Vikublaðið - 15.03.1996, Blaðsíða 6

6
AftnaUi
VIKUBLAÐIÐ 15.MARS 1996
Alþýðuflokkurinn átti 80 ára af-
mæli 12. mars sl. og heldur upp á það
í kvöld. Oskar Vikublaðið flokknum
til hamingju með þennan stórmerka
áfanga. Alþýðuflokkurinn var í upp-
hafi flokkur allra vinstrimanna, jafii-
aðarmanna og kommúnista og var
auk þess lengi vel í beinum tengslum
við Alþýðusamband íslands, sem
einnig var stofnað sama daginn 1916.
Sama árið var Framsóknarflokkurinn
stofnaður og kom Hriflu-Jónas ná-
lægt stofinm beggja flokka. Var það
hugmynd hans og fleiri manna að Al-
þýðuflokkurinn yrði flokkur alþýð-
unnar í þéttbýlinu en Framsóknar-
flokkurinn flokkur alþýðunnar í
sveitunum og samstarfið náið þar á
milli.
I upphafi héldust allir vinstrimenn
saman innan Alþýðuflokksins. Nokk-
ur eining ríkti um nauðsyn róttækra
umbóta í þjóðfélaginu, en baráttan
var ef til vill mest á sviði verkalýðs-
baráttunnar íyrir mannsæmandi
kaupi verkafólki til handa.
Fimmtán prósenta flokkur
I sínum lyrsm þingkosningum
stofnárið 1916 fékk Alþýðuflokkur-
inn „aðeins“ 6,8% atkvæða eða 398
atkvæði og sama hlutfall árið 1919.
Um þetta Ieyti var kosningaréttur
enn mjög takmarkaður, t.d. hjá kon-
um og hjúum. Með vaxandi kosn-
ingarétti og þéttbýlismyndun jókst
fylgi Alþýðuflokksins og var næstu
áratugina nokkuð stöðugt á bilinu 15
til 19 prósent. Frá upphafi hefur Al-
þýðuflokkurinn tekið þátt í 26 þing-
kosningum og er meðaltalsútkoman í
þeim 15,1% á landsvísu.
Ekki voru mörg ár liðin frá stofhun
Alþýðuflokksins þegar fylkingar tóku
að riðlast vegna ágreinings um stefn-
una og starfshættina. I stuttu máh:
Hægfara kratar lögðu áherslu á á-
Gylfi Þ. Gíslason í forsetastól og Bene-
dikt Gröndal í pontu. Gylfi var for-
maður Alþýðuflokksins 1968 til 1974
og Benedikt 1974 til 1980. Gylfi er sá
einstaklingur sem lengst hefiir verið
ráðherra um óslitinn tíma. Hann var
ráðherra í þremur ríkisstjómum í 15 ár
ffá 1956 til 1971. Aðrir hafa verið ráð-
herrar lengur en þá á mismunandi
tímaskeiðum. Gylfi rétt náði inn sem
kjördæmakjörinn þingmaður árið
1974, ella hefði Alþýðuflokkurinn
þurrkast út af þingi.
Annar frá vinstri er Stefan Jóhann Stefánsson, formaður Alþýðuflokksins 1938 til 1952. Hann er, að minnihlutastjómum
firátöldum, eini kratinn sem setið hefúr í forsætisráðuneytinu, þótt flokkurinn hafi verið þaulsetinn í ríkisstjóminn. Stefön
Jóhann var harður hægrikrati og einlægur hatursmaður kommúnista.
fangasigra með umbótum, en komm-
únistar vildu róttækar og byltdnga-
kenndar breytingar á skömmum
tíma. Þessar fylldngar stóðu í ára-
löngum deilum sem lauk með klofn-
ingi og stofhun Kommúnistaflokks
íslands árið 1930. Sá flokkur náði sér
aldrei á flug í þingkosningum, náði
mest8,5% fylgi 1937.
Árið 1978 vann Alþýðuflokkurinn sinn stærsta sigur í þingkosningum, fékk 22% atkvæða og 14 þingmenn, eins og Alþýðu-
bandalagið. Myndin sýnir viðræðunefhdir Alþýðubandalagsins, Alþýðuflokksins og Framsóknarflokksins í júh' 1978 og
skömmu síðar mynduðu þessi öfl ríkisstjóm. Sú „vinstri stjóm“ entist aðeins í rúma 13 mánuði og sprakk með miklum
hvelli.
Vilmundur Gylfoson gengur ffamhjá Jóni Baldvini Hannibalssyni. Þessum tveim-
ur lenti meðal annars saman í Alþýðublaðsdeilunni 1981. Vilmundur er almennt
talinn arkitekt stórsigurs Alþýðuflokksins 1978, en átti ekld samleið með forystu-
mönnum flokksins og tapaði í varaformannskjöri 1982.1 kjölfarið sagði hann sig
úr flokknum og stofnaði Bandalag jafhaðarmanna. Saga Alþýðuflokksins ein-
kennist mjög af ágreiningi og klofhingi innan forystusveitarinnar.
Klofningur á klofning ofan
En þá kom aftur að klofhingi innan
Alþýðuflokksins. Vinstri armur
flokksins undir forystu Héðins Valdi-
marssonar vildi sameina Alþýðu-
flokkinn og Kommúnistaflokkinn og
enduðu þessar tilraunir Héðins með
brottrekstri hans úr Alþýðuflokkn-
um. Héðinn og vinstri armurinn í
kringum hann náðu saman með
kommúnistum um stofrum Samein-
ingarflokks alþýðu - Sósíalistaflokks-
ins 1938. Og Sósíalistaflokkurinn
náði strax góðri fótfestu og í þing-
kosningunum tveimur árið 1942 var
sá flokkur áþreifanlega fylgismeiri en
Alþýðuflokkurinn. Tveimur árum
áður hafði verið klippt á öll skipu-
lagsleg tengsl Alþýðuflokksins og Al-
þýðusambands Islands.
Árið 1956 kom enn upp klofningur
innan Alþýðuflokksins þegar Hanni-
bal Valdimarsson, þáverandi forseti
ASI, hvarf ásamt fylgismönnum í
Málfundafélagi jafnaðarmanna úr Al-
þýðuflokknum og stofnaði ásaint
Sósíalistaflokknum kosningabanda-
lagið Alþýðubandalagið. Alþýðu-
flokkurinn klofhaði á ný 1982 þegar
Vilmundur Gylfason fór úr flokkn-
um og stofnaði Bandalag jafnaðar-
manna. Þrír þingmenn þess banda-
lags gengu aftur í Alþýðuflokkinn
fjórum árum síðar.
, En Alþýðuflokkurinn klofnaði enn
og aftur árið 1994 þegar Jóhanna
Sigurðardóttir sagði sig úr flokknum
eftir að hafa tapað fyrir Jóni Baldvini
Hannibalssyni í formannskjöri og í
kjölfarið stofnaði Jóhanna Þjóðvaka,
sem hlaut 7,2% fylgi í síðustu þing-
kosningum.
Frá afhroði til stórsigurs á
fjórum árum
Saga Alþýðuflokksins er þannig að
stórum hluta saga klofhings á vinstri
væng íslenskra stjómmála. Það
breytir ekki hinu að fylgi flokksins
hefur oftast nær verið nokkuð
stöðugt og að meðaltali í námunda
við 15%. I þingkosningunum 1974 lá
við að flokkurinn kæmi ekki að
manni á þing; Gylfi Þ. Gíslason rétt
náði inn sem kjördæmakjörinn í
Reykjavík og með því að hann komst
inn fylgdu honum fjórir uppbótar-
þingmenn. Ekki mátti því miklu
muna að flokkurinn þurrkaðist út af
þingi og fylgið var 9,1%, það lægsta
frá 1919. Sveiflan sem varð í kosning-
unum fjórum árum síðar var því enn
dramatískari fyrir vildð. Árið 1978
vann Alþýðuflokkurinn sinn
glæstasta kosningasigur þegar flokk-
urinn fékk 22% og jók atkvæðatölu
sína um 160%. Arkitekt þessa stór-
sigurs hefur oftast verið talinn Vil-
mundur heitinn Gylfason. Alþýðu-
bandalagið fékk í sömu kosningum
22,9% og voru A-flokkamir í kjölfar-
ið með samtals 28 af 60 þingmönn-
um. Þessir flokkar fóra í ríkisstjóm
með Framsóknarflokknum, ein-
hverja misheppnuðustu ríkisstjóm
lýðveldisins. I kosningunum 1983
gætti áhrifa Bandalags jafnaðar-
manna og Kvennalistans og fylgi Al-
þýðuflokksins fór niður í 11,7% -
hlutfallslega höfðaði flokkurinn tíl
nær helmingi færri kjósenda en í
stórsigrinum 1978. í þingkosningun-
um á síðasta ári hlaut flokkurinn síð-
an „aðeins" 11,4% fylgi og enn og
aftur galt flokkurinn þess að hann
hafði klofnað, en auk þess bitnaði á
honum þátttakan í skerðingastjóm
Davíðs Oddssonar.
36 ára stjórnarseta frá
1934
Alþýðuflokkurinn hefur verið í rík-
isstjóm oftar og lengur en fylgi hans
gefur tilefni til að ætla. Flokkurinn
veitti ríkisstjóm Framsóknarflokks-
ins 1927-1931 hlutleysi, en tók fyrst
sæti í ríldsstjóm 29. júlí 1934 og síð-
an em liðin tæp 62 ár. Af þeim árum
hefur Alþýðuflokkurinn átt aðild að
ffamkvæmdavaldinu í samtals rúm-
lega 36 ár eða tæplega 60% af tíma-
bilinu. Þar af sat Alþýðu-
flokkurinn í þremur ríkis-
stjómum samfleytt frá júlí
1956 til júlí 1971 eða í 15
ár. Þá sat flokkurinn í
þremur ríkisstjómum
samfleytt frá júlí 1987 til
maí 1995 eða í tæp átta ár.
Á sumum sviðum hefur
Alþýðuflokkurinn setið
lengur við stjórnvölinn en
aðrir flokkar, en þaulsetn-
astir hafa kratar verið í
ráðuneytum utanríkis-
mála, félagsmála, við-
skiptamála, mennatamála
og iðnaðarmála. Þeir hafa
hins vegar aldrei fengið
að spreyta sig á landbún-
aðarmálunum nema í
minnihlutastjórnum með
takmörkuð völd.
- fþg/Ól.Þ.
Ríkisstjóm Davíðs Oi
ogjóhanna Sigurðart
braut sem núverandi i