að þegar afar mild gagnrýni Páls
Björnssonar sagnfræðings birtist um Halldórs-
bók hans í Kastljósi um miðjan desember, þá var
Hannes fljótur að bregðast við.“ DV rakti síðan
nokkur atriði úr ritdómi Páls sem rædd voru hér
að framan og benti á að allt hefði þar verið hóf-
lega sett fram en bætti síðan við: „En það kom þó
ekki í veg fyrir hörð viðbrögð Hólmsteins. Á al-
mannavitorði er innan Ríkisútvarpsins að Hann-
es hringdi umsvifalaust í Kastljóss-fólkið, kvart-
aði sáran undan þessari gagnrýni sem hann
sagði órökstudda, og krafðist þess að Páll drægi
orð sín til baka og bæði hann og Kastljósið bæð-
ust opinberlega afsökunar á krítikinni sem væri
afglöp hin mestu. Hannes mun hafa hringt í Pál
sjálfan með sömu tilmælum.“ Hér er rétt með
farið hjá DV og síst of mikið í frásögnina lagt.
Páll sætti hótunum af hálfu Hannesar Hólm-
steins sem hélt meðal annars lögmanninum
fræga og prófessornum við Háskólann í Reykja-
vík, Jóni Steinari Gunnlaugssyni, á lofti; Hannes
fullyrti við Pál að hann hefði haft samband við
lögmanninn og nú skyldi hann fara að vara sig.
Hannes Hólmsteinn var spurður um þessa uppá-
komu í opnuviðtali 11. janúar í Fréttablaðinu við
Kolbrúnu Bergþórsdóttur blaðamann eftir að
hann var kominn til landsins. Blaðamaður spyr:
„Það fóru á kreik sögusagnir um að þú hefðir
hringt í Pál Björnsson, gagnrýnanda Kastljóss,
eftir gagnrýni hans á bók þína og hundskammað
hann.“ Hannes svarar: „Ég hundskammaði hann
ekki en ég hringdi í hann og spurði hann hvað
hann hefði við bókina að athuga og hann sagði
mér það. Það var hreinskilið samtal.“ Blaðamað-
ur spyr á ný: „Finnst þér eðlilegt að rithöfundur
hringi í gagnrýnanda eftir slæman dóm?“ Og
Hannes svarar: „Já, vegna þess að ég var að
spyrja hann hvað honum fyndist að bókinni og
satt að segja fannst mér það sem hann tíndi til
fremur smávægilegt. Ég vil hafa það sem sann-
ara reynist og þess vegna vildi ég fá að vita hvað
honum fyndist athugavert við bókina því það
kom ekki skýrt fram í sjónvarpsþættinum.“ Enn
spyr blaðamaður: „Áttu erfitt með að þola
gagnrýni?“Og Hannes bregst við á óvæntan
hátt: „Nei, ég tek henni fagnandi vegna þess að
ég held að öll mannanna verk megi laga og
bæta.“ Þess má geta að Páll tjáði mér í framhaldi
af þessu máli að hann hefði aldrei lent í því fyrr á
ferli sínum sem rýnir að höfundur hefði hringt í
hann.
Á mannamótum í janúarmánuði 2004 var um
fátt meira rætt en þessa uppákomu alla; gíf-
uryrðin og á stundum svívirðingarnar í garð
gagnrýnenda vöktu undrun. Aðeins ein hug-
mynd virtist liggja að baki þessari orðræðu, en
hún byggðist á því að hrella og hræða hvern
þann sem hafði hug á að gefa sig fram og ræða
málið. Fólk skyldi átta sig á að ef það opnaði
munninn yrði því svarað og í engu hlíft. Páll
Björnsson sagði í samtali við mig að eitt af því
sem Hannes hefði hótað sér þegar hann hringdi
heim til hans eftir gagnrýnina í Kastljósi væri að
hann myndi snúa sér að verkum hans til að leita
að „villum“. Bað hann Pál meira að segja um að
tilgreina hvaða eigin verki hann væri stoltastur
af!
Bára Magnúsdóttir bókmenntafræðingur rit-
aði áhugaverða grein á menningarritið Kistuna
(kistan.is) í kjölfar þess að „Stóra Hannesarmál-
ið“var komið í hámæli um miðjan janúarmánuð.
Bára, sem er fræðikona í ReykjavíkurAkadem-
íunni, skynjaði þau áhrif sem framkoma Hann-
esar hafði á fólk í kringum Pál; menn voru
felmtri slegnir. Bára ræddi í grein sinni um
breytta framkomu höfunda í garð gagnrýnenda
almennt og hvernig þeir gripu í auknum mæli til
grófra aðgerða. Þó taldi hún að þeir legðu fæstir í
vana sinn að hringja í viðkomandi og hafa í hót-
unum. Báru var mikið niðri fyrir í grein sinni og
benti á þá óheillabraut sem umræða um fræði og
listir væri komin á.
Hið menningarlega umhverfi samræðunnar í
„Stóra Hannesarmálinu“ hvetur sannarlega ekki
til opinna og hreinskiptinna skoðanaskipta, þvert
á móti virðast þeir sem haslað hafa sér völl í þjóð-
félaginu nota tækifærið til að leika andstæðinga
sína grátt á opinberum vettvangi. Fyrir bragðið
stigu aðeins örfáir einstaklingar fram og tjáðu
sig um efnið. Aðrir sem gjörþekktu vinnulag og
aðferðir í hug- og félagsvísindum þögðu þunnu
hljóði.
Undir yfirborðinu
Hin opinbera umræða sem hér hefur verið rakin
fór að mestu fram í hefðbundnu fjölmiðlum
landsmanna. En undirtónarnir komu víða að.
Fljótlega fóru að vekja athygli heiftúðug skrif
Jakobs F. Ásgeirssonar stjórnmálafræðings í
Viðskiptablaðinu. Í fjórum pistlum sem birtust í
desember 2003 og janúar 2004 réðst hann að
gagnrýnendunum sem fjallað höfðu um
ævisöguna Halldór eftir Hannes Hólmstein í
sama mund og hann hóf verk hans til skýjanna
sem dæmi um frábært bókmenntaverk.
Á Þorláksmessu, nokkrum dögum eftir að Páll
Björnsson sagnfræðingur hafði flutt gagnrýni
sína í Kastljósi um bækur þeirra Jakobs og
Hannesar, birtist pistill Jakobs í blaðinu. Jakob
lýsir aðstæðum á eftirfarandi hátt: „Í hugann
kemur mynd af pari nokkru í sjónvarpinu að
ræða um nýútkomnar fræðibækur. Það stafaði
ekki þokka af þessu pari. Maðurinn óuppdreginn
fýlulyntur sagnfræðingur sem er svo þjakaður af
eigin getuleysi að hann horfir stöðugt í gaupnir
sér og konan alræmt tálkvendi í munni almenn-
ings. Allt var tal þessa pars eins og við var að bú-
ast á neikvæðum nótum, það dæmdi bækurnar
eftir innræti sínu og var þar margra ára starf rit-
höfunda vegið og léttvægt fundið á örfáum mín-
útum.“
Árás Jakobs á Pál Björnsson og Svanhildi
Hólm Valsdóttur þáttastjórnanda Kastljóssins
var vægast sagt ómakleg og ósmekkleg. Dómur
Páls gaf engan veginn tilefni til jafn ofsafenginna
árása. Það rann hins vegar upp fyrir mér að
ástæða þess að hann hóf hinar hömlulausu per-
sónuárásir á þau Pál og Svanhildi væri að öllum
líkindum sú að Páll, sem er með doktorspróf í
sagnfræði og er fyrrverandi formaður Sagnfræð-
ingafélags Íslands, ritdæmdi árið 2002 í tímarit-
inu Sögu safn af gömlum greinum Björns
Bjarnasonar síðan hann var blaðamaður á Morg-
unblaðinu; greinum sem fjölluðu um kalda stríð-
ið. Páll gaf verkinu sannarlega falleinkunn og eitt
af því sem honum finnst verkið líða fyrir var ein-
strengingsleg afstaða Björns í kalda stríðinu.
Hann ræddi einstakar greinar og benti á sér-
lundaða afstöðu Björns til manna og málefna. Á
köflum er gagnrýni Páls háðsk og hvöss. Í öðru
lagi gagnrýndi Páll ritstjórn verksins, hvernig
staðið hefði verið að gerð bókarinnar og fram-
setningu. Og ritstjóri hennar var enginn annar
en Jakob F. Ásgeirsson!
Í ljós kom að Björn Bjarnason dómsmála-
ráðherra var heldur ekki langt undan í þessari
samtímaumræðu í svartasta skammdeginu.
Saman áttu þeir Jakob og Björn nefnilega óvini
sem voru póstmódernistar á Íslandi. Jakob
skrifaði einmitt grein þar sem hann sakaði þá um
allt illt og taldi að þeir stæðu að baki gagnrýninni
á Hannes Hólmstein. Þetta voðalega fólk væri að
finna í nokkrum skrifstofum Háskóla Íslands, en
þó aðallega í ReykjavíkurAkademíunni, í Lesbók
Morgunblaðsins og í menningarþættinum Víðsjá
á Rás 1 í Ríkisútvarpinu. Um þennan hóp skrif-
aði Jakob mikinn pistil sem hann birti einnig í
Viðskiptablaðinu og hvatti þar hægrisinnaða og
víðsýna einstaklinga til að stofna ársfjórðungsritUndir yfirborðinu Jakob F. Ásgeirsson og Björn Bjarnason. Síðasta orðið Davíð Oddsson.