Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005
Þ
egar ég fór að skoða rann-
sóknir sem gerðar hafa
verið um innflytjendur á
Íslandi tók ég eftir því að
athyglinni er mjög sjaldan
beint að unglingum. Ég hef
ekki rekist á rannsókn um
fjölmiðla og unglinga sem
eiga rætur sínar að rekja til útlanda, þ.e. sem
eru fyrstu eða annarrar kynslóðar innflytj-
endur. Fjölmiðlar eru veigamikill þáttur í nú-
tímasamfélagi og mér finnst því mikilvægt að
rannsakað sé hvernig fjallað er um innflytj-
endur og málefni þeirra í fjölmiðlum út frá
mismunandi sjónarhornum. Þess vegna ákvað
ég að velja þessa leið,“ segir Linda Dögg Hlöð-
versdóttir sem hefur nýlokið meistaragráðu í
félagslegri sálfræði frá The London School of
Economics and Political
Science.
Í lokaritgerð sinni
rannsakaði hún áhrif ís-
lenskra fjölmiðla á
sjálfsmynd „asískra
unglinga“ á Íslandi.
„Þegar ég segi „asísk ungmenni“ þá á ég við
unglinga sem eru ættaðir að einhverju leyti frá
Asíu. Ég vildi rannsaka hvort eða hvernig fjöl-
miðlar hafa áhrif á sjálfsmynd þessara ung-
menna og hvernig þau upplifa sig í íslensku
samfélagi í tengslum við þessa umfjöllun,“
segir Linda Dögg.
Í rannsókn sinni tók hún viðtöl við tólf „as-
ísk ungmenni“ auk einstaklinga sem vinna að
málefnum innflytjenda á vegum Alþjóðahúss-
ins og Íþrótta- og tómstundaráðs Reykjavíkur.
Linda Dögg tók einnig viðtöl við dagskrágerð-
arstjóra innlendrar dagskrárgerðar Ríkissjón-
varpsins og Stöðvar 2 og dagskrárgerð-
arstjóra Skjás Eins. Á Íslandi hefur fjöldi
innflytjenda aukist undanfarin ár. Til dæmis
hefur hlutfall erlendra ríkisborgara tvöfaldast
á Íslandi á síðustu tíu árum, og búa nú rúm-
lega 10.500 erlendir ríkisborgarar á landinu,
sem er um 3,6% af heildarfjölda þjóðarinnar.
Í Bretlandi hefur fjöldi innflytjenda aukist
mikið á síðustu áratugum og hafa málefni
þeirra verið mjög áberandi í breskum fjöl-
miðlum og í akademískri umræðu þar í landi.
The London School of Economics and Political
Science er einn fjölþjóðlegasti háskóli heims
og hefur skólinn og starfsfólk hans lengi verið
áberandi í tengslum við málefni innflytjenda í
Bretlandi og víðar.
„Ég tók áfanga sem fjallaði um fjölmiðla al-
mennt og annan sem fjallaði um fordóma og
staðalmyndir. Áhuginn á þessu viðfangsefni
kviknaði þar,“ segir Linda Dögg. „Prófess-
orinn minn, Caroline Howarth, skrifaði dokt-
orsritgerðina sína um áhrif fjölmiðla á sjálfs-
mynd unglinga í Brixton, sem er mjög
„alþjóðlegt“ hverfi í London. Þar býr mikið af
fátækum innflytjendum og mikið af fólki sem
er ekki „hvítt“. Brixton hefur fengið mjög nei-
kvæða umfjöllun í breskum fjölmiðlum. Ef
eitthvað slæmt gerist þar, er það ávallt blásið
mikið upp. Caroline tók viðtöl við unglinga
sem eru búsettir í Brixton og rannsakaði
hvernig þeir upplifa fjölmiðlaumfjöllunina um
hverfið og hvernig þeir takast á við þessa nei-
kvæðu umfjöllun. Hún vildi skoða hvers konar
áhrif þessi umfjöllun hefur á sjálfsmynd ung-
linganna í þeirra daglega lífi. Mín ritgerð nálg-
ast þetta á svipaðan hátt, en þó er margt öðru-
vísi í minni rannsókn,“ segir Linda Dögg.
„Áður en ég flutti til London vann ég í fé-
lagsmiðstöð á vegum Íþrótta- og tóm-
stundaráðs Reykjavíkur. Við vorum mikið með
fordómafræðslu í skólum og hef ég haft mikinn
áhuga á málefnum unglinga síðan þá. Á þess-
um tíma upplifði ég viðhorf „íslenskra ung-
linga“ gagnvart fólki frá öðrum löndum, og þá
sérstaklega fólki sem lítur á einhvern hátt
öðruvísi út en þeir. Viðhorfin eru auðvitað
mjög persónubundin en það voru mikil merki
um einhvers konar fordóma hjá unglingunum.
Reynsla mín af þessu starfi hefur eflaust einn-
ig haft sitt að segja með val mitt á þessu rann-
sóknarefni.“
Félagsleg sálfræðirannsókn
Félagsleg sálfræði er töluvert frábrugðin
„klassísku“ hugmyndinni um sálfræði, þ.e. þar
sem áherslan er fyrst og fremst á einstakling-
inn, að sögn Lindu Daggar.
„Ég tók B.A. í sálfræði í Háskóla Íslands.
Þar eru nemendur kynntir fyrir því hvernig
hægt er að nota sálfræði. Þú getur t.d. gert
rannsóknir á rannsóknarstofum eða þú getur
farið að vinna við að hjálpa fólki með klínísk
vandamál, svo sem þunglyndi og fleira. Það er
kannski það sem sálfræði er þekktust fyrir.
Félagsleg sálfræði er aftur á móti um fólk sem
félagslegar verur í samfélaginu. Hún fjallar
um hvernig hægt er að hafa áhrif á hegðun
þeirra, viðhorfsbreytingar o.s.frv. Það er
gengið út frá því að einstaklingurinn og sam-
félagið séu ekki aðskildir hlutir. Okkar skoð-
anir eru yfirleitt byggðar á annarra manna
hugmyndum og samfélagslega umhverfinu,“
segir Linda Dögg.
Hún framkvæmdi rannsóknina með þessa
hugmyndafræði að leiðarljósi. Í stað þess að
einblína eingöngu á unglingana, rannsakaði
hún því einnig íslenskt samfélag og íslenska
fjölmiðla.
„Ég vildi vita hvernig unglingarnir upplifa
sig í fjölmiðlum, hvernig fjölmiðlarnir upplifa
hvað þeir eru að gera í þessum málum og fá
svo utanaðkomandi aðila sem hafa mikla þekk-
ingu á málefnum innflytjenda til að leggja mat
sitt á stöðuna. Ég fékk því mismunandi sjón-
armið á sama efnið. En áherslan var alltaf
samt á unglingana. Rannsóknin sem Linda
Dögg framkvæmdi er „eigindleg“, þ.e. skoð-
anir/viðhorf tiltekins hóps einstaklinga, og er
því ekki mælikvarði á skoðanir þjóðarinnar/
samfélagsins í heild. Hægt er að fara ýmsar
leiðir í „eigindlegum“ rannsóknum.
„Mér þótti mjög heftandi að leggja fram ein-
hverjar spurningar sem einungis er hægt að
svara já eða nei. Ég kaus frekar að taka opin
viðtöl, svo ég fengi meiri dýpt í þetta mál. Ég
var samt með ramma tilbúinn og spurningar
til taks, svo að viðtalið færi ekki bara út um
allt.“
Linda Dögg hóf rannsóknina á því að taka
viðtöl við forstöðumann félagsmiðstöðvar á
vegum Íþrótta- og tómstundaráðs Reykjavík-
ur, verkefnisstjóra hjá annarri félagsmiðstöð
og forstöðumanneskju hjá Alþjóðahúsinu.
„Mér þótti nauðsynlegt að fá upplýsingar
um ástand mála á Íslandi almennt fyrst. Þess
vegna byrjaði ég á því að taka viðtöl við fólk
sem vinnur að málefnum innflytjenda, þ.e.a.s.
með unglingum í félagsmiðstöðvum og einnig í
innflytjendamálum í heild. Niðurstöður mínar
úr þessum viðtölum eru þeirra mat og skoð-
anir, en ekki einhver „sannleikur“.
Það er aldrei hægt að alhæfa þegar um „eig-
indlegar“ rannsóknir er að ræða,“ segir Linda
Dögg.
Næst talaði hún við tólf unglinga sem eru
allir að einhverju leyti ættaðir frá Asíu. Ung-
lingarnir eru í 8.–10. bekk, sumir hverjir fædd-
ir á Íslandi, en aðrir hafa flust hingað með fjöl-
skyldum sínum.
Linda Dögg segir að hún hafi þurft að tak-
marka rannsóknina við einn hóp, en tekur
fram að það hefði verið mjög áhugavert að
rannsaka aðra hópa, gera stærra úrtak og
jafnvel að ræða við „íslenska unglinga“. Að
lokum ræddi hún við dagskrárgerðarstjóra
innlendrar dagskrár Ríkissjónvarpsins og
Stöðvar 2 og dagskrárgerðarstjóra Skjás
Eins.
„Það hefði að sjálfsögðu verið hægt að rann-
saka aðra fjölmiðla, svo sem prentmiðla, en
sökum þess að ég kom ekki fleirum fyrir, þá
varð ég að einbeita mér að einum miðli,“ segir
Linda Dögg.
Umfjöllun snýst um hópa
frekar en einstaklinga
Viðmælendur Lindu Daggar sem vinna að
málefnum innflytjenda voru allir sammála um
að fordómar eru sýnilegri á Íslandi í dag en
fyrir nokkrum árum.
Þeir bentu á að ástæðurnar geta verið ýms-
ar. Til dæmis er öll umræða orðin mun opnari í
dag.
„Það er auðvitað jákvætt. En aftur á móti
bentu þeir mér á rannsóknir sem sýna að for-
dómar meðal unglinga á Íslandi eru að aukast
að einhverju leyti. Starfsmennirnir hjá ÍTR
höfðu tekið eftir mjög neikvæðri umfjöllun í
fjölmiðlum í garð innflytjenda, og þá sér-
staklega í garð unglinga frá Asíu. Þeir minnt-
ust á mjög neikvæðan og einfaldaðan frétta-
flutning af asískum unglingagengjum í
Breiðholtinu sem dæmi.
Alþjóðahúsið benti á að innflytjendur eru yf-
irleitt ekki sýnilegir í íslenskum fjölmiðlum.
„Neikvæð“ umfjöllun er auðvitað ekki góð en
engin umfjöllun er það heldur ekki. Innflytj-
endur búa líka í íslensku samfélagi og allir þeir
sem vinna að þeirra málefnum voru sammála
um að fjölmiðlar eru mjög mikilvægir. Þeir
eiga að endurspegla samfélagið okkar. Þaðan
fáum við flestar okkar upplýsingar og þekk-
ingu á samfélaginu. Ósýnileiki gefur mjög skýr
skilaboð. Þau eru: Þið eruð ekki þátttakendur í
okkar samfélagi,“ segir Linda Dögg.
Alþjóðahúsið benti einnig á að í þau fáu
skipti sem fjallað er um innflytjendur er yf-
irleitt alltaf einblínt á þá sem hópa frekar en
einstaklinga.
„Innflytjendur á Íslandi eru líka ein-
staklingar. Þeir eru allir mismunandi, með ein-
hverja hæfileika og ólíkar skoðanir. Þeir eru
ekki alltaf bara sendiherrar fyrir allt landið
sem þeir koma frá. Þegar fjölmiðlar fara að
fjalla um þá meira sem einstaklinga, þá verða
þeir frekar hluti af íslensku samfélagi, en ekki
bara einangraður hópur sem fær umfjöllun í
fjölmiðlum í tengslum við einhverja alþjóðlega
daga. Til dæmis: „Jón Jónsson frá Filipps-
eyjum, hann er Íslendingur sem er rosalega
klár að spila á fiðlu“,“ segir Linda Dögg.
Allir viðmælendur Lindu Daggar sem vinna
að málefnum innflytjenda bentu á að þessi
áhersla á innflytjendur sem hópa er enn mjög
áberandi í íslenskum fjölmiðlum. Að þeirra
sögn getur þetta haft mjög slæmar afleiðingar
í för með sér.
„Unglingar leita mjög mikið eftir fyr-
irmyndum í fjölmiðlum. Í starfi sínu með ung-
lingum tóku allir viðmælendur mínir eftir því
að það vantaði jákvæðar fyrirmyndir fyrir
unglinga sem eiga ættir sínar að rekja til Asíu.
Flestir unglingar eru með þessar týpísku fyr-
irmyndir úr popptíví tónlistarmyndböndum og
svipuðum miðlum, en það skiptir máli að ung-
lingarnir hafi einhverjar jákvæðar fyrir-
myndir í íslenskum fjölmiðlum, sem líta út eins
og þeir. Til dæmis frábær fótboltamaður, tón-
listarmaður eða stjórnmálamaður. Það vantar
fleiri áberandi einstaklinga. Umfjöllunin snýst
yfirleitt alltaf bara um hópa,“ segir Linda
Dögg.
Unglingarnir sögðust
ekki vera íslenskir
Linda Dögg spurði hvorki unglingana né dag-
skrárgerðarstjórana beint um fordóma. Um-
ræða um fordóma kom þó upp í öllum viðtöl-
unum, og þá ávallt að frumkvæði
viðmælendanna.
„Unglingarnir sögðust allir upplifa einhvers
konar fordóma á Íslandi. Sumir höfðu verið
uppnefndir, aðrir minntust á að kennarar
þeirra hefðu ekki sýnt þeim nógu mikinn skiln-
ing, og flestir minntust einnig á fjölmiðla í
tengslum við fordóma. Þeir tóku allir eftir því
að þeir eru ekki sýnilegir í fjölmiðlum. Enginn
af unglingunum tólf sagðist vera íslenskur,
hvorki þeir sem hafa flust hingað, né þeir sem
eru fæddir hér og hafa alist upp alfarið á Ís-
landi. Það fannst mér frekar sláandi,“ segir
Linda Dögg.
Hún telur að ósýnileiki fullorðinna og yngri
innflytjenda í fjölmiðlum geti verið ein af meg-
inástæðum þess að unglingarnir upplifa sig
ekki sem Íslendinga.
„Það kom mjög sterklega í ljós að þeir að-
skilja yfirleitt ekki samfélagið og fjölmiðla.
Þeirra raunveruleiki er samofinn fjölmiðlum,
enda fá þeir flestallar sínar upplýsingar þaðan.
Það er auðvitað ekki hægt að mæla áhrifin
beint í svona rannsókn, en unglingarnir upp-
plifa sig ekki sem Íslendinga, og eftir að hafa
tekið þessi viðtöl er það mín tilfinning að alla-
vega hluti af ástæðunni fyrir því er sú að fjöl-
miðlar endurspegla ekki íslenskt samfélag í
heild. Unglingarnir sjá sig ekki í íslenskum
fjölmiðlum og þess vegna upplifa þeir sig ekki
sem Íslendinga.“
Linda Dögg segir að unglingarnir vildu sjá
meira af alls kyns unglingaþáttum í sjónvarpi
og minntust þeir einnig á að þeir vildu sjá
fréttir og meira af almennu sjónvarpsefni frá
sínum heimalöndum, en ekki bara fréttir af
hamförum. Umfjöllun um venjulegt daglegt líf
var það sem margir söknuðu. Að sögn Lindu
Daggar voru unglingarnir mjög mikið í vörn í
viðtölunum og voru þeir oft að rökstyðja og
verja rétt sinn til að búa á Íslandi.
„Það mætti halda að þeir séu ansi vanir því
að þurfa að réttlæta það sífellt að þeir megi
búa hérna.“
Engin stefna og fordómar
hjá sumum fréttamönnum
Í viðtölum við dagskárgerðarstjórana kom
fram að engin stefna hefur verið mótuð varð-
andi umfjöllun um eða fyrir innflytjendur á ís-
lensku sjónvarpsstöðvunum, þ.e. Ríkissjón-
varpinu, Stöð 2 og Skjá Einum.
„Ríkissjónvarpið á að þjóna öllum lands-
mönnum, þar sem það er í eigu þeirra allra.
Þar hefur ekki verið mótuð nein stefna sem
segir að stofnunin eigi að þjóna einhverjum til-
teknum minnihlutahópum sérstaklega. Það
eru reyndar táknmálsfréttir, en ekkert sérefni
er framleitt fyrir fólk af erlendum uppruna.“
Að sögn Lindu Daggar kom fram í viðtölunum
að slíkt stendur ekki til. Dagskrárgerðarstjór-
arnir litu ekki á þetta sem eitthvað vandamál,
og töldu að lítið væri hægt að gera. Að þeirra
sögn er ekki hægt að framleiða sérstakt efni
um, eða fyrir innflytjendur, þar sem samfélag
okkar sé einfaldlega of lítið.
„Það er kannski erfitt fyrir ekki fjölmennt
samfélag eins og Ísland að vera með sérstakt
sjónvarpsefni fyrir lítið brot af fjöldanum, og
þá sérstaklega fyrir fyrirtæki sem eru á sam-
keppnismarkaði. Þau vilja ná til fjöldans og
skemmtiefni er mjög oft hugsað fyrir alla,
hvaðan sem fólk kemur,“ segir Linda Dögg.
Dagskrárgerðarstjórarnir töldu ekki rök-
rétt að framleiða sérefni fyrir tiltekna hópa og
neituðu því að nauðsyn væri á einhverri sér-
stefnu til að tryggja að innflytjendur komist að
í umræðuþáttum, barnaefni og öðru. Í viðtöl-
unum kom fram að það eru þáttastjórnendur,
annað dagskrárgerðarfólk og fréttamenn sem
eru ábyrgir fyrir allri umfjöllun, og er starfs-
fólkinu fullkomlega treyst fyrir því að fjalla
um öll málefni á sanngjarnan hátt, og passa að
allir komist að. Í viðtölunum kom einnig fram
að aldrei hafa verið gefin nein fyrirmæli til
þeirra sem koma að dagskrárgerð og fréttum
varðandi það að passa eigi uppá að allir hópar
komist að. Það þykir ekki nauðsynlegt.
„Ef eitthvað gerist í málefnum innflytjenda
er starfsfólki sjónvarpsstöðvanna treyst alfar-
ið fyrir því að fjalla um þau mál á sanngjarnan
hátt,“ segir Linda Dögg.
„Dagskrárgerðarstjórarnir fóru í framhaldi
sjálfir að ræða fordóma, ég átti aldrei frum-
kvæði að þeirri umræðu. Engin fordóma-
fræðsla er til staðar hjá sjónvarpsstöðvunum
fyrir starfsfólk, þó svo að fordómar séu ekki
liðnir. Í viðtölunum kom fram að dagskárgerð-
arstjórarnir hafa tekið eftir fordómum í frétta-
Ísland: Ósýnilegir innflytj-
endur, stefnulausir fjölmiðlar
og fordómafullt samfélag?
Engin stefna hefur verið mótuð á helstu sjón-
varpsstöðvum á Íslandi varðandi umfjöllun
um innflytjendur. Dagskrárgerðarstjórar
sjónvarpsstöðvanna segja að þáttastjórn-
endur og fréttamenn beri sjálfir ábyrgð á að
vega og meta umfjöllun hverju sinni. Þeir
segjast hafa orðið varir við fordóma í garð
innflytjenda á Íslandi í fréttaflutningi. Aðilar
sem vinna að málefnum innflytjenda hér-
lendis segja að innflytjendur sem ein-
staklingar fái litla sem enga umfjöllun. Yf-
irleitt séu þeir ósýnilegir eða alhæft sé um
marga í einu. Unglingar sem eiga ættir sínar
að rekja til Asíu og eru nú búsettir á Íslandi,
segjast ekki líta á sig sem Íslendinga og upp-
lifa mikla fordóma í sínu daglega lífi. Þetta
er meðal þess sem kemur fram í meistara-
ritgerð sem Linda Dögg Hlöðversdóttir hefur
nýlokið við að skrifa við The London School
of Economics and Political Science. Hér er
rætt við hana um stöðu útlendinga á Íslandi
Eftir Jón Gunnar
Ólafsson
jongunnar.olafs-
son@gmail.com