Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005 | 11
Einhverra hluta vegna hafa ekki komið útmargar bækur hérlendis sem innihaldafræðilegar greinar um einn ákveðinnhöfund. Slík útgáfa er algeng meðal
enskumælandi þjóða enda ákaflega gagnleg leið til
þess að varpa ljósi á höfunda (og önnur fyrirbæri
bókmenntanna ef því er að skipta). Í fljótu bragði
man greinarhöfundur aðeins
eftir þremur söfnum af þessu
tagi sem komið hafa út hér á
landi síðustu ár, Fuglum á
ferð (1996) sem fjallaði um
Thor Vilhjálmsson, Hvað rís úr djúpinu um Guð-
berg Bergsson (2002) og Um ævi og verk Halldórs
Laxness (2002). Engin þessara bóka er þó hrein-
ræktað greinasafn því þær byggjast allar á efni
sem flutt var á afmælisþingum um viðkomandi höf-
unda. Það er ekki galli í sjálfu sér en það verður
eigi að síður losaralegri bragur á slíkum söfnum af
prentuðum fyrirlestrum en í greinasafni sem hefur
hlotið stranga og yfirvegaða ritstjórn sem slíkt frá
upphafi til enda. Nú eru hins vegar komnar út
tvær bækur sem marka að vissu leyti skil í þessum
efnum.
Um aðra þeirra, Kona með spegil: Svava Jak-
obsdóttir og verk hennar, var fjallað lítillega í Neð-
anmáli þessa blaðs fyrir skömmu en þar er um að
ræða vandað safn áður birtra og óbirtra greina eft-
ir fræðimenn um Svövu og verk hennar en einnig
inniheldur bókin greinar eftir hana sjálfa og viðtöl.
Ármann Jakobsson er ritstjóri bókarinnar og ritar
aðfaraorð.
Hin bókin nefnist Í Guðrúnarhúsi: Greinasafn
um bækur Guðrúnar Helgadóttur í ritstjórn Bryn-
hildar Þórarinsdóttur og Dagnýjar Kristjáns-
dóttur. Hér er um afar vandað greinasafn að ræða.
Níu fræðimenn birta jafnmargar greinar, áður
óbirtar, um verk Guðrúnar sem er tvímælalaust
einn af afkastamestu og áhrifaríkustu barnabóka-
höfundum landsins. Grein Dagnýjar Kristjáns-
dóttur í upphafi bókar er í raun inngangur að
henni þótt hann beri ekki þá yfirskrift en það hefði
hann mátt gera því góð greinasöfn af þessu tagi
byrja iðulega á góðum inngangi. Dagný leiðir inn í
heim barnabókanna og þar með sagna Guðrúnar
með því að fjalla um gengi þeirra hérlendis í gegn-
um tíðina og sérkenni bókmenntategundarinnar.
Greinin er gagnlegur inngangur að því sem á eftir
kemur sem eru meðal annars greinar um mynda-
bækur Guðrúnar, Jón Odd og Jón Bjarna sem tví-
burinn Ármann Jakobsson segir að hafi komið með
nútímann inn í íslenskar bókmenntir, um minn-
ingabækur Guðrúnar sem nefnast Sitji guðs engl-
ar, Saman í hring og Sænginni yfir minni og
glæpasögurnar Ekkert að þakka!, Ekkert að
marka! og Aldrei að vita! sem Brynhildur Þór-
arinsdóttir skrifar um. Í lok bókar er, eins og vera
ber, ritaskrá Guðrúnar og atriðisorðaskrá.
Bókin um Guðrúnu er sú fyrsta í sérstakri röð
greinasafna um einstaka höfunda sem Bók-
menntafræðistofnun Háskóla Íslands gefur út.
Það er frábært framtak og ætti að geta nýst bæði
almennum lesendum, nemendum og fræðafólki ef
jafn vel verður að málum staðið og í þessari fyrstu
bók.
Frábært framtak
’Bókin um Guðrúnu er sú fyrsta í sérstakri röð greinasafnaum einstaka höfunda sem Bókmenntafræðistofnun Háskóla
Íslands gefur út. Það er frábært framtak.‘
Erindi
Eftir Þröst Helgason
hrostur@mbl.is
N
ýlega kom út á íslensku bókin
Lífið er annars staðar eftir evr-
ópska rithöfundinn Milan Kund-
era. Kundera skrifaði bókina
snemma á rithöfundarferli sín-
um og kom hún fyrst út árið
1973. Engu að síður koma fyrir í þeirri bók nokkur
þemu sem síðar áttu eftir að móta mjög höfund-
arverk hans, svo sem hugmyndin um sjálfið og
áhrifamátt tungumálsins, hugmyndir um ódauð-
leikann og hin eilífu tilbrigði sem greina eitt líf frá
öðru, og að lokum hugmyndin um ókenndina, sem
er íslensk þýðing Ástráðs Ey-
steinssonar á hugtakinu „un-
heimlichkeit“. Lífið er annars
staðar fjallar í meginatriðum um
leit aðalsöguhetjunnar, Jaromils, að staðfestingu
umhverfisins á sjálfum sér. Leit sem grundvallast
á tilfinningu Jaromils fyrir því að enginn skilji
hann til fullnustu. Jaromil líður aldrei alveg eins
og heima hjá sér, hann er framandi vera í eigin lík-
ama, sem og í samfélaginu öllu. Hann leitar sífellt
að samhljómi við önnur sjálf en finnur aldrei.
Hann er einfari í samfélaginu, sífellt á skjön við
umhverfi sitt, uppfullur af ókennd.
„Sá sem kemur aftur er aldrei sá sami og fór.“
Þannig hefst ljóðið Að farga minningu eftir Stefán
Hörð Grímsson. Þetta eru á engan hátt frumleg
orð en á einhvern hátt verulega sönn og þess
vegna mikilvæg. Þessi orð hafa hljómað end-
urtekið, í ýmsum tilbrigðum, í vestrænum bók-
menntum í margar aldir. Þau eru ekki aðeins til
vitnis um persónulega reynslu einstaklingsins
heldur vitna einnig um sameiginlega reynslu
mannsins af tímanum og leit hans að stað þar sem
hann getur lifað átakalausu lífi í fullkominni sátt
við umhverfi sitt.
Ókenndin er lykilatriði í skáldsögum Milans
Kundera sem margar hverjar fjalla um vonlausa
baráttu mannsins við að snúa „heim“ eftir langa
fjarveru. Hjá Kundera hefur hugmyndin um heim-
ferðina þannig sérstaka skírskotun til stöðu flótta-
mannsins, og er því á vissan hátt „fullkomlega nú-
tímaleg hugmynd“ (svo fengið sé að láni hugtak frá
Kundera sjálfum) þó að hún hafi mótað líf manna í
aldaraðir eða jafnvel árþúsundir. Flóttamaðurinn
er vissulega ekkert nýtt fyrirbæri en hinu verður
ekki neitað að í okkar hnattvædda heimi verður
spurningin um stöðu flóttamannsins og ábyrgð
samfélagsins gagnvart honum sífellt ágengari.
Umfjöllun Kundera um flóttamanninn, og ókennd-
ina sem er förunautur hans, er því gagnleg þegar
kemur að því að skilja hlutskipti þeirra 37 milljóna
einstaklinga sem eru landflótta í eigin ríki eða utan
þess.
En það eru ekki aðeins þessar 37 milljónir
manna sem eiga erfitt með að samsama sig föð-
urlandinu. Það er óhætt að fullyrða að hópur þess
fólks sem á hvergi heima eða líður aldrei eins og
heima hjá sér fari ört stækkandi. Flestir þeir sem
dvalið hafa erlendis í lengri eða jafnvel skemmri
tíma þekkja til dæmis þá tilfinningu að vera komin
heim en finnast maður ekki lengur eiga þar heima.
Um þetta má til að mynda lesa í bók Hallgríms
Helgasonar, Rokland, en frekari vísun í þá bók
verður látin liggja á milli hluta hér. Í nýjustu
skáldsögu Kundera Fáfræðinni, sem kom út á ís-
lensku árið 2000, segir frá draumi sem brottflutta
einstaklinga dreymir í ótal tilbrigðum á hverri
nóttu. Draumur hins brottflutta gengur í stuttu
máli út á ókenndina sem grípur einstaklinginn sem
reynir að snúa aftur til þess staðar sem hann eitt
sinn tilheyrði. Kundera tengir draum hins brott-
flutta einkum við stöðu flóttamannsins og kallar
hann: eitt undarlegasta fyrirbæri ofanverðar tutt-
ugustu aldar. Hin brottflutti er í stöðugri leit að
samfélagi sem skilur hann og færir honum þannig
frið í sálinni. Leit hans að raunverulegu „heimili“
tengist ekki aðeins leit sem á sér stað í tíma og
rými heldur einnig leit sem á sér stað innan tungu-
málsins.
Tungumálið mótar hugsun einstaklingsins ekki
síður en hugsunin mótar málið. Maðurinn notar
tungumálið bæði til að skilja sjálfan sig og um-
hverfi sitt. Tungumálið er því forsenda þess að við
getum mátað okkur við það samfélag sem við erum
hluti af, og aðlagast því þjóðfélagi sem mótar til-
vist okkar. Með öðrum orðum má halda því fram,
og það gerir Kundera hvað eftir annað, að okkur
líði aldrei eins og heima hjá okkur nema við séum
vel heima í tungumálinu. Engu að síður, og það er
ekki síður mikilvægt, er tungumálið ekki eina for-
senda þess að við getum samsamað okkur ákveðnu
samfélagi. Tungumálið er hluti af stærra fyrirbæri
sem kallast orðræða en hugtakið orðræða er hug-
tak sem notað er yfir það hvernig við tölum um
hlutina, hún nær ekki bara yfir orðin sjálf, heldur
einnig yfir það sem má segja og hvernig má segja
það. Til þess að vera vel heima í tungumálinu er
því nauðsynlegt að kunna skil á orðræðunni. Ef við
skiljum ekki það samhengi sem ákveðin orð eru
hluti af, ef við skiljum ekki orðanetið eða orðræðu
orðanna, erum við ekki fullkomlega heima í tungu-
málinu. Jafnvel þó að við skiljum hvert einasta orð.
Í Fáfræðinni segir Milan Kundera: „Sennilega
breytist tónlist allra tungumála smátt og smátt í
gegnum aldirnar, en sá sem snýr aftur eftir langa
fjarveru er furðu lostinn.“ Síðan segir hann frá því
hvernig flóttamaðurinn Jósef varð aðkomumaður í
eigin tungumáli eftir að hafa dvalið um hríð er-
lendis: „Jósef laut yfir diskinn og hlustaði á fram-
andi tungumál sem hann skildi til fullnustu.“ Jósef,
hin brottflutti aðkomumaður í eigin föðurlandi,
skildi tungumálið til fullnustu, en hann skildi ekki
samhengi orðanna. Hann skildi ekki tilvísanir
þeirra og skírskotun, hann var með öðrum orðum
ekki heima í orðræðu síns gamla tungumáls. Þrátt
fyrir að við skiljum hvert orð líður okkur samt
stundum eins og við séum aðkomumenn í eigin
tungumáli og mikilvægt er að gera sér grein fyrir
að í öllum samfélögum, í öllum tungumálum, eru
margar orðræður; orðræður sem stundum ganga
þvert á hvor aðra, renna stundum samhliða en án
þess að snertast eða snertast tilviljunarkennt og
sameinast þegar vel tekst til þannig að úr verður
ákveðinn sameiginlegur skilningur eða sátt milli
ólíkra orðræðuhópa. Í Frakklandi bíða menn þess
nú að orðræða fátækra unglinga (flestra af erlend-
um uppruna) í úthverfum Parísarborgar og orð-
ræða stjórnmálamanna skarist á einhvern hátt
þannig að þessi ólíku þjóðfélagshópar geti átt í
raunverulegum samræðum og unnið að úrbótum.
Milan Kundera býr í Frakklandi. Hann er fædd-
ur í Tékklandi. Í fyrstu skrifaði hann bækur sínar
á tékknesku en nú skrifar hann á frönsku. Kund-
era verður sjálfsagt aldrei álitinn franskur og hætt
er við því að hann sé ekki lengur tékkneskur held-
ur. Draumur hins brottflutta hefur án efa vitjað
hans. Ókenndin mótar tilvist hans og verk. Það er
ókenndin sem gerir það að verkum að hinum brott-
flutta tekst aldrei að lifa í fullkominni sátt við um-
hverfi sitt. Um leið er það ókenndin sem gerir hon-
um kleift að horfa á samfélag sitt úr ákveðinni
fjarlægð. Ókenndin, og það bil sem hún myndar
milli einstaklingsins og samfélags, er forsenda
allrar gagnrýninnar orðræðu og um leið er hún
forsenda þess að við getum gagnrýnt orðræðuna
sjálfa. Ókenndin er því ekki eingöngu neikvætt afl
og ef til vill ættum við öll að fagna því og veita því
eftirtekt hvernig við erum öll í vissum skilningi að-
komumenn í eigin tungumáli og eigin landi.
 Heimildir:
– Ástráður Eysteinsson: „Skáldaðar borgir“. Borgarbrot. Sextán
sjónarhorn á borgarsamfélagið. Páll Björnsson ritstýrði. Borg-
arfræðasetur og Háskólaútgáfan, 2003.
– Milan Kundera: Fáfræðin. Mál og menning, 2000.
– Milan Kundera: Lífið er annars staðar. Friðrik Rafnsson þýddi.
JPV útgáfa, 2005.
– Stefán Hörður Grímsson: Tengsl. Mál og menning, 1987.
– Tölur yfir flóttamenn í heiminum í dag eru fengnar af vefsíðu
Dönsku flóttamannahjálparinnar, www.flygtninge.dk, hinn 15.
nóvember 2005 og miðast bæði við flóttamenn sem flúið hafa land
og þá sem lifa enn innan landamæra eigin ríkis. Þess má geta að
opinberar tölur frá Flóttamannahjálp Sameinuðu þjóðanna ná
aðeins yfir þá flóttamenn sem hafa flúið land og eru því töluvert
lægri, eða 19,2 milljónir.
Ókennd í veruleika og skáldskap
Nýlega kom út skáldsaga Milans Kundera Lífið
er annars staðar í íslenskri þýðingu. Í þessari
grein er fjallað um fyrirbærið ókennd í skáld-
skap Milans Kundera og það meðal annars tengt
við hugleiðingar um stöðu innflytjenda í út-
hverfum Parísar og flóttamanna víða um heim.
Reuters
Ekki meira ofbeldi „Í Frakklandi bíða menn þess nú að orðræða fátækra unglinga (flestra af erlendum upp-
runa) í úthverfum Parísarborgar og orðræða stjórnmálamanna skarist á einhvern hátt þannig að þessir
ólíku þjóðfélagshópar geti átt í raunverulegum samræðum og unnið að úrbótum.“ Eftir Sigrúnu Sigurðardóttur
sigruns@verslo.is
Höfundur er menningarfræðingur.
Paul Auster, sem heimsótti Ís-land á bókmenntahátíð í
Reykjavík sem fram fór í haust,
sendir nú í mán-
uðinum frá sér
sína 12. skáld-
sögu. Líkt og í
fyrri verkum
Austers þá leika
tilviljanir og
dauðinn stór
hlutverk í bók-
inni sem nefnist
The Brooklyn
Follies. Að-
alsöguhetjan að þessu sinni er Nat-
han, maður sem farinn er að reskj-
ast, og eins og svo margar af fyrri
söguhetjum Austers þá leggur
hann mikla áherslu á hið ritaða orð.
Nathan virðist hálf-
gerður loftbelgur við
fyrstu kynni en
reynist er á reynir einkar góður
sagnameistari. Auster byrjaði að
skrifa bókina 1993, en lagði hana til
hliðar til að vinna að öðrum verk-
um, hann segist þó alltaf hafa haft
hug á að ljúka gerð hennar.
  
Frank McCourt sem vakti miklaathygli fyrir bók sína Angela’s
Ashes, sem fjallar um uppvaxtarár
hans í sárri fátækt á Írlandi, hefur
nú sent frá sér annars konar ævi-
minningar. Sú bók nefnist Teacher
Man og fjallar um þau 30 ár sem
hann starfaði sem kennari við hina
ýmsu skóla í New York. Segist
McCourt í bókinni hafa kennt um
33.000 tíma og einum 12.000 nem-
endum, jafnt í hefðbundnum dag-
skóla, sem sumarskóla og kvöld-
skóla. Hann kenndi útlendingum
grunninn í ensku, bókmennta-
fræðinemum skapandi skrif og var
ávítaður fyrir að gefa krökkum í
verknámi hugmyndir „sem þau
ættu ekki að hafa“. Að sögn gagn-
rýnanda New York Times hafa árin
sem kennari reynst McCourt góður
grunnur fyrir rithöfundastarfið,
ekki aðeins með því að gefa honum
sjálfsöryggi og tilfinningavisku til
að skrifa um eigin líf, heldur hafi
kennslan líka reynst honum góður
pallur til að segja og endursegja
eigin sögur þar til þær voru full-
mótaðar, þó blaðið telji Teacher
Man engan veginn ná sömu hæðum
og Angela’s Ashes.
  
Breski höfundurinn Ben Elton,sem á að baki bækur eins og
Popcorn og Dead Famous hefur
sent frá sér söguna The First
Casualty, eins konar spennu- og
stríðssögu, þar sem lögreglumað-
urinn Douglas Kingsley sviðsetur
lát sitt til að leysa morðið á vísi-
greifanum Abercrombie. Bókin er
að mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph ólíkleg frásögn úr fórum Elt-
ons, þó hún minni aðdáendur hans
einnig á að þar er óþreytandi hugs-
uður á ferð sem ekki er langt í frá
eingöngu bundinn við gamanskrif.
  
Liv Ullmannhefur í sam-
starfi við Ketil
Bjørnstad sent
frá sér bókina
Livsliner. Bókin
er ævisaga leik-
konunnar og
fjallar um ferð
hennar í gegnum
lífið og er byggð
á samtölum, við-
tölum og eins dagbókarskrifum Ull-
mann, sem fékk fyrir þremur árum
síðan alvarlegt hjartaáfall.
  
Einn af helstu hugsuðum Upp-lýsingarinnar Voltaire er við-
fangsefni Roger Pearson í bók hans
Voltaire Almighty: A Life in
Pursuit of Freedom, sem er að
mati gagnrýnanda Guardian vel
skrifuð og einkar fróðleg bók.
Pearson, sem er prófessor við Ox-
ford háskóla, dregur fram skýra
mynd af Voltaire og frönsku sam-
félagi, þar sem ritskoðun, trúar-
brögðum og járngreipum aðals-
manna er lýst sem eins konar
hindrunarhlaupsvelli sem Voltaire
brýst í gegnum.
Paul Auster
Liv Ullmann
Erlendar
bækur