Vikublaðið - 10.03.1994, Síða 12

12
Hiigmyndafræðin
VIKUBLAÐIÐ ÍO.MARS 1994
JanU3ry 24- 1994 _ $2~25T/TsT/S2r75 Canada
Norman Rush
contemplates
the bust of
socialism
• •• andwhywe
will all miss
it so much
Með yfirgengilegar afleiðing-
ar sameiginlegs sjálfsmorðs
sósíalismans á ánmum
1989-1991 í huga eru viðbrögð
menntamanna og upplýstra áhorfenda
á Vesturlöndum í hæsta máta undar-
leg. Afgerandi langtímaáhrif eru lítið
rædd enda erfitt að henda reiður á
þeim.
Almennt viðhorf er hlaðið sjálf-
hælni og hefur einblínt á afmarkaða
seinni tíma þróun (kænskubrögð
pólska páfans, fjölmiðlabyltinguna og
Stjörnustríðsáætlunina) og talið að
hún hafi gert útslagið eða að reynt
hefur verið að útkljá hvaða Kreinlar-
fræðingar geta gert tilkall til þess að
hafa verið minnst forviða á uppákom-
unni í austri. *
A vinstri vængnum - og hér á ég við
vinstrið sem hafnar alræði - hefur
lengi gætt þess sjónarmiðs að sósíal-
ismanum sé viðbjargandi, þótt rúss-
neska módelið hafi bjagað og skrum-
skælt hann. Þetta leiðir af sér tvær
umdeildar hugmyndir. Fyrri hug-
myndin er að lýðræðislegri hættir
hefðu bjargað sósíalismanum í Rúss-
landi. Seinni huginyndin byggir á því
að vegna ófúllkomleika kapítalismans
sé nauðsynlegt að hafa sósíalískan val-
kost.
Sósíalismanum er
öllum lokið
I 'raun og sann er sósíalisminn bú-
inn að vera. Eg hef enga ánægju af því
en í langan tíma hefur viðhorf mitt
gagnvart sósíalismanum verið áþekkt
því sem Iloudini hafði gagnvart spír-
itisma. Hann vildi að til væri líf eftir
dauðann og að miðlar væru það sem
þeir sögðust vera. En eftir því sem
hann kannaði málið betur varð hann
vonsviknari. Auk þess fann Houdini
hjá sér hvöt til að segja frá óhamingju
sinni. Eg finn til samstöðu með hon-
um.
Sannleikurinn er sá að hvarvetna
þar sem sósíalisina hefur verið hrint í
framkvæmd er hann búinn að vera. A
meðan athygli okkar hefur beinst að
tímamótaatburðum í Rússlandi, Kína,
Kúbu og Austur-Evrópu höfum við
ekki tekið eftir hægfara hnignun sósí-
alismans annarsstaðar. Til að 12
halda sér á floti hafa stjórn- f,
inálaflokkar ÞEvrópu og víðar, K
sem að nafninu til teljast sós- uj
íalískir eða sósíaldemókratísk-
ir, kastað fyrir róða grundvall- Q
aratriðum sósíalismans og
tekið upp á sína arma
stefnumið sem falla æ betur
að þörfum fullveðja kapítal-
isma. Flestir styðja einkavæðingu
framleiðslugreina sem voru þjóðnýtt-
ar að þeirra frumkvæði fyrr á tíð.
(Mikahail Gorbatsjof var varla búinn
að tilkynna um þá fyrirætlan sína að
endurbyggja Sovétríkin á grundvelli
sænsku fýrirmyndarinnar þegar hálf-
sósíalisminn í Svíþjóð var lýstur gjald-
þrota.) Félagsaðild að verkalýðsfélög-
um, þessum flaggskipum pólitískrar
menningar sósíalista, er á niðurleið.
Skæruliðasósísalistar í Rómönsku
Ameríku þvo hendur sínar af marx-
isma. Samyrkjusósíalisminn í Israel og
Mexíkó og sjálfstjórnarskipulag fram-
leiðslugreina í Júgóslavíu - sem gaf
vinstrisinnuðum hugsjónamönnum
von um að sósíalismi án ríkisvalds
kynni einhvem tíma verða að veru-
leika - eru í alvarlegum vandræðum.
Hvað var sósíalisminn?
En hvað var sósíalisminn? Nauð-
synlegt er að gera sér fyrir þessu því
að almennar hugmyndir um sósíal-
ismann eru á reiki, ýmist byggðar á
söknuði eftir ímynduðum afrekum
misheppnaðra sósíalistaríkja eða
skrípamyndum sigurvegaranna. I aug-
um yngra fólks er sósíalisminn óðum
að taka á sig mynd fornfrægra félags-
hugtaka sem þarf að útskýra í sam-
hengi, eins og flógistónkenningin
[flógiston var efni sem menn fýrri
tíma hugsuðu sér að losnaði úr læð-
ingi við bruna], guðleg réttindi kon-
unga og þátt leggangnanna í fullnæg-
ingunni.
Þegar sósíalismanum var hrint í
framkvæmd í Rússlandi var alls ekki
ljóst hvað hann ætti að vera. 1 ritum
Marx og Engels er enga uppskrift að
finna fyrir sósíalískt samfélag. Engels
var sérstaklega kærulaus og sagði að
Shaker þorpin [18. og 19. aldar samfé-
lög í Bandaríkjunum] virtust gefa
góða hugmynd um það hvernig sósíal-
ískt þjóðfélag framtíðarinnar liti út, að
trúarbrögðunum frátöldum. Þegar
komið var að því að raungera sósíal-
ismann var spilað af fingrum fram.
Eftir á að hyggja er áhrifamesta fyrir-
myndin að sósíalisma í framkvæmd að
finna í bók Edwards Bellamy, Look-
ing Backward, þar sem ríkið var sam-
vinnufélag sem skipti árlegri fram-
leiðslu jafnt á milli þegnanna.
. I kjarna sósíalismans er að finna
kröfuna um jafna skiptingu efnislegra
gæða. Helstu gæðin sem sósíalísku
efnahagskerfi er ædað að framleiða er
jafnrétd. Sameiginlegt eignarhald á
uppsprettum auðsins myndi veita öll-
um rétt til jafnrar hlutdeildar í heild-
arframleiðslunni, eða eins jafnrar
hlutdeildar og tímabundnar takmark-
anir leyfðu á efnahagskerfi sem
stefhdi í átt til allsnægta. Þetta var
hinn hreini skilningur á meginhugsun
sósíalismans og sá skilningur stóð
óhaggaður í hugum sannfærðra þrátt
fyrir þá kyndugu staðreynd að tæki-
færissinnar, óþokkar og lítilmenni
urðu ofan á í baráttunni urn völdin í
sósíalískum samfélögum og þrátt fýrir
að sífellt varð betur ljóst að jafnrétti
yrði ekki bara tímabundið skotið á
frest heldur var búið að fresta því end-
anlega í þessum samfélögum.
Styrkur sósíalismans sem hug-
myndafræði fólst í fullyrðingu hans
um að geta lagað misrétti með því að
skipta um samfélagsform. I kjölfarið
fylgdi mikil samkeppni milli sósíal-
isma sem lagði megináherslu á jafh-
rétti og kapítalisma sem boðaði aðrar
leikreglur í efnahagslífinu: Þeir sem
eru snjallastir, fljótastir og heppnastir
á hverjum tíma eiga að fá tækifæri til
að verða ógeðslega ríkir. Leikreglurn-
ar höfða til elítunnar og sjálfsagt
einnig til þeirra, og það er miklu
stærri hópur, sem gera sér vonir um
önnur og þriðju verðlaun þótt viður-
lögin séu hörð fyrir þá sem tapa í
rein þessi er þýdd úr The Nation sem er 125 ára
gamalt bandarískt vikurit með vinstri slagsíðu. Pað
má lesa hana hvorttveggja sem tilraun bandarískra
vinstrimanna til að átta sig á nýjum aðstœðum en líka
sem landamœralaust uppgjör við sósíalismann.
Ritgerðin er aðalefni vikuritsins þann 24.01.1994 og
ritstjórn The Nation býður lesendum að senda inn
athugasemdir við hana. Um höfundinn, Norman Rush,
vitum við það eitt að hann hefurfékk bókaverðlaun
tímaritsins árið 1991. Vikublaðið býður lesendum
sömuleiðis að spinna áfrarn þráð þessarar greinar.
leiknum og þeim fjölgar hratt í óhjá-
kvæmilegum harðæruin. 1 samkeppn-
inni fékk sósíalisminn það í forgjöf að
vera víða talinn næstá stig samfélags-
þróunarinnar og raungerving vísind-
anna. Því var einnig haldið fram að
sósíalískar þjóðir hefðu enga ástæðu
til að stríða hver gegn annarri, ólíkt
ríkjum heimsvaldasinnaðra kapít-
alista. Af þessuni ástæðum lýstu bæði
hugsandi menn og smæiingjar yfir
holiustu við sósíalismann.
Tilrauninni er lokið
Obeit á inisrétti er einkennandi fyr-
ir vitsmunalegt andóf nútímans.
Frjálslynt byltingarumrót á 18. og 19.
öld náði ekki þeim árangri að uppræta
misrétti, ekki eyðilegging konungs-
valdsins, afnám kirkjulegra forrétt-
inda né heldur auldð fulltrúalýðræði í
stofnunum samfélagsins. Misréttið
var enn fyrir hendi og kallaði á frekari
ráðstafanir. Þar eð sósíalisminn lofaði
að tæknilega væri mögulegt að eyða
misrétti var hann náttúrulegur val-
kostur. Nú var hægt að ljúka sögulegu
verkefni upplýsingarinnar. -Lfyllingu
tímans varð til nokkurs konar sósíal-
isnii sem síðar þróaðist í alræðis-
martröð kommúnismans og við það
yfirgáfu margir inenntamenn mál-
staðinn. En þótt þeir flúðu kominún-
ismann var dæmigert að þeir ítrekuðu
trú sína á hinni sósíalísku undirstöðu.
Ofanritað er varla frumleg saman-
tekt á þessum þætti hugmyndasög-
unnar en er nauðsynleg til að útskýra
samfelluna í vitsmunalífi samtímans.
Fastheldin og ruglingsleg tryggð við
barnalega forsendu sósíalismans -
jafnrétti með þvinguðu sameiginlegu