Eintak - 04.08.1994, Blaðsíða 26

Er óhjákvæmilegt að flokka list eftir kyni? Er það eðlilegt, jafnvel nauðsynlegt?
Skiptir máli að kvenfólki var almennt fyrirmunað að stunda annað en heimilisstörf fram á þessa öld,
eða er hér um eðlislægan kynjamun að ræða, einhverja tiktúrukennda vessa sem valda frávikum
í tjáningarmáta? Hvaða þættir bjóða upp á raunhæfan samanburð? Efnismeðferð, litaval og formskynjun
mótast of mikið af hefð og persónuleika viðkomandi til að vera nothæfur prófsteinn. Ekki svo að
ýmsir þykist ekki geta greint karllega og kvenlega eiginleika í sundur jafn auðveldlega og svart og hvítt,
enda flestir færir um að „rökstyðja“ mál sitt með tilvísunum í „ávalar línur“, „kröftugar áherslur“,
„fíngerða drætti“, og svo framvegis. En slík flokkunarfræði byggist meira á fyrirframgefnum hugmyndum,
sprottnum úr þjóðfélagsvitundinni, um hvernig munurinn birtist, en hlutlausri athugun, í þeirri trú að það
sé yfirleitt einhver munur. Af hverju ætti bogin lína eitthvað frekar að búa yfir „kvenlegri merkingu“
en sú beina? Af því konur hafa yfirleitt mjórra og bognara mitti en karlar? Hannes Sigurðsson veltir
þessu fyrir sér í tilefni af sýningu Canolee Schneemann sem hangir uppi á Mokka.
Þegar kvenfólk lét fyrst að sér
kveða þótti það sjálfgefið að þær
gengu út frá sömu forsendum og
karlar, temdu sér sömu aðferðir og
tileinkuðu sér sömu þemu og
miðla. Allt sem minnti á persónu-
lega reynslu þeirra sem kvenna var
fellt út úr myndinni. Landslag,
kyrralífsuppstillingar, goðsöguleg
minni og lýsing sögulegra atburða
var meðal þess efnis er konum þótti
sæmandi, það nákvæmlega sama og
körlum, að ógleymdri nektarfýrir-
sætunni í alls konar hlutverkum.
Henni var hossað sem líf- og nær-
ingargjafa, skrúfuð upp til skýjanna
í formi ósnertanlegrar gyðju, eða þá
útmáluð í holdbúningi tálkvendis
og frillu, öðrum til varnaðar, - eft-
irlát, óseðjandi og alltaf til í tuskið.
Kvenmódel listasögunnar eru iðu-
lega sýnd sem annað hvort eða;
annað hvort fjarlægar og himnesk-
ar, eða jarðneskar og opnar, bless-
unarlega lausar við einhvern leið-
inda mótþróa, lausar við (mót-
sagnakenndan) persónuleika.
Þetta á ekki síst við formæður
íslenskrar myndlistar, frá
Kristínu Jónsdóttur,
Nínu Sæmundsson og Gerði
Helgadóttur til Guðmundu
Andrésdóttur og Louisu Matthí-
asdóttur. Ekkert í myndlist þeirra,
hvorki viðfangsefnið né úrvinnsla
þess, gefur til kynna að þar hafi
konur frekar en karlar staðið að
verki. Þær sáu enga ástæðu, datt
einfaldlega ekki í hug að varpa vafa
á það myndmál sem feðraveldið
hafði hannað og rétt þeim upp í
hendur. Að vísu bera málmskúlp-
túrar Gerðar vott um óvenjulegt
áræði, þar sem hún varð að seilast
inn í sjálfa manndómssmiðjuna
eftir áhöldum við gerð þeirra -
Schneemann hefur
aldrei hvikað í baráttu
sinni gegn hinum „kúg-
andi karlrembuöflum“,
þessum ógnandi vofum
sem virðast scekja að
henni úr öllum áttum,
margarþeirra ósýnileg-
ar nema óferskumfem-
ínistum.
Hugmyndin um að hið persónu-
lega og líkamlega jafngilti hinu pól-
itíska var fædd.
Og afkvæmið orgaði: „Við erum
ekki hórur, kynferðislegir hlutir,
gyðjur eða einhver óræð upphafn-
ing. Við erum ekki leikföng sem
hægt er að fleygja út í horn þegar
öðrum þóknast. Það er ekki hægt
að takmarka okkur við staðnaðar
hugmyndir um hvað sé kvenlegt.
Hvers vegna stendur á því að þegar
konur reistu sinn eigin sköpunar-
heim, rannsökuðu hann og skil-
greindu, þá neitaði þjóðfélagið að
líta á það alvarlegum augum, að
einungis karlmenn fengu að leggja
steinana í ráðandi menningu? Af
hverju skrifuðu Bronte, Eliot og
Sand undir karlkyns leyninöfnum?
Af hverju glataðist framlag kvenna,
ipti sem þær voru teknar
vanalega síðar i sög-
Svarið: „Vegna þess að
karlmenn bjuggu til tröppustig-
ana og viðmiðunarkerfið. Þeir
innrættu kvenlistakonum
meðvituð og ómeðvituð við-
horf: ykkar list getur aldrei
orðið jafh merkileg og áhrifa-
rík og okkar.. .en þið getið al-
ið börn.“
Með því að sýna á sér
„skömmina" á almannafæri,
vildi Schneemann glenna upp
niðurbæld svið kvenlegrar
kynhneigðar og ryðja út kyn-
órum og fóbíum karla. Píkan er
sjaldan sýnd opinskátt. En það
er þeim mun meira oftar látið að
henni liggja, á „listrænan hátt“ að
sjálfsögðu. Hún er aðeins brúkleg
fyrir eitt. Það sem ekki passar inn í
ímyndina um hið ávala form og
íbjúgu línu, túrverkir og tíðir, forð-
ast menn eins og heitan eldinn.
Blæðingar samsvara einhverri
ógeðslegri slímkirtlastarfsemi sem
best er að vita sem minnst um, þær
eru hjúpaðar þagmælsku. Við þurf-
um aldrei að vera vitni að subbu-
skapnum, lof sé búkhreinsunar-
mætti dömubindanna, sem gerir
kvenfólki kleift að hoppa skælbros-
andi allra sinna ferða án minnstu
óþæginda, að minnsta kosti í aug-
lýsingum.
Schneemann neitar að skammast
sín fýrir „blygðin11. Hún vill „end-
urreisa helgidóm móðurlífsins“,
sem hún telur feðraveldið hafa
saurgað. Eitt af verkefnum hennar,
þegar hún var við nám í málaralist í
New York, varð þess valdandi að
„skuðrýmið“ („vulvic space“) fékk
nýja vídd fyrir henni. Schneemann
sá það meðal annars sem upp-
töngum, klippum, borum og log-
suðutækjum hinum megin á hnett-
inum við allt ilmpúður og sápur.
En verkin hrófla hins vegar hvergi
við þeirri hetjulegu karlímynd sem
í tækninni býr. Kyn hennar er jafn
dulið og Jóhönnu af Örk heppn-
aðist að villa á sér heimildir undir
brynjunni forðum. Að sama skapi
má segja að mótíf á borð við abst-
rakt form- og litasamspil (Guð-
munda), kyrralífsuppstillingar
(Kristín) og rollur á beit (Louisa),
bjóði ekki upp á aðgreiningu í
skynjun eða túlkun; annars mætti
allt eins búast við að sauðfé hefði
fimm leggi í augum kvenna.
Öllu kyndugri er túlkun sumra
formæðranna á nektarfyrirsætunni.
Gifsstytta Nínu Sæmundsson,
Dauði Kleópötru (1925), sýnir nakta
kvenveru styðja sig á olnbogana
með höfuðið reigt aftur. Yfir and-
litinu hvílir sami frygðarsvipurinn
og finna má hjá fyrirsætum Co-
ver Girl auglýsinganna. Ekkert í
skúlptúr Nínu gefur til kynna
að Kleópatra sé í þann mund
að deyja kvalafullum dauð-
daga af völdum slöngueiturs,
að þetta sé yfirhöfuð Kle-
ópatra, nema titillinn. Þessi
kvenvera sýnist þvert á móti
við hestaheislu þar sem hún
liggur niðursokkin í erótíska
sæluvímu, gjörsamlega ómeð-
vituð um áhorfandann, líkt og
við hana gæli hulinn máttur.
Vera má að Nína hafi viljað
sleppa atriðum úr frásögninni um
kvalafullan dauðdaga Kleópötru til
að beina athyglinni að „formræn-
um hrynjandi'* líkamans. En hvað
sem allri mótun líður er allt inntak
verksins, bæði leynt og Ijóst, ekki
dauði, heldur uppáför; effirlát við-
brögð kvenpersónunnar við augn-
strokum hins ósýnilega aðalleikara,
karláhorfandans.
Hvernig stendur á því að túlkun
Nínu sker sig í engu frá verkum
ítölsku barrokmálaranna? Hver er
afstaða hennar sem listakonu gagn-
vart viðfangsefninu? Hún hafnar að
tjá sig um það. Líkt og samtíma-
menn hennar, tekur hún það sem
sjálfsagðan hlut að konur sjái kyn-
systur sínar með sömu augum og
karlar. Nektarfígúran var Nínu jafn
hugleikið þema og Rubens,
Munch og Gunnlaugi Blöndal.
Hún gerði því skil trekk í trekk
undir yfirskini formrænna hugleið-
inga, þar sem líkami fyrirsætunnar
er meðhöndlaður með svipuðum
hætti og skurðlæknir beitir sofandi
sjúkling.
Upp úr sjötta áratugnum tóku
listakonur að ranka við sér.
Vakningin átti sér aðallega
stað í Bandaríkjunum. Þeim var
ljóst að bróðurpartur vestrænnar
listasögu, sem þær höfðu verið svo
gjörsamlega samdauna, hunsaði
viðhorf þeirra. Innvortisrolla eftir
Carole Schneemann er kvenna-
list á þann hátt sem verk gömlu ís-
lensku kvennanna er það ekki. Ekki
nauðsynlega vegna þess að hún
notar sinn eigin líkama, heldur
hvernig hún notar
hann. í inn-
ganginum
að bók-
inni
L e
deuxi-
eme Sexe,
sem kom út ár-
ið 1949 og hafði
ómæld áhrif á hvernig kvenfólk
sá og hugsaði um sjálft sig, segir
Simone de Beauvoir að hún
hefði viljað komast að þvi hver hún
væri. „Og það sló mig að það fyrsta
sem ég þurfti að taka fram, var að
ég er kona.“ Á eftir fýlgdi fylgdi 740
blaðsíðna krufning á líkömum og
sálfræði kvenna, sem og félags- og
efnahagslegum hlutverkum þeirra í
gegnum tíðina. Innvortisrolia er
ámóta uppgjör. Schneemann lætur
sér ekki nægja að gefa nektarhefð-
inni langt nef, hún ræðst að sjálfum
grundvelli vestrænnar listsköpunar
í þeirri viðleitni að endurheimta
sína persónulegu og erótísku vit-
und á „hinar Pýþagórísku aðferðir
og sjónrænu reglur“ sem hún álítur
að standi feðraveldinu fyrir þrifum.
Einkum beinir hún spjótum sírium
að stafrænum þankagangi míní-
malismans, sem þá var í andarslitr-
unum eftir að hafa farið sigurför
um heiminn, en fulltrúar hans
höfðu ímugust á öllu því sem ekki
var hægt að mæla út og stjórna
undir sótthreinsuðum sýningarað-
stæðum. Hvaðeina er snerti tilvilj-
un og margbreytni, holdlegar
kenndir og tilfinningalegar þver-
stæður - í stuttu máli það sem við
köllum lífið - var út-
hýst. Það má
með sanni
segja að
eng-
i n
1 i s t -
hreyfing
hafi séð sig
knúna til að hafha
jafn mörgu til að hasla sér völl.
I ljósmyndum frá gjörningnum
sem fram fór á kvikmyndahátíðinni
„Konur hér og nú“ á Long Island
að viðstöddum fjölda áhorfenda,
sést Schneemann draga áritaðan
strimil úr sköpum sínum, er hún
las jafnharðan á. Þar segir frá við-
skiptum hennar við „strúktúralísk-
an kvikmyndagerðarnáunga“ er
hraus hugur við „tilfmningalegri
ringulreið, snertikenndri skynjun,
malerískum subbuskap, frum-
stæðri tækni...Veitið gagnrýnu og
hagnýtu tungumáli kvikmyndar-
innar athygli," leggur Schneemann
áherslu á, „það þrífst og mælir fyrir
munn aðeins annars kynsins."
Við þurfum aldrei að
vera vitni að subbu-
skapnum, lofsé búk-
hreinsunarmætti
dömubindanna, sem
gerir kvenfólki kleift að
hoppa skœlbrosandi
allra sinnaferða án
minnstu óþæginda, að
minnsta kosti í auglýs-
ingum.
sprettu frumþekkingar, skúlptúr-
ískt form, menningarlega tilvísun,
sæluhlið, fæðingargöng og miðstöð
lífrænna umbreytinga, sem hálf-
gegnsætt holrúm umritað af ytri
ásýnd slöngunnar. Fjörguð leið
hennar liggur frá hinu ósýnilega til
hins sýnilega, hlykkjuð löngunum
og leyndardómi æxlunar. Hún
boðaði kynkraft bæði kvenna sem
karla. Innvortisrolla hefur með
sjálfsforræði og eignarráð þess að
geta nefnt. Rollan/slangan afvindur
sig frá (innri) þönkum til (ytri) op-
inberunar, áþreifanlegra upplýs-
inga, líkt og prentborði, nafla-
strengur eða samanvöðluð tunga.
Enda þótt Scheemann sé ef til vill
kunnust fyrir gjörninga sína og
innstillingar, lítur hún fyrst og
fremst á sig sem málara. Og hefur
alla tíð gert. „Ég var málari, ég er
ennþá málari og ég mun deyja sem
málari," segir hún í myndbandinu
Imaging her Erotics (1982).
„Allt sem ég geri byggist á því að
framlengja sjónræna eiginleika
strigans. Eg er málari sem ferðast út
í rýmið og virkjar tímann. Málari
þarf ekki á pensli að halda; það get-
ur verið myndavél, varalitur, skó-
járn...ég teygi mig út í orkuflæmið.
Fóbía þjóðfélagins við völd kvenna,
er leitt hefur til klofinnar kynferðis-
vitundar í 2000 ár, neyðir mig til að
gera hluti sem ég myndi helst vilja
sleppa...Að setja líkamann þar sem
hugur minn er, rekur í sundur
mótsagnir í menningu okkar. Það
hefur ætíð verið eitthvað óbugandi
við verk mín - hið algjöra traust á
innsæi mínu, á líkamanum. Ég
sporna við félagslegum, erótískum
og fagurfræðilegum hömlum,
-skora á hólm og opna niðurbæld
26
FIMMTUDAGUR 4. ÁGÚST 1994