Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005 | 3
S
jáðu skáldið,“ sagði félagi minn.
Hann benti yfir götuna á mann
sem virtist styðja sig við norðan-
áttina svo hann dytti ekki fram-
fyrir sig og var greinilega á hrað-
ferð. Þótt fæturnir lyftust vart
upp af gangstéttinni skutust þeir ákveðið fram
um leið og sígarettustrókurinn stóð upp af yf-
irvaraskegginu eins og eimreykur úr sjóðandi
katli. Það var ekki oft sem fullorðið fólk á besta
aldri sást fótgangandi í bænum um miðjan dag.
Allir voru í vinnu. Þyrftu menn að komast ferða
sinna fóru þeir þær í bíl. En skáldið gekk. Og án
þess að við hefðum á hraðbergi nokkurt kvæði
eftir þennan mann, eða vissum til þess fyrr að
hann hefði nokkurt ort, þá skynjuðum við að
hér voru á ferð ósvikin tákn þess skáldlega.
Hvort sem litið var á hið gróskumikla skegg,
hinn fjarræna svip eða hina filterslausu sígar-
ettu sem bálaði skáhöll upp í goluna; þá var
okkur ljóst að hér var öll bandvídd skáldskap-
arins á ferð út í sína dularfullu erindisleysu.
Þessi maður var ekki á leið út á Kaupfélags-
skrifstofur, hann var ekki á leið út á Eyri – hann
bara gekk.
Þetta var Geirlaugur Magnússon. Hann var
kominn þarna norður í útlegðina á Króknum.
Það voru hins vegar ekki yf-
irvöldin sem höfðu sent hann
að þessu Svartahafi eins og
hinn klassíska Óvíð, heldur
höfðu keisarar fátæktar og
óreglu hrakið hann burt úr borginni. Honum
var ekki vært fyrir sunnan fremur en öðrum
sem gátu ekki dansað línudans meðalmennsk-
unnar. Sá sem elst upp á landsbyggðinni kemst
fljótt að því að andlegir hressingarstraumar
berast honum einvörðungu í líki slíkra manna.
Skáldskapurinn, stóri skáldskapurinn, er þar
ekki til nema sem hvísl einmana manns á flótta
undan ógæfunni sem virðist þrátt fyrir mátt
sinn hafa heykst á því að elta hann alla leið inn í
þorpið en sveimar útifyrir eins og snuddandi
refur, og bíður. Þegar hér var komið sögu voru
útgefin verk Geirlaugs ekki mörg og raunar
ekki útséð um hvert ferill hans stefndi, en þau
voru öll til á bókasafninu og þar kíkti maður í
þau af forvitni sinni og sá að hann skrifaði
„tunga“ með „ú“i. Hann var jafn einn í ljóð-
unum og hann var á berangri skagfirskra gang-
stétta. Eldar loguðu og maðurinn í kvæðinu
gekk um þá hring eftir hring. Hinir miklu
merkingareldar loguðu honum ekki, heldur
skuggum sem bærðust afskræmdir á nakinni
jörð og gerðu dvergana stóra svo þeir mikl-
uðust af skuggaveröldinni. Kvæðamaðurinn
vissi betur. Skuggarnir voru skin af eldum sem
aðrir höfðu kveikt. Dvergarnir voru ekki risar.
Og það skar hjarta hans að enginn annar hafði
augun til að sjá og maður fann að það var engin
uppgerð. Með því að blanda í orðin nægilega
mikilli hélu varð sársaukinn að vísu stilltari, rétt
eins og þegar hrært er í rjúkandi sláturblóði svo
storkan smám saman stillist og úr verður dökk-
ur og kaldur vökvi. Það breytir því hins vegar
ekki að þessi vökvi er áfram blóð.
Útlegðin
Sársaukinn reynist skáldum erfiðari en aðrar
kenndir vegna þess að hann er sínálægur.
Menn eins og Houllebecq segja að án sársauka
og örvilnunar sé enginn skáldskapur. Þess
vegna eru mikil sársaukaskáld alltaf umbreyt-
ingamenn og myndasmiðir. Kynslóðir örvænt-
andi ungmenna hafa staðið með viðbjóðsgrettu
frammi fyrir allri þeirri framfaraglöðu bjart-
sýni sem nútíminn hefur átt ókjörin af frá fæð-
ingu sinni. Hugur þeirra stóð ekki til þess að
kveikja í bílum eða hengja harðstjóra. Eða til
hvers að standa í því? Til að reisa við enn eina
borgaralegu framfarastjórnina? Koma af stað
enn einni fáránlegri öldu bjartsýnna væntinga á
verðbréfamörkuðunum? Tilfinningar þeirra
urðu að ljóði. Á ferð við skógarjaðar í ljósaskipt-
unum sáu þau döggina perla á dádýrsbóg og
aldna borgarmúra drjúpa höfði yfir sjúkri
byggð. Þau drukku svarta mjólk í dimmum
klefum. Þau fóru í útlegð. Þessi sjúki nútími:
þetta sölumannasamfélag sem gat ekkert fag-
urt séð svo ekki yrði úr því verðmiði. Þessi nú-
tími sem gat ekki hitt fólk af öðru bergi brotið
nema breyta því í markaði og hráefni og hætti
ekki fyrr en síðasta tréð var hoggið, síðasta áin
virkjuð og síðasti olíudropinn brunninn upp í
síðasta slagrýminu. Andspænis honum var and-
staðan, mótmælin, aðeins enn ein staðfestingin.
Það er í óvissu hinnar flöktandi merkingar út-
legðarskáldsins sem spurningamerkið lýsir
skærast. Þess vegna sækja alltaf einhverjir af
hverri kynslóð í þennan brunn. Hvort sem það
eru Bukowski, Baudelaire eða Bök. Alltaf er
sótt í það sem er í senn áhrifalausast og áhrifa-
mest: ljóðmálið. Málamiðlanalaust tungumál
sem hræðir í óræðni sinni.
Í meira en tuttugu ár bjó Geirlaugur Magn-
ússon í eins konar frumgerð þessa andlega um-
sátursástands. Einhver andstyggileg tilviljun
hafði ráðið því að á ljótasta og vindasamasta
bletti í hinum annars fagurmótaða Skagafirði
hafði myndast bær sem í byrjun níunda áratug-
arins var orðinn nægilega stór til að hýsa fram-
haldsskóla. Þar hafði Geirlaugur lent. Eftir
langa útivist í Sovétríkjunum, Póllandi og suður
í Frakklandi þarfnaðist föðurlandið helst krafta
hans við kennslu í nýstofnuðum fjölbrautaskóla.
Jónas frá Hriflu sagði víst við Jakob Benedikts-
son á heimleið þess síðarnefnda – þá spren-
glærður doktor, háskólakennari, þýðandi og
mikilsvirtur fræðimaður – að það væri nú gott
að hann væri á leiðinni heim, það vantaði ein-
mitt barnakennara á Tálknafirði. Framfara-
sinnarnir vilja alltaf hafa ljóðskáld einhvers
staðar við kennslu, helst við barnaskóla í Kas-
akstan. Það verður ekki fyrr en verðbréfakyn-
slóðin drepst að til verða nógu ríkir erfingjar á
Íslandi til að bera uppi sjálfstæð ljóðskáld sem
geta ort sín hnignunarljóð í friði frá stjórnvöld-
um og þurfa ekki að betla.
Aðrir hafa lýst því betur en mér er unnt – ég
bendi á bókina Steintré eftir Gyrði Elíasson –
hvernig Geirlaugur bjó sér til einstæða bóka-
veröld mitt innan um einbýlishúsin, jeppana og
síhvínandi norðanáttina á Sauðárkróki. Þeir
sem lesið hafa ævisögur rússneskra útlaga í
París eða frásagnir þeirra þýskumælandi rit-
höfunda sem hröktust til Ameríku undan nas-
ismanum kannast við þessi lofttæmdu rými. Út-
laginn finnur sér alltaf leið til að endurbyggja
sitt andlega föðurland í mínatúrmynd. Og fyrir
þá sem villtust inn í þetta rými utan úr skag-
firsku sagnagleðinni og sönglistamennskunni
var þetta hressandi bað. Því heima hjá Geir-
laugi sló önnur klukka en sú sem mældi tímann
í Skagafirði. Þar voru bókmenntirnar vart til á
bókum, þær voru nánast undantekningalaust
mæltar af munni fram. Sagnageymdin náði í
grófum dráttum tvær kynslóðir aftur, svona til
síðustu áratuga 19. aldar, þaðan sem slitrur af
vísum, einkennileg tilsvör og goðsögulegt hátt-
erni á borð við kappreiðar á hestasleðum eða
björgunarafrek gáfaðra forystuhrúta lýsti inn í
sjónvarpsvæddan nútímann eins og geisli af
ótrúlegu ævintýri. Hjá Geirlaugi var þessi
heimur útþurrkaður með öllu. Orðin voru á sviði
heimsins, hinnar víðfeðmu evrópsku menningar
þar sem þau spyrntu við og ólmuðust og tálguðu
út kenndir og fundu til. Þau tengdu saman
merkingarheima og skýrðu óskarpa skynjun og
undir þeim byltist sársaukinn: Þetta skildi mað-
ur strax þegar komið var heim til hans. Þeim
ferðum mátti líkja við ljóðaboðhlaup því aldrei
þótti Geirlaugi fullrætt um skáld nema hann
héldi líka á bók eftir það, en þá kom í ljós að
hann mundi ekki alveg hvort hún var í þriðju
eða annarri hilluröð, eða hvort hún var kannski
inni í svefnherbergisskáp, kannski undir öðrum
bókum í stafla í eldhúsinu eða þá þeim sem var
við hliðina á sófanum, og yrði manni á að nefna
óvart einhvern andlegan nábýling þessa góða
höfundar hófust hlaupin umsvifalaust aftur uns
eftir mikið rót og rask að úrvalsritröð tiltekins
skáldskaparstíls lá á borðinu fyrir framan
mann. Þá var tekið til við upplestur og viti
menn, kom þá einmitt ekki í ljós að hann hafði
einmitt verið að dunda sér við að þýða eitthvað
upp úr honum þessum og heitur í höfðinu rangl-
aði maður heim seinna um kvöldið með dans-
andi norðurljósin fyrir augum en hraðkúrs í
evrópskum módernisma suðandi í heilanum,
nötrandi af blekkaffinu og miklum óbeinum
reykingum.
En svo sat maður næsta dag og grenjaði af
hlátri yfir tilsvari hjá einhverjum sem hermt
var eftir af stakri nákvæmni eða heyrði þá um
ævintýralegt kappskeið á gullöld reiðmennsk-
unnar og um leið lifnaði þetta svið sem manni
hafði heima hjá Geirlaugi virst vera hreint eyði-
land. Í híbýlum útlagans, í svarta herberginu
þar sem svart kaffið og filterslausu sígarett-
urnar voru teygaðar með spurningamerkjum
módernismans, var líkt og ekkertið fyrir utan
væri svo hyldjúpt að enginn umbreytingarvilji
gæti fundið sér þar nokkurt hald, nema ef vera
skyldi í einni stjörnu, einni norðurljósalínu, einu
korni af svörtum sandi. Sjálft samfélagið með
ættfærslum sínum, blóðlínum og munnlegri
geymd var gjörsamlega tilgangslaust sírat. Og
hin óhjákvæmilega spurning vaknaði: Var sá
sem tileinkaði sér bókmenntahefð þessa sam-
félags ófrávíkjanlega sokkinn í slíkt fen af bulli
að orð hans væru marklaus?
Þegar maður las ljóð Geirlaugs skynjaði mað-
ur fljótt að tjáning hans reis af þessum óhjá-
kvæmilega samanburði. Allur hressleiki og til-
finningasemi alþýðumenningarinnar varð
honum að efnivið í þjáningarfullar myndir af
einmana manni sem hvílir svefnlaus með nótt-
inni uns dögunin kemur og stelur þessari einu
huggun frá honum, manni sem biður lesendur
sína að vara sig á fuglasöngnum. Þessi heimur
fyrir utan svarta herbergið var eins konar
gildra. En ég var og er þess fullviss að skilin á
milli heima svarta herbergisins og ljóssæknu
sönglistamannanna voru alltof skörp, því hvern-
ig hafði ég átt að fordæma skáldskap Geirlaugs
fyrir það að vera módernísk einangrunarstefna
þegar hann opnaði mér sjálfum leið úr ein-
angrun skagfirsku sagnalistarinnar? En oft síð-
ar, og raunar alla mína hunds- og kattatíð í bók-
menntalífinu, hef ég verið umsetinn mönnum og
konum sem vilja slá upp múrum, loka eitthvað
inni, eyða öðru til að upphefja hitt. Það er alltaf
annaðhvort eða. Hefði ég staðið í þeim sporum
gagnvart Geirlaugi hefði ég orðið að velja eða
hafna: Vil ég fylgja honum að málum eða hafna
honum? Í mínum augum var sjálfur lykillinn að
honum fólginn í stórbrotnum núningnum á milli
útlagans og flóttalandsins, ekki í því að ganga
inn í útlagaheiminn og dvelja þar með honum.
Maður skildi hann ekki nema innan- og utanfrá
í senn. Og burtséð frá því voru skilin milli heim-
anna ekki skiljanleg nema maður hefði lagt á
minnið markatöflur borgarastétta Vesturlanda
síðustu tvöhundruð árin. Hvers vegna skildi ég,
verkamannssonurinn og bændadrengurinn,
elta svoleiðis dellumakerí? Þegar spurn-
ingamerki fara að vera útilokunarmerki eru þau
hætt að virka. Því til hvers eru spurningamerki
ef ekki má nota þau til að spyrja? Hvað með þá
sem aldrei hafa heyrt þeirra getið? Samkvæmt
aðskilnaðarstefnunni máttu þeir í raun ekkert
segja nema til að staðfesta borgaralegt sölu-
ógeðið. Það opnaðist fyrir mér gátt: Hinir
brennandi umbreytingarstólpar tungumálsins
þurfa ekki að koma utan úr módernísku ljóða-
hefðinni. Þeir geta alls staðar stungið upp koll-
inum. Fyrsta skrefið til að átta sig á því er að
opna svörtu herbergin og faðma sársauka út-
lagans. En kannski sættist maður aldrei fylli-
lega við annan sársauka en sinn eigin.
Í hellinum
Geirlaugur orti sínar bestu bækur á rúmu tíu
ára tímabili frá miðjum níunda áratug fram á
miðjan þann tíunda. Á þessum tíma skapaði til-
vera útlagans, sársaukinn yfir að lifa á þessum
tímum og ljóðmálið sem hann hafði þjálfað við
lestur evrópsku bókmenntahefðarinnar sér-
stakar og miklar bókmenntir. En undir lok
þessa tímabils fór mörgu að hraka. Ógæfurebb-
inn beit í hælana á honum jafnskjótt og hann
komst út fyrir Krókinn. Ég hitti hann hér í
Reykjavík illa til reika, drukkinn og slæptan og
heilsulítinn þar sem hann slútti yfir glasið með
sígarettuna og átti lítið eftir af sinni gömlu and-
legu glóð. Eins og eðlilegt er finnst manni að
sjálfur hafi maður brugðist á slíkum stundum.
Einhvern veginn hefði maður kannski getað
hjálpað og gert sig að hetju, en auðvitað eru það
bara sjálfsgælur sálarinnar. Hver maður ber
sinn sársauka með sínum hætti.
Hann hraktist sífellt lengra að jaðrinum. Síð-
ast þegar ég hitti hann á Króknum var hann
sestur að í eins konar afhýsi í heimavist fjöl-
brautaskólans. Líkt og í metafísísku draum-
málverki eftir de Chirico gekk maður upp fá-
ránlegar tröppur sem tyllt var utan á vegg uns
komið var að hurð hátt þar uppi, eiginlega á
miðri húshliðinni. Fyrir innan blasti síðan við
íverustaður sem minnti allt í senn á sumar-
bústað, helli og sorpgeymslu. Mörg hundruð
galtómum gosflöskum var raðað upp um háa
glugga, uppi á bitum, bekkjum, skápum og
búkkum, en undir þeim voru bækur, ekkert
nema bækur, og það logaði á tölvu með tvískipt-
um skjá, fréttirnar á RÚV voru í einum hlut-
anum en ljóð í hinum.
Samræðurnar voru stirðar. Geirlaugur var
eins og hestur sem er erfiður í tamningu. Það
þurfti að eiga við hann á hverjum degi til að fá
fram það besta í honum en jafnvel þá þegar
maður hélt að maður hefði í fullu tré við hann
átti hann til að hrekkja. Ef hann hafði ekki verið
brúkaður lengi var hann ómögulegur. Maður
náði einfaldlega engu sambandi við hann. Undir
lok heimsóknarinnar sátum við lengi og þögð-
um, hann horfði á þöglar sjónvarpsfréttir sem
höktu í netútgáfunni eins og manneskjurnar á
skjánum væru púsluspil sem sífellt var verið að
raða saman. „Jæja,“ sagði hann loks. „Ég má
ekki vera að hanga yfir þessu lengur.“
Ég hitti hann nokkrum sinnum eftir þetta,
alltaf fullan og aldrei til viðræðu um neitt af viti.
Ég sá hann síðast í Bankastræti þar sem hann
stikaði skáhallt gegnt útsynningnum eins og
hann hallaði sér upp í hann og upp af honum
stigu reykjarský líkt og eimvél væri kynt í sí-
fellu. Hann var á hraðferð og ég skynjaði þrátt
fyrir allt að hér var öll hin mikla vídd skáld-
skaparins á ferð með sitt dularfulla erindi. Ég
sá skáldið.
Sjáðu skáldið
Í minningu Geirlaugs
Magnússonar
Morgunblaðið/Einar Falur
Geirlaugur Magnússon „En skáldið gekk. Og án þess að við hefðum á hraðbergi nokkurt kvæði eftir þennan mann, eða vissum til þess fyrr að hann hefði
nokkurt ort, þá skynjuðum við að hér voru á ferð ósvikin tákn þess skáldlega.“ Hér sést skáldið á Suðurgötu á Sauðárkróki, með kerti í hönd.Eftir Kristján
B. Jónasson
kristjan.jonas-
son@edda.is
Höfundur er bókmenntafræðingur
og þróunarstjóri Eddu útgáfu.