Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005 | 3
S
vo virðist sem mjög snemma á
öldum Íslandsbyggðar hafi byrj-
að að myndast sögur og sagnir
um byggðir fólks, sem sóttist
eftir að setjast að fjarri þeim
sveitum, sem aðrir landsmenn
höfðu valið sér til búsetu. Má þar sem dæmi
nefna frásögn í Grettissögu, þegar Grettir
Ásmundarson fer yfir jökul og sest tíma-
bundið að í Þórisdal, hjá hálftröllinu Þóri og
dætrum hans. Sú sögn er að vísu með mikl-
um þjóðsagna- og ólíkindablæ
og verður líklega seint talin til
öruggra heimilda, en þó ber á
að líta, eins og reyndar jarð-
vísindamenn hafa sýnt okkur
fram á, að við upphaf byggðar á landinu hef-
ur jöklafar án efa verið mjög ólíkt því sem
síðar gerðist og því mögulegt að einhverjir
dalir hafi verið í skjóli jökulfjalla þess tíma,
sem hafi verið grónir og jafnvel byggðir.
Þarf einnig að hafa í huga, að sá dalur eða
skarð milli jökla, sem nú er nefnt Þórisdalur,
þarf ekki að vera sami dalur og Grettissaga
getur um, því Þórisdalur Grettlu týndist um
aldir.
Það má telja ofur eðlilegt, að þegar
þjóðtrúin fór að fara höndum um sagnir um
byggðir utangarðsfólks utan hinna þekktu
byggða hafi hún gert úr þeim blómlegri
byggðir en efni stóðu til. Öll alþýða bjó við
þröngan kost, svalt jafnvel heilu hungri og í
öllum menningarheimum þekkjast sagnir um
einhvers konar „Shangri La“ eða „El Do-
rado“ fjarri hinu daglega striti og skorti. Því
er afskaplega eðlilegt að íslensk alþýða byggi
sér til draumalönd um gróðursæla dali og ít-
urvænt fé, og einnig að sögnunum fylgdi að
íbúar þessara gósenlanda leituðu allra ráða
til að halda þeim fyrir sig og verja þau fyrir
utanaðkomandi.
En það er nú auðvitað svo, að í öllum
sögnum, hversu ósennilegar sem þær eru og
fjarstæðukenndar, leynist einhver sannleiks-
neisti. Stundum virðast þjóðsögur og sagnir
reyndar settar saman til viðvörunar um líf-
erni og lífshætti. Iðulega er fjallað á rósamáli
um hluti, sem í raun mátti ekki nefna, og
hvaða afleiðingar það gæti haft ef fólk mis-
stigi sig á brautum dyggðarinnar. Er það
reyndar utan við viðfangsefni þessara skrifa.
Dr. Haraldur heitinn Matthíasson kemur
inn á sagnir sem tengjast Þórisdal í ágætri
Árbók Ferðafélags Íslands 1980, þar sem
segir frá leiðum umhverfis Langjökul. Við
lestur skrifa dr. Haraldar, sem og frásagna
af leit Jóns Sigurgeirssonar frá Helluvaði og
sona hans á Biskupaleið hinni fornu, hafi
kviknað ýmsar vangaveltur skrásetjara þess-
ara punkta um útilegumannasagnir fortíð-
arinnar, sem og auðvitað við lestur hinna
fjölmörgu útilegumannasagna sem skrásettar
eru í þjóðsagnasöfnum.
Í stuttu máli má segja, að niðurstöður
vangaveltna þessara flokki útilegumanna-
sagnir í þrjá flokka:
Í fyrsta lagi sé um að ræða sagnir, sem
eru helber uppspuni frá rótum og byggjast
ekki á neinu nema frjóu ímyndunarafli
sagnamanna. Fer því þó víðsfjarri að verið sé
að fella neinn áfellisdóm yfir sagnahöfundum,
sagnameistarar hafa trúlega verið hluti af
mennskunni aftan úr frumbernsku tegund-
arinnar og ber ekki að vanmeta eða van-
þakka þátt þeirra í sköpun menningarinnar.
Í öðru lagi er um að ræða sagnir, sem eiga
sér raunverulegar stoðir í veruleikanum, þ.e.
sagnir af útilegufólki, þótt frumheimildir séu
týndar og ekki hægt að kanna sannleiksgildi
þeirra nema óbeint úr þessu. Á öllum tímum
hefur verið til utangarðsfólk, sem af ýmsum
ástæðum taldi sig ekki eiga heima í samfélagi
annarra og leitaði því bæði einveru og ein-
angrunar utan alfaraleiða.
Í þriðja lagi getur svo verið um að ræða
sögur og sagnir, sem hafa spunnist af
ókunnugleika og fáfræði og skal hér farið
nokkrum orðum um þennan þátt og þá
möguleika sem þar eru fyrir hendi.
Verulegur fjöldi þeirra sagna, sem finnast
nú í þjóðsagnasöfnum, virðist eiga sér upp-
runa í byggðum frá Suður-Þingeyjarsýslu í
austri, vestur um til uppsveita Borgarfjarðar
og jafnvel Dalasýslu. Í öðrum landshlutum
virðast þessar sagnir vera a.m.k. með öðrum
blæ og oftar en ekki fjalla um þetta tiltekna
landssvæði. Að þessu skoðuðu verður manni
fyrst fyrir að líta á landabréf og kanna hvort
þar sé einhverjar vísbendingar að finna.
Á þessu svæði eru víða dalir, sem ganga
langt inn til landsins og hafa margir hverjir
verið byggðir á einhverjum tímum Íslands-
sögunnar. Sú byggð virðist hins vegar hafa
látið undan síga tiltölulega snemma og kem-
ur þar væntanlega margt til. Það bendir flest
til að við landnám hafi landið verið meira
gróið en nú er og gróðurmörk legið mun
hærra. Ástæður þess eru taldar margar og
hafa fræðimenn t.d. nefnt í fyrsta lagi þau
áhrif, sem búsetan hefur haft, í öðru lagi
áhrif kólnandi veðurfars og í þriðja lagi áhrif
stórgosa, sem munu hafa verið alltíð og vald-
ið miklum búsifjum, allt frá landnámsgosinu
á Vatnaöldusvæðinu og Heklugosinu 1104 til
og með Öskjugosinu 1875. Á tuttugustu öld-
inni vorum við svo heppin, að þau tvö gos
sem telja má til stórgosa, þ.e. Kötlugosið
1918 og í Heklu 1947, ollu ekki nær því eins
miklu tjóni af ýmsum ástæðum og afl þeirra
gaf tilefni til. Um þessi atriði hefur verið
fjallað af fróðu fólki á ýmsum vettvangi og
skal því ekki orðlengt um það hér. En hvað
um það mun uppblástur og gróðureyðing
hafa haft mikil áhrif á búsetu í innstu dölum
og þar sem hærra dró. Þessu til viðbótar
komu svo stóru plágurnar fyrst og síðast á
fimmtándu öldinni og hafa líklega rekið
smiðshöggið á verkið. Allt bendir t.d. til þess,
að gróðurfar í jöðrum Ódáðahrauns hafi ver-
ið mjög frábrugðið því sem síðar varð. Má
vel vera að þar hafi jafnvel verið búið á
nokkrum stöðum og einnig má ætla að leið
biskupa Skálholtsstóls til Austfirðingafjórð-
ungs, sem heyrði undir stólinn, hafi verið til
muna auðveldari og í raun sjálfgefnari, þegar
gróður var meiri og hagar nærtækari en nú
er raunin. Varðandi ferðir biskupanna má
svo bæta við, að margt kann að hafa leitt af
því að biskupar Skálholtsstóls, og þá ekki
síður kollegar þeirra við Hólastól, töldu ekki
æskilegt að blanda mikið geði hver við ann-
ars þegna.
Lengst af Íslandsbyggðar mun allur al-
menningur lítt hafa lagt í ferðalög. Bæði var
tíðarandinn með þeim hætti, að ferðalög voru
ekki talin við hæfi alþýðu, og einnig voru þau
kostnaðarsöm og mikill frádráttur á dýr-
mætum tíma, sem betur þótti varið í hið dag-
lega stríð við öflun matar, klæða og húsa-
skjóls. Undantekningar frá þessu voru
skreiðarferðir milli byggða, ferðir vermanna
til og frá veri, göngur og smalamennskur og
svo ferðir á grasafjall. Allt tengdist þetta þó
hinu daglega brauðstriti. Hér mætti auðvitað
nefna sjósókn og sjóferðir, en það er utan við
viðfangsefni þessara skrifa, sem fjalla fyrst
og fremst um aðstæður á landi. Hvað um það
virðist augljóst, að kunnátta og þekking alls
almennings mun hafa verið bundin við nán-
asta umhverfi og þann sjónhring, sem af
amstri hins daglega lífs leiddi. Hér við bæt-
ist, að ýmsir landshættir leiddu af sér, að
tengsl milli byggðarlaga voru oftast nær
óhæg, svo ekki sé dýpra í árinni tekið. Má
þar bæði nefna straumhörð vatnsföll sem tor-
færa fjallgarða. Mörg manneskjan, og átti
það ekki síst við um konur, gerði ekki víð-
reist um ævina, og þar sem svo háttaði til að
trauðla eða ekki mátti sjá til nálægra
byggðra bóla af landareigninni má geta
nærri hvort í slíkum tilvikum var ekki hætt
við að því fólki, óupplýstu og fáfróðu, kæmu
fyrst í hug útilegumannabyggðir ef það villt-
ist í þoku milli dala eða byggðarlaga.
Ef litið er á kort af Norðurlandi má sjá all-
marga dali, sem ná langt inn til landsins, og
hafa rannsóknir síðari tíma sýnt að þeir hafa
verið byggðir að meira eða minna leyti á
ýmsum tímum. Án þess að ætlunin sé að
vera með tæmandi upptalningu hér má
nefna, að beggja vegna Skjálfandafljóts er
talið að hafi verið byggð ból, t.d. á Hafurs-
staðahlíð austan Fljóts og á Krókdal vestan
þess. Einnig er talið líklegt að byggð hafi
verið á einhverjum tímum í dölunum inn af
Fnjóskadal, þ.e. Hjaltadal, Timburvalladal og
Bleiksmýrardal. Dalir Eyjafjarðar hafa alla
tíð verið byggðir mjög langt inn, enda eru
dalbotnar þar í miklu minni hæð yfir sjáv-
armáli en bæði vestan og austan Eyjafjarð-
ardala. Byggð hefur hins vegar horfið úr inn-
dölum Skagafjarðar, og við rannsóknir á
seinni tímum, m.a. í tengslum við ritun
Byggðasögu Skagafjarðar undir stjórn
Hjalta Pálssonar, hefur verið gerð gangskör
að því að leita þar allra mannvistarleifa, bæði
býla og selja sem og annarra mann-
virkjaleifa. Hefur margt mjög forvitnilegt
komið þar í ljós og/eða verið staðfest og vís-
ast til Byggðarsögunnar hvað það snertir.
Sama er að segja um húnvetnska dali og
heiðar, sem og í einhverjum mæli í upp-
sveitum Borgarfjarðar, en rannsóknir á þess-
um svæðum eru líklega skemmra á leið
komnar en í Skagafirði.
Hvað um það má nærri geta, að smalamað-
ur úr t.d. inndölum Eyjafjarðar, sem villtist í
þoku um torfæran fjallveg eins og er milli
eyfirsku dalanna og Austurdals inn af Skaga-
firði, hefur, ef hann sá niður í þann dal eða
komst niður í hann, lítt þekkt til staðhátta,
hvað þá fólks, og það ekki til hans. Hafa því
vafalaust báðir málsaðilar verið fullir tor-
tryggni og fáfræðin í bland við sögur og
sagnir blásið lífi í óljósar hugmyndir og til-
lærðan ótta við hið óþekkta. Margar útilegu-
mannasögur benda einmitt til svona atburða,
sá sem villist í smalamennsku eða á grasa-
fjalli finnur fyrir afskekktan dal eftir langa
villu, þar sem á liðast eftir dalbotni og fén-
aður úðar í sig grængresi í haga. Má nærri
geta að þeim, sem hefur farið villur vegar í
grárri þoku í gráum óbyggðum, hefur þótt
sem grasið væri hvergi grænna þegar hann
leit það að lokinni slíkri villu.
Auðvitað má gæta sín á því að alhæfa ekki
varðandi sögur og sagnir af þessu tagi. Hitt
er aftur annað mál, að oft eiga sagnirnar sér
eðlilega skýringu, þótt alþýðutrúin hafi leit-
ast við að gera alla atburði sem dularfyllsta
og sögulegasta. Það er fullkomlega eðlilegt
og slíkt á sér stað enn í dag, þótt aðstæður
og atvik séu önnur.
Það væri því bæði skemmtilegt og gagn-
legt, ef einhver fróður maður myndi leggja
sig eftir að kanna skipulega útilegu-
mannasögur í þjóðsögunum með þetta í
huga, til að skoða hvort slíkar tengingar, sem
hér er bryddað á, fái staðist.
Margt býr í þokunni
Höfundur er skrifstofumaður á Sauðárkróki.
Er hægt að finna skýringar í þjóðsögum á því
hvernig innstu dalir landsins fóru hægt og
hægt úr byggð vegna náttúruhamfara og
harðinda? Hér birtast vangaveltur um sögur
og sagnir um útilegumenn.
Eftir Guðbrand
Þorkel Guð-
brandsson
keli@ks.is
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Smalamaður villist „Margar útilegumannasögur benda einmitt til svona atburða, sá sem villist í smalamennsku eða á grasafjalli finnur fyrir afskekktan dal
eftir langa villu, þar sem á liðast eftir dalbotni og fénaður úðar í sig grængresi í haga.“ Myndin er tekin í Ódáðahrauni.