Vikublaðið - 19.11.1992, Qupperneq 15

\*ir\u iö i i-o
Fimmtudagur 19. nóvember 1992
VIKUBLAÐIÐ
15
BÓKMENNTIR UM ÞJÓÐFÉLA GID
Sérkennilega
heillandi Grágás
MYND IV — VERÐEININGAR
Loksins hefur Grágás verið sýnd
sú ræktarsemi sem henni ber. Mál
og menning hefur gefið hana út í
aðgengilegu formi með öllum þeim
skýringum sem með þarf til þess að
hennar sé hægt að njóta á heimilum
sem í skólum. „Grágás er Iíka auð-
ugur texti, nokkuð erfiður í fyrstu
en sérkennilega heillandi við endur-
tekinn lestur," segir Gunnar Karls-
Mörður Arnason
son í formála en hann sá um útgáf-
una ásamt Kristjáni Sveinssyni og
Merði Ámasyni.
Vikublaðið átti spjall um Grágás
við þann síðastnefnda og bar þar
meðal annars þetta á góma:
Hér eru komin lög samfélags sem
við höfum mikinn áhuga á. Laga-
safn þjóðveldisins sem var í gildi frá
landnámi til ofanverðrar 13. aldar.
Þetta eru að mestu tilvikalög
(reynslulög) eins og í engilsaxnesk-
um rétti en ekki rökleiðslulög eins
Einn Guð
- úr Kristinna laga þætti:
Á dögum feðra vorra voru þau lög
sett að allir menn skulu kristnir vera
á landi hér og trúa á einn Guð, föður
og son og anda helgan.
Þá systir
sammœðra
- úr Erfðaþætti:
Sonur á að taka arf að föður sinn
og móður, frjálsborinn og arfgengur.
Nú er eigi sonur til, þá skal dóttir. Þá
og tíðkaðist í Napóleonskóda og við
fengum með Dönum í seinni tíð.
Þessvegna er Grágás samansafn af
smámyndum úr daglegu lífi fólks á
fyrstu öldum íslands byggðar. Við
sjáurn fólk í illdeilum sem enda
með sárum, drápi og vígaskap. Þó
sjáum við meira af fólki sem brenn-
ir sinu, heggur skóg eða gengur á
hvalreka, en af slíku hafa alla tíð
spunnist deilur á íslandi. Við lesum
um farmenn og hvernig þeir hafa
sett sér reglur í siglingum.
í Festaþætti má lesa að hjóna-
bandið er blanda af guðlegu sakra-
menti og gagnkvæmum réttindum.
Hjónaskilnaðir eru ekki leyfðir, en
samt er þar á fjöldi undantekninga
sem háður er samþykki biskups.
Margt getur orðið til skilnaðar og
hafi maður til að mynda ekki sam-
rekkt konu sinni í sex misseri telst
það skilnaðarsök. Hjónabandið er
skal faðir. Þá skal bróðir samfeðri.
Þá skal móðir. Þá skal systir sam-
feðra. Þá skal bróðir sammæðri. Þá
skal systir sammæðra. Hinn níundi
maður skal arf taka sonur launget-
inn og honum næst dóttir laungetin.
Þá bróðir samfeðri laungetinn. Þá
systir samfeðra laungetin. Þá bróðir
sammæðri laungetinn. Þá systir
sammæðra laungetin. Eftir firnari
menn eru skírgetnir menn til arfs og
til ómegðar, ef eigi taka systkin. Þá
eru næstir arfi föðurfaðir og móður-
faðir, sonarsonur og dóttursonur.
Þeim næst eigu arf að taka föður-
móðir og móðurmóðir, sonardóttir
og dótturdóttir. Þá eru föðurbróðir
og móðurbróðir, bróðursonur og
systursonur. Síðast skal taka föðurs-
ystir og móðursystir, bróðurdóttir
og systurdóttir.
þó fyrst og fremst fé-lag og sú sýn
kemur skýrt fram að hjónin séu
vörslumenn ættarfjárins fremur en
eigendur þess.
í Ómagabálki er að finna þau
lagafyrirmæli sem kölluð hafa verið
hreppaákvæðin og eru um samhjálp
innan hreppsins og vilja sumir sjá
þar fyrsta vísinn að norrænni vel-
ferðarhugsun.
Grágás er lagasafn sjálfstæðra
bænda, og í vandaðri atriðaorða-
skrá, sem opnar nýjar dyr að þessu
verki, er orðið bónda hvergi að
finna, sjálfsagt vegna þess að sjón-
arhóllinn er bóndans, sem horfir
upp fyrir sig til kóngs og Guðs goða
og niður fyrir sig til hjúa og göngu-
manna.
Hér eru birtar upphafssetningar
úr nokkrum hinna tólf lögþátta sem
geymdir eru í Grágás.
Nú má hann
betur
- úr Ómagabálki:
Svo er mælt að sinn ómaga á hver
ntaður fram að færa á landi hér.
Móður sína á maður fyrst fram að
færa, en ef hann orkar betur, þá skal
hann færa fram föður sinn. Nú má
hann betur, þá skal hann böm sín.
Nú má hann betur, þá skal hann
systkin sín fram færa. Nú má hann
betur, þá skal hann færa frarn þá
menn er hann á arf eftir að taka, og
þá ntenn er hann hefur arftaki
tekna. Nú má hann betur, þá skal
hann fram færa leysing sinn, þann
er hann gaf frelsi.
Þar fastnar
kona konu
- úr Festaþætti
OF ÞAÐ HVER RÉTTUR ER
FASTNANDI KONU. Sonur sex-
tán vetra gamall eða eldri er fastn-
andi móður sinnar, frjálsborinn og
arfgengur, svo hygginn að hann
kunni fyrir erfð ráða. En ef eigi er
sonur, þá er dóttir sú er gift er, og á
þá búandi hennar að fastna mág-
konu sína. En þá er faðir fastnandi
dóttur sinnar. En þá skal bróðir
samfeðri fastna systur sína. En ef
eigi er bróðir þá skal fastna móðir
dóttur sína. Þar aðeins fastnar kona
konu.
10% árs-
vextir
- úr Um fjárleigur:
OF SÖLU LEIGUFJÁR. Maður
skal eigi selja fé sitt dýrra á leigu en
tíu aurar sé leigðir eyri til jafn-
lengdar, hvatki fé sem er. Ef hann
selur dýrra, og á hann eigi til meira
heimting en slíkra aura sem hann
seldi, og lögleigu með.
En honum varðar þriggja marka
útlegð, hvort sem er að hann selur
dýrra fé sitt að leiga, eða metur
hann dýrra en að lögum. Sá á sök þá
er hann selur féið dýrra eða metur
við, ef sá vill, en ef sá vill eigi
sækja, þá á sá er sækja vill.
Fimm eru
frumhlaup
- úr Vígslóða:
UM LÖGMÆT FRUMHLAUP.
Fjörbaugsgarður varðar ef ntaður
hleypur tii ntanns lögmætu frum-
hlaupi. En þau eru fimm hlaup, ef
maður höggur til manns eða drepur
eða leggur eða skýtur eða kastar. Þá
varða öll fjöbaugsgarð ef eigi kem-
ur á, en skóggang ef á kemur.
(í skýringum neðanmáls má Iesa
að fjörbaugsgarður er þriggja ára
útlegð úr landi, en skóggangur ævi-
löng útlegð úr samfélaginu.)
Full goðorð
ogforn
- úr Þingskapaþætti:
Það er mælt í lögum vorunt að
vér skulum fjóra eiga fjórðungs-
dóma. Skal goði hver nefna mann í
dóm er fornt goðorð hefur og fullt,
en þau eru full goðorð og forn er
þing voru þrjú í fjórðungi hverjum
en goðar þrír í þingi hverju, þá voru
þing óslitin. Ef goðorð eru smærra
deild, og skulu þeir svo til skipta er
hlut hafa af fornunt goðorðum að
svo sé nefnt sem nú er talið. Þá eru
fjórðungsdómar fullir.
Lögréttu
skulum vér
eiga
- úr Lögréttuþætti:
Lögréttu skulum vér og eiga og
hafa hér hvert sumar á alþingi, og
skal hún sitja í þeim stað ávallt sem
lengi hefir verið. Þar skulu pallar
þrír vera umhverfis lögréttuna, svo
víðir að rúntlega megi sitja á hverj-
um þeirra fernar tylftir manna. Það
eru tólf menn úr fjórðungi hverjum
er lögréttusetu eigu, og lögsögu-
maður umfram, svo að þar skulu
ráða lögum og lofunt. Þeir skulu all-
ir sitja á miðpalli, og þar eigu bisk-
upar vorir rúm.