Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005
!
Á degi íslenskrar tungu vakti
það helst athygli mína að veitt
skyldi viðurkenning fyrir þýð-
ingar. Bókaforlagið Bjartur var
heiðrað fyrir elju sína við útgáfu
þýddra bókmennta. Forlagið er
vel að því komið og Þorgerður
Katrín menntamálaráðherra tók
sig vel út við afhendinguna. Megi hún
gera meira af því að veita verðlaun fyrir
þýðingar því margir hafa unnið gott starf
á því sviði. Menntamálaráðherra gæti líka
skilið eftir sig arfleifð sem skipti verulegu
máli fyrir menningu þessa lands með því
að hækka framlög í Þýðingarsjóð umtals-
vert og gera þannig bæði útgefendum og
þýðendum kleift að leggja enn meiri alúð í
störf sín.
Þýðendur hafa löngum verið eins og
svörtu börnin hennar Evu og þeim hafa í
gegnum tíðina hlotnast
fáar viðurkenningar fyrir
störf sín, stundum viss
heiður en sjaldnast fjár-
hagslegur ávinningur. Þeir vinna störf sín
af ástríðu og umhyggju fyrir íslensku máli
og vita að án þeirra værum við ekki þjóð í
sama skilningi. Sérstök þýðingarverðlaun
voru fyrst stofnuð síðastliðið vor þegar
Bandalag þýðenda og túlka tók sig til og
stofnaði Íslensku þýðingarverðlaunin.
Samt eiga þýðendur stóran þátt í því að
við tölum um tölvur og sjónvörp og síma,
mælum með öðrum orðum á tungu sem
líkist tungu forfeðra okkar. Það hefði ver-
ið svo auðvelt að innlima útlend orð í ís-
lenskt mál og gera það að lítt kræsilegu
samsulli. Úti um allt land eru orðhagir
einstaklingar sem fást við að smíða ný orð
yfir það sem upp á kemur í nútíma-
samfélagi þó að í sumum geirum gerist
menn fullmiklar undirlægjur gagnvart
enskunni. Reyndar má vera að komið sé
að grettistökunum ef við eigum ekki að
þurfa að þýða Íslands þúsund ár í nánustu
framtíð.
Neonsyrpa Bjarts, sem var sérstaklega
tilgreind við verðlaunaafhendinguna, læt-
ur lítið yfir sér en er samt miklu mikil-
vægari en margan grunar. Hún hóf göngu
sína árið 1998, þegar áhugi á þýddum fag-
urbókmenntum hafði dalað eftir upp-
gangstímabil, þær seldust orðið illa og
fengu litla umfjöllun. Ef ekki hefðu komið
til framlög úr Þýðingarsjóði, sem þó voru
smávægileg, hefði útgáfa á þýddum fag-
urbókmenntum sjálfsagt lagst af að
mestu. En með Neon skapaðist á ný líf-
vænlegur farvegur fyrir þýddar fagur-
bókmenntir. Í fyrstu voru íslenskar bæk-
ur og eldri bækur í bland við nýjar, en
fyrir nokkrum árum var mörkuð sú stefna
að tefla einungis fram nýlegum bókum
utan úr heimi. Ritröðin byggir rekstrar-
grundvöll sinn á tryggum áskrifendum,
einkum þeim sem hafa uppgötvað hana,
svona eins og þegar maður finnur fjár-
sjóð, en bækurnar eru síðan einnig seldar
á hóflegu verði í verslunum og stöku titill
hefur hreyfst vel.
Fyrsta bókin í Neonklúbbnum var
Hending eftir Paul Auster, en síðan hefur
hver stórsnillingurinn rekið annan: Hanif
Kureishi, Ian McEwan, J. M. Coetzee,
Magnus Mills, Jhumpa Lahiri, Haruki
Murakami, Philip Roth, Amélie Nothomb,
Yann Martel, Raymond Carver, Andrej
Kúrkov og Italo Calvino, svo nokkrir séu
nefndir. Þetta er þvílíkt einvalalið höf-
unda að undrum sætir hjá smáu forlagi á
bókamarkaði sem er svo lítill að hann sést
varla gleraugnalaust. Með þessu hefur
Bjartur staðið undir nafni, ekki aðeins af
því fyrstu bækurnar voru í svo skærum
litum að þær voru nánast sjálflýsandi,
heldur fyrst og fremst með því að lýsa
upp hugskot þakklátra lesenda. Það er
alls ekki sjálfgefið að á okkar ástkæra yl-
hýra sé hægt að lesa Kurkov og Calvino
og alla hina snillingana en það hefur óend-
anlega þýðingu fyrir viðgang íslensks
menningarlífs.
Rétt er að minna á að svona tyllidaga-
verðlaun, þótt notaleg séu, gera ekki
gæfumuninn ein og sér. Nú þarf mennta-
málaráðherra að sýna að verðlaunin hafi
ekki verið tómur hégómi.
Sjálf-
lýsandi
þýðingar
Eftir Rúnar H.
Vignisson
rhv@simnet.is
Höfundur er rithöfundur og þýðandi.
U
m miðja síðustu öld gerði
bandaríski leikarinn Marlon
Brando „aðferðina“ heims-
fræga, en aðferðin er leik-
æfing sem er ætlað að losa um
tilfinningastíflur og koma
leikaranum í samband við skynjanir sínar.
Markmiðið var að þróa tilfinningalegt minni
leikarans, auðvelda honum að tengjast atburð-
um í fortíð sinni og kalla þá upp úr sálardjúpinu
þegar hann setur sig í spor persónunnar sem
hann túlkar. Síðar gengu leikarar ennþá lengra
í raunveruleikatengingu listarinnar. Leikarinn
reyndi að verða persónan sem hann túlkaði.
Hann tók upp starf hennar, drakk sama bjór og
reykti sama tóbak. Ekki var
nóg að hafa bílpróf þegar
túlka átti kappaksturshetju
og eina leiðin til að sýna þreytu var að vaka. Í
innlifunaraðferð af þessu tagi bjó líka krafa um
heiðarleika, um einlægni í leik eins mótsagna-
kennt og það kann að hljóma. Leikarinn varð
skyndilega eina haldbæra raunveruleika-
viðmiðið á tímum gervimennsku.
Marlon Brando var stjarna og Reynir
Traustason er stjörnublaðamaður eins og penn-
arnir á DV þreytast ekki á að upplýsa þjóðina
um. Reynir er fréttamaðurinn með hattinn, en
stjörnuímynd hans liggur þó dýpra. Hann er ís-
firski sjóarinn sem hafnaði hafinu og varð helsti
rannsóknarblaðamaður Íslands. Af þeim sökum
er hann í einhverjum skilningi raunverulegri og
í meiri tengslum við fólkið í landinu en þeir
blaðamenn sem lokið hafa prófi í íslensku eða
stjórnmálafræðum við Háskóla Íslands. Í
stjörnufréttamennsku er athyglinni í jafnríkum
mæli beint að fréttamanninum og hefð-
bundnum viðfangsefnum fréttamennskunnar.
Fréttin snýst ekki aðeins um atburðina sjálfa,
heldur er lögð sérstök áhersla á viðbrögð frétta-
mannsins við atburðunum, en hann opinberar
tilfinningar sínar um leið og hann greinir
ástandið. Í slíkri framsetningu er ekki vegið að
hlutleysisímynd stjörnufréttamannsins því ein-
lægni hans og upplifanir veikja ekki rannsókn-
ina, heldur varpa ljósi á ástríðuna sem keyrir
hann áfram.
Þetta sést glögglega í heimildarmynd Þór-
halls Gunnarssonar og Lýðs Árnasonar
Skuggabörnum, sem frumsýnd var nú á dög-
unum, en myndin snýst öðrum þræði um við-
brögð Reynis við þeim dópheimi sem hann
rannsakaði fyrir samnefnda bók sína. Í senu
eftir senu hvílir starf Reynis þungt á honum þar
sem hann situr við morgunverðarborðið heima
hjá sér. Eiginkonan er áhyggjufull og barnung
dóttir Reynis skilur illa alvarleika þeirra at-
burða sem faðir hennar skrásetur, líkt og sést
glögglega í fjölmörgum samtölum föður og
dóttur. Mitt á milli viðtala við fíkniefnaneyt-
endur og dópsala birtast hugleiðingar Reynis,
eins og eftir að Reynir var tekinn kverkataki í
heimsókn handrukkara á ritstjórnarskrifstofur
DV. „Ég finn fyrir naglfari ribbaldans á háls-
inum. Nú er ekki aftur snúið … “ skrifar hann
sleginn en virðist þó enn reiðubúinn að leggja
allt að veði.
Reynir er ekki aðeins stjörnublaðamaður.
Hann hefur einnig tileinkað sér hugmyndafræði
aðferðarleikarans. Þetta sást glögglega síðast-
liðið vor þegar Reynir smyglaði einu grammi af
kókaíni inn í landið í nafni aðferðarblaða-
mennsku, svo hann gæti fangað spennuna sem
felst í því að leggja nær allt að veði í von um
skjótfenginn gróða. Reynir gaf sig fram og var
lokaður inni. „Ég fór alla leið …“ lýsir hann í
innslagi í heimildarmyndinni, „alla leið í fang-
elsi. Mér finnst ég saklaus en líður samt eins og
glæpamanni“. Reynir setti sig í spor burð-
ardýrs og notaði til þess leiðir „aðferðarinnar“.
Og árangurinn lét ekki á sér standa. Hann
svitnaði og fékk hnút í magann eins og komið
hefur fram í lýsingum hans. Nú hefur sú
reynsla ratað inn í frásögnina í Skuggabörnum
(„Siggi kúgaðist og það spratt fram á honum
kaldur sviti […] Hnúturinn í maga hans hafði
verið næstum áþreifanlegur en nú var kæru-
leysið alls ráðandi“ – Mbl. 13.11.).
Reynir þurfti ekki að ganga svona langt. Ég
hefði t.d. getað sagt honum að líklega yrði þetta
raunin. Ég hef sjálfur staðið í smygli og fann
fyrir nákvæmlega sömu einkennum. Jólin 1987
reyndi ég að koma innbundnu ritsafni enska rit-
höfundarins Charles Dickens í 21 bindi framhjá
vökulum augum tollvarðanna á Keflavíkur-
flugvelli. Vandamál mitt var stærra en hjá
dæmigerðum fíkniefnasmyglurum því að ég gat
hvorki gleypt ritsafnið né potað því inn í þau
rými sem helst þykja henta í slíkum fragter-
ingum. Ég var auðvitað tekinn í tollinum.
Flóttalegt augnaráðið og rakinn sem smám
saman safnaðist saman á efri vörinni einhvers
staðar hátt yfir Atlantshafinu komu upp um
mig. Fyrst horfðu tollverðirnir fast á mig og svo
fleygðu þeir mér út í desembermyrkrið með
Dickens í farangrinum.
Lærdómurinn sem ég dró af þessu var ein-
faldur. Ég skildi að fyrir íslenskum tolla-
yfirvöldum var Dickens ekki tollskylt fíkniefni,
jafnvel þótt hann væri í stórum skömmtum.
Reynir er ekki eins heppinn. Hann finnur engar
haldbærar skýringar á dópbölinu og stendur
uppi ráðalaus í þáttarlok. Lokahugleiðingarnar
sýna innri baráttu stjörnublaðamanns sem slær
inn á tölvu orðin „Hvað er til ráða?“ og strikar
þau jafnóðum út aftur. „Er eitthvað hægt að
gera?“ endurtekur hann, en eyðir spurningunni
fyrir augum áhorfandans. „aFHVERJU?“ slær
hann inn að lokum og skrifar svo aftur „aF-
HVERJU?“ yfir það gamla. Spurningarnar,
ekki síður rithátturinn á lokaorðinu, gefa til
kynna ákafar kenndir fréttamannsins en það
veikir framsetninguna að ritvillan skuli end-
urtekin tvisvar.
„Aðferðin“ er sviðsetning raunveruleika og í
henni býr raunveruleikakrafa. Að sama skapi
býr vald stjörnukerfisins í samruna hlutverks-
ins og leikarans, en sannleikurinn um stjörnuna
er mótaður á hlutverkunum sem hún velur sér.
Á sama hátt má ætla að stjörnufréttamaðurinn
segi alltaf fréttir af sjálfum sér í hverju því sem
hann tekur sér fyrir hendur. Frammi fyrir
mælskufræði einlægninnar vakna margar og
erfiðar spurningar.
Mælskufræði einlægninnar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@mbl.is
’Reynir setti sig í spor burðardýrs og notaði til þess leið-ir „aðferðarinnar“. Og árangurinn lét ekki á sér
standa. Hann svitnaði og fékk hnút í magann.‘
I Enski rithöfundurinn John Fowles lést 5.nóvember síðastliðinn. Hann var einn af til-
raunaglöðustu og leikglöðustu rithöfundum
Breta á sjöunda, áttunda og níunda áratugn-
um en síðan hefur varla heyrst frá honum. Síð-
asta skáldsagan hans, A Maggot, kom út árið
1985. Hann sendi frá sér
greinasafnið Wormholes
árið 1998 og í fyrra birt-
ist hluti dagbóka hans, The Journals. Volume
I, en titillinn bendir til að hann hafi stefnt að
því að gefa út meira af þeim. Skáldskapurinn
lét hins vegar á sér standa. Líklega eiga marg-
ir eftir að velta því fyrir sér hvers vegna.
II Fowles var sennilega frægastur fyrirskáldsögurnar The Magus og The French
Lieutenant’s Woman en báðar komu þær út á
sjöunda áratugnum. Sú síðarnefnda og fyrsta
skáldsaga Fowles, The Collector (1963), hafa
komið út í íslenskum þýðingum Sigurðar A.
Magnússonar og Magnúsar Rafnssonar. Aðr-
ar skáldsögur hans eru The Ebony Tower
(1974), Daniel Martin (1977) og Mantissa
(1982). Þetta eru ekki margar skáldsögur en í
þeim tekst Fowles að spanna gríðarlegt svið í
skáldsagnaritun allt frá raunsæi til þróuðustu
tilraunastarfsemi. Í grein um Ástkonu franska
lautinantsins segir Ástráður Eysteinsson um
verk Fowles: „Í sögum hans ríkir iðulega mikil
frásagnargleði sem og óskeikul tök á hefð-
bundinni frásagnartækni; honum er í lófa lagið
að skapa bráðlifandi persónur og kvikt um-
hverfi, og fella þetta saman í hrífandi fram-
vindu realískrar sögu.“ Ástráður segir að því
sé gjarnan haldið fram að leita verði aftur til
hinna miklu raunsæishöfunda Breta á
nítjándu öld svo sem Dickens og George Eliots
til að finna ofjarla Fowles í raunsönnu samspili
persóna og samfélags: „En Fowles er vakandi
fyrir því að nútíma-sagnagerð hefur ekki hvað
síst einkennst af andófi gegn þessari hefð, og í
sögum sínum, að þeirri fyrstu ef til vill frátal-
inni, grefur hann látlaust með annarri hendi
undan þeim söguheimi sem hann skapar með
hinni.“
III Fowles var menntaður í frönskum bók-menntum frá Oxford-háskóla og hafði
sérstakt dálæti á Camus og Sartre. Hann var
kominn af íhaldssamri fjölskyldu sem bjó í fínu
úthverfi Lundúna. Hann sagðist alla ævi hafa
reynt að flýja undan uppvextinum í þessu um-
hverfi. Hann virðist eigi að síður hafa tekið
eitthvað af íhaldsseminni í arf því fyrrnefnd
dagbókarskrif hans, sem birtust á síðasta ári
og spanna árin 1965 til 1990, lýsa meðal annars
andúð á samkynhneigðum, gyðingum og íslam.
Í breskum fjölmiðlum hefur þetta verið dregið
fram á undanförnum dögum. Í The Guardian
er meðal annars vitnað í kostuleg skrif Fowles
um eiginkonu sína í dagbókunum: „Hún þolir
ekki landið, hún þolir ekki húsið, hún þolir mig
ekki, hún þolir ekki líf mitt sem rithöfundur og
í kaupbæti þolir hún auðvitað ekki sjálfa sig
heldur. Að eiga heima hérna er eins og að
klifra upp á fjall með lík á bakinu. Öðru hverju
er maður verðlaunaður með góðu útsýni eða
hamingjustundum. En síðan byrjar líkið að
kvarta, orga.“
Neðanmáls
Sögunni (Argóarflísinni eftir Sjón) er ef til vill best lýst sem ferðasögu þó að ferða-lagið sjálft verði endasleppt. Gott ferðalag og frásögn breyta okkur þannig að sásem leggur af stað kemur aldrei til baka samur maður. Sjón gælir líka við hug-
myndir um goðsagnaminni og því má vel halda fram að þau séu líka hluti af hversdags-
legri tilveru með ýsu og soðnum kartöflum. Sjón ýjar að endurkomu goðmagnsins og af-
nám aðskilnaðarstefnunnar á milli raunsæis og ævintýraheima. Það er ekki laust við að
manni detti í hug að Sjón sé með skrifum sínum að færast nær því að gæla við einhvers
konar rómantískan súrrealisma. Eins og svo oft áður er stíllinn hjá Sjón hnitmiðaður,
myndrænn og laus við allar innistæðulausar orðalengingar. Sumar frásagnir í bókinni
vekja hugrenningatengsl við gjörningalist eða leikhús því þær eru afar myndrænar. Góð
lesning sem óhætt er að mæla með fyrir þá sem eru tilbúnir að hleypa goðmagni og æv-
intýrum aftur heim í hús.
Jónas G. Allansson
www.kistan.is
Skuggi vindsins eftir Carlos Ruiz Zafón
Ég nefndi í byrjun að bókin væri leiðsögn um Barcelona en því má ekki gleyma að þetta
er einnig söguleg spennusaga og fróðlegt leiðsögurit um Franco-tímann; ógnvekjandi
lýsing á lögregluríki; njósnum, ofsóknum, flótta og pyntingum.
Það er ánægjulegt þegar vinsælar bækur sem verma alþjóðlega metsölulista eru þýddar
á íslensku fyrir okkur sem langar að lesa framandi spennusögur en erum ekki læs á við-
komandi mál. Og þá er eins gott að til séu þýðendur sem hafa vald á tungum heimsins og
búa yfir þrautseigju sem endist í 550 síður og útkoman verði læsilegur texti. Því skal
þýðandanum, Tómasi R. Einarssyni, þökkuð fyrirhöfnin við að færa okkur þennan fyr-
irtaks reyfara á afar kjarnyrtri og litríkri íslensku.
Halldóra Jónsdóttir
www.kistan.is
Gott ferðalag
ReutersRétttrúnaður á röngunni.