Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005 | 5
B
ókin fjallar um rithöfundinn Guðjón Ólafsson
sem er að skrifa skáldsögu, sú bók er full af kyn-
lífi og ólifnaði, sjálfsfróun er til dæmis miðlægt
þema í henni, og höfundurinn veltir fyrir sér
samfélagslegu hlutverki rithöfunda; bók þín
gerist á nokkrum plönum veruleikans sem skar-
ast ítrekað í sögunni og þegar upp er staðið veltir maður því fyr-
ir sér hvort höfundurinn sé að reyna að koma því til skila að um-
fjöllun um samfélagið í bókmenntum og yfirleitt umfjöllun um
allt það sem við köllum veruleika í bókmenntum sé og verði
aldrei neitt annað en runk – í lok bókar segir reyndar: „Mikið
djöfull er listin mikið runk!“
„Íslenskar bókmenntir eru stundum svolítið settlegar en ég
held að hvorki skáldsagan né sagan í sögunni séu uppfullar af
ólifnaði í þeim skilningi að þær hneyksli eða gangi fram af fólki,
enda held ég að ekki sé hægt að ganga fram af fólki, margur
grínþátturinn í sjónvarpinu fer yfir öll sömu strik og hugsjúki
rithöfundurinn í skáldsögu minni og gott betur. En rithöfund-
urinn Guðjón Ólafsson fær þá flugu í höfuðið að skrifa um fram-
tíðarheim þar sem eitthvað sem eitt sinn var tabú og notað til að
ganga fram af siðalögmálum, í þessu tilviki sjálfsfróun í fornöld
kýnikeranna, er orðið að samfélagslegri skyldu sem krafist er af
öllum. Fyrir mína parta þykir mér þetta að-
allega fyndið, ég er að skrifa gamansögu og
skemmta lesandanum og hef gaman af að
níðast á þessari söguhetju minni sem er dálítil tepra og svolítið
villuráfandi. Mig langar að teyma lesandann með skemmtun aft-
ur í kafla í bókinni þar sem alvaran tekur við. En Stefnuljós
fjallar um ófrjósemi í ýmsum skilningi, andlegt getuleysi, firr-
ingu eðlishvata og almenna sjálfhverfu, um „implosion“ – þessa
sprengingu inn á við sem fræðimenn kalla svo – og um heim sem
er sviptur afleiðingum. Bókin fjallar um hjón sem geta ekki
eignast barn og maðurinn fer að skrifa bók sem án þess að hann
átti sig alveg á því fjallar líka um ófrjósemi.
Listir og bókmenntir geta verið ansi sjálfmiðaðar og þá
kannski ekki síst metafiksjón, sjálflýsandi bókmenntir. Og bók-
menntir geta auðvitað verið bitlausar og meinlausar, sjálf-
hverfar, vitlausar, leiðinlegar og marklausar helgiathafnir til
heiðurs gömlum venjum. En eiginlega finnst mér þversögn í því
fólgin að um leið og við horfum á fjölmiðla fjalla látlaust um
sjálfa sig og aðferðir sínar, um ritskoðun og fjölmiðlasiðferði og
um hina fjölmiðlana, erum við furðulega sátt við þá hugmynd að
listir og bókmenntir séu sjálfhverf fyrirbæri. Þetta snýr eig-
inlega á haus því það er einmitt eins og samfélag og menning og
umræða séu farin að snúast um sig sjálf – umræðan snýst ekki
um samfélagið, segir ein sögupersónan, heldur samfélagið um
umræðuna – og fjölmiðlar ná ekki áþreifanlegum tökum á nein-
um veruleika. Ekki samkvæmt lögmáli því fréttaljósmynd getur
vakið samlíðan og greining í blaði kveikt skilning á atburðum í
fjarlægum löndum, en fjölmiðlar eru farnir að snúast mest um
sjálfa sig. Hápunktur þess eru svokallaðir veruleikaþættir sem
með réttu ættu að heita óveruleikaþættir. Þeir byggjast á veru-
leikaþorsta fólks en geta af sér enn meiri óveruleika. Það er
ekki víst að við höfum nokkurt tjáningarform sem geti sýnt jafn
sanna mynd af heiminum og bókmenntir, að með nokkru öðru
móti sé hægt að taka mynd af heiminum eða þá koma til skila
einföldum hlutum eins og feigð þannig að upplifun okkar verði
fersk og raunveruleg og heimurinn varði okkur. Ég er ekki að
segja að það sé ekki snúið og ekki heldur að aðrar aðferðir dugi
ekki líka. Ég held að bók mín fjalli um kjarna og leitist við að
tengja lesanda sinn við sjálfan sig og heiminn. Stinga í samband
með kaþarsis að meðali. Kafka sagði bókmenntir vera eins og
hnífslag í freðið hafið í okkur. Ég vil helst að lesandanum þyki
skemmtilegt að láta reka sig á hol.“
Veruleikinn ryðst reyndar með óvæntum hætti inn í bókina
því þú birtir ljósmynd af aðalpersónunum. Þessi mynd vekur
ýmsar spurningar um skáldskapinn sem þú reifar að hluta í bók-
inni. Mörkin á milli skáldskapar og veruleika og líka hins per-
sónulega og ópersónulega hafa verið til umræðu í skáldskap frá
alda öðli, en hefurðu á tilfinningunni
að þessi mörk séu að færast eitthvað til?
„Það eru einhver sterk og flókin tengsl á milli ljósmynda og
veruleika. Mér fannst merkilegt að sumir lesendur héldu að
ljósmynd í fyrstu bók minni sem sýnir sjómenn að störfum, og
mig þar á meðal, væri fölsuð og sjómennskusögurnar sem henni
fylgdu þar af leiðandi hreinn uppspuni. Allt fer eftir samhengi
því þegar sama fréttaljósmynd birtist í Morgunblaðinu datt
auðvitað engum í hug að hún væri fölsuð. Ég tók myndina í
Stefnuljósum sjálfur og á bakvið hana er veruleiki eins og á bak-
við allar ljósmyndir og ég er húkkaður á þennan efablandna
veruleika sem ljósmynd kallar fram, finnst sjálfum gaman að
lesa bækur sem koma samningnum við lesandann í uppnám.
Þegar maður les viðtal í blaði efast maður ekki um að myndin
sem fylgir því sé af viðkomandi fólki. Þó er menningin alltaf að
framleiða allskonar skáldskap sem erfitt er að greina, ég til
dæmis botna ekki neitt í Baugsmálinu og ég held að ég gæti
ekki gert mér skýra mynd af því þó að ég hefði áhuga á því, frá-
sagnir fjölmiðla eru of þversagnakennd blanda af sannleika, lygi
og skáldskap þar sem engin leið er fyrir einhvern sem ekki
þekkir til að greina sundur aðalatriði og aukaatriði, skáldskap
og veruleika. Mörkin eru örugglega á fleygiferð og stundum
með slæmum afleiðingum, pólitískur skáldskapur er reiddur
fram í meira magni en áður og svo líka hreinar lygar; það er
ekki að sjá að það hafi neinar afleiðingar þótt ástæða fyrir inn-
rásina í Írak reynist vera lygi fremur en ef hún hefði verið
hreinn skáldskapur; rétt eins og lygi sé ekki lengur lygi og hlut-
irnir hafi ekki lengur afleiðingar. Ljósmynd sýnir bara ásýnd en
skáldsögur reyna að taka ljósmynd af samtíma sínum og af
innra lífi sögupersóna sinna.“
Hið ímyndaða ryðst reyndar líka inn í söguna með óvæntum
hætti, ef hægt er að segja það um skáldverk, og minnir lesendur
þannig á að veruleikinn og reyndar sjálf sagan er ekki öll þar
sem hún er séð, hún gefur stefnuljós í eina áttina en fer svo í allt
aðra. Ímyndunin er auðvitað stór hluti af lífi hvers og eins og
ímyndunarkrafturinn hefur verið talinn grunnafl bókmennt-
anna frá rómantíska tímanum. Á síðustu árum hefur æ meir
borið á bókmenntum sem byggjast á raunverulegum sögum og
raunverulegu fólki, þetta eru sjálfsævisögulegar bækur og skál-
dævisögur en þetta eru líka lykilsögur, sem virðast vera þó-
nokkrar í bókum þessa árs, og jafnvel skáldsögur sem nýta sem
efnivið raunveruleg samskipti þekktra einstaklinga í samfélag-
inu eins og ný bók Kristjóns Kormáks Guðjónssonar, Frægasti
maður í heimi. Er þetta til marks um að ímyndunaraflið sé
minna virkt í bókmenntasköpun samtímans, að fólk sé búið að fá
leið á tilbúnu fólki í bókum, að raunveruleikinn í einhverri mynd
sé að yfirtaka bókmenntirnar eins og sjónvarpið? Þýðir þetta að
skáldskapurinn í rómantískum skilningi sé að gefa eftir?
„Það er til marks um almennan, sameiginlegan þorsta. Fólk
rekur hnefann í rúðu, langar að rífa himnu í tætlur og komast í
samband við eitthvað áþreifanlegt. Fólk er búið að fá leið á logn-
um persónum, maður vill fá eitthvað sem er satt. Ég trúi hins-
vegar ekki á hugmyndina um raunveruleikabókmenntir, sú að-
ferð að byggja á raunverulegum tölvupóstum getur getið af sér
óteljandi bækur sem eiga ekkert sameiginlegt nema ritunar-
aðferðina – það er hægt að gera svo margt með meitli, það sem
gildir er hvað og hvernig er unnið úr hlutunum, aðferðin segir
ekkert. Ég trúi heldur ekki á lykilsögur og ástæða þess að ég
tvístíg þegar Stefán Máni kallar sögupersónu Einar M. er sú að
ég kann ekki að meta þá hugmynd að skáldskapur sé einhvers-
konar blæja sem einfaldlega er lögð ofan á veruleikann og hægt
að kippa af til að athuga hvað býr undir; ég kann betur að meta
lýrískari spretti Túrista – afhverju ekki að kalla sögupersónuna
bara Einar Má Guðmundsson? Einar Már er helvíti fínn rithöf-
undur en sem sögupersóna kveikir hann aðallega með mér þá
grunsemd að Stefáni Mána sé illa við Einar Má veruleikans,
sem mér finnst ekki alveg frjó hugsun. Sjálfsagt er grunsemdin
alröng, enda álít ég ímyndunaraflið stórhættulegt fyrirbæri.
Söguhetjur mínar eru venjulegt fólk sem stöðugt ímyndar sér
fáránlegustu hluti um annað fólk – einu sinni voru ríkjandi hug-
myndir um skilningsleysið manna á milli en sú hugsun er ekki
rík núna, þó eru tímarnir síst betur til þess fallnir að fólk botni
nokkuð hvert í öðru. Um leið og einhver sest niður og skrifar er
skáldskapurinn fljótur að verða til og allur sá skáldskapur sem á
sér stað í höfðinu á okkur verður að vera með ef bókmenntir
eiga að endurspegla það flókna fyrirbæri sem veruleikinn er.“
Þú tókst þátt í ritdeilu um stöðu íslenskra bókmennta og bók-
menntakerfið í haust. Í Lesbók í dag birtist reyndar grein eftir
Kristján B. Jónasson sem er innlegg í þessa umræðu sem sner-
ist að nokkru leyti um það hvort módernisminn væri dauður.
Hvernig líturðu sjálfur á hefð íslenskra nútímabókmennta?
Skynjarðu eitthvert rof síðustu árin?
„Ef orðið hefur rof er það fyrst og fremst í hugmyndalegum
skilningi, það má spyrja um það sem Adorno kallaði raungildi og
skiptagildi bókmennta: Hafa bókmenntir eitthvert raunveru-
legt gildi eða bara verðgildi sem vara á markaði? Hugmyndin
um raungildi bóka á ekki upp á pallborðið akkúrat núna. Bæði
þjóðernishugsjónir og sósíalískar hugsjónir mynduðu grunn í
hugmyndaheimi fólks þar sem bókmenntir höfðu raunverulegt
gildi, eitthvað sem hafði stoð bæði í framtíð og fortíð. Að þessum
hugsjónum horfnum virðast bókmenntir, rétt á litið og beint út
frá samtímanum, tæpast geta verið annað en platónsk grilla,
tímaskekkja sem er klúr í sakleysi sínu. Ég hef sjálfur einhverja
þörf fyrir að vera alltaf á þröskuldi þess að missa trú á skrifum
og skáldskap og fara að fást við eitthvað annað, finnst raunar
miklu skemmtilegra að fást við dægurtónlist og spila á tromm-
ur, bæði er félagsskapur og stuð í því og svo verða rithöfundar
oft svo súrir með aldrinum og þá virðist skárra að fást við fræði
og blaðamennska er líka skrif, öll skrif hafa áhrif á heiminn. Það
eru allskonar rof í gangi, popp hefur ruðst inn í bókmenntir og
fræði hafa ruðst inn í bókmenntir og svo hrökk þjóðlegur fróð-
leikur mjög snögglega upp af en hann var líklega það íslensk-
asta við íslenska menningu. Í bókmenntum hef ég ekki trú á
öðru en að módernismanum hafi verið haldið áfram með ýmsu
móti, ég hef auðvitað ekki lesið nýja grein Kristjáns en hann
skrifaði pistil þar sem hann spurði af einurð um fagurfræði og
mér fannst sjálfsagt að reyna að bregðast við, eftir á að hyggja
er fagurfræði Kristjáns líklega samblanda og togstreita á milli
módernisma og nýraunsæis, sjálfur er ég hrifnastur af þeim
þræði módernismans þar sem er vitræn leikgleði, eins og hjá
Jorge Luis Borges og metafísísk ljóðræna eins og hjá Angel
Valente. Ég get raunar alveg tengt mig við gallhart raunsæi –
en alltaf með einhverjum fyrirvara um flókinn veruleika og
þversagnakenndan hugmyndaheim.“
Rithöfundurinn sem bókin fjallar um, Guðjón Ólafsson, deilir
við konu sína um það hvort hann eigi að gefa stefnuljós (eða gefa
út stefnuljós eins og konan vill segja), honum finnst eitthvað
sjálfhverft við það að gefa stefnuljós eins og allt velti á því hvert
hann ætli: „Ég held að ef fólk sýndi minna af slíkri tillitssemi í
umferðinni, myndi hún ganga betur og hætta að snúast svona
mikið um sjálfa sig,“ segir Guðjón. Það má skilja þetta sem skot
á bókmenntir samtímans og jafnvel sjálfshæðni, eða hvað?
„Mér finnst gaman að láta svona venjulegt tuð merkja eitt-
hvað glóbalt. Ég kann svo sem ekki að svara, enda held ég að
bækur séu gáfaðri en höfundar sínir. Það er eitthvað létt fárán-
legt í mínum huga við þá tilhugsun að bækur séu tilkynning um
stefnu höfundar, texti er merkilegri en sá sem skrifar hann og
bókmenntir segja manni hvert heimurinn og maður sjálfur
stefnir, þær eru hugsun um framtíð ef fer fram sem horfir og
bjóða okkur að horfa á tunglið en ekki fingurinn – sem er ekki
lítið átak.“
Andlegt getuleysi, firring eðlis-
hvata og almenn sjálfhverfa
Stefnuljós nefnist ný skáldsaga eftir Hermann Stefánsson.
Bókin fjallar ekki síst um flókin tengsl ímyndunar og
veruleika og stundum tekur hún ófyrirséðar beygjur enda
vill höfundurinn að lesandanum þyki skemmtilegt að láta
reka sig á hol.
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Morgunblaðið/Þorkell
Hermann Stefánsson „Um leið og einhver sest niður og skrifar er skáldskapurinn fljótur að verða til og allur sá skáldskapur sem á sér stað
í höfðinu á okkur verður að vera með ef bókmenntir eiga að endurspegla það flókna fyrirbæri sem veruleikinn er.“