Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005
Ó
dysseifur er óumdeilanlega ein
allra mesta hetja bókmennt-
anna. Hann var sannlega betri
en enginn í Trójustríðinu og
var karlmanna staðfastastur í
umsátrinu um borgina sem
stóð í áratug. Hann var ekki bara mikill á velli
heldur klár og kænn, auk þess að vera rómað-
ur mælskumaður. Hugmyndasmiður hola
tréklársins, Trjóuhestsins, var enginn annar
en Ódysseifur.
Enginn téðra kosta Ódysseifs forðaði hon-
um samt frá þeirri þrautagöngu eða -siglingu
sem heimförin varð að lokinni styrjöldinni um
Tróju og Helenu fögru.
Hann var hvorki meira né
minna en önnur tíu ár að
sigla yfir hafið og heim, heim til Íþöku og
eiginkonu sinnar Penelópu sem beið hans í 20
ár, umsetin 120 vonbiðlum sem lágu eins og
sníkjudýr á húshaldinu árum saman. Á sjóleið-
inni heim lendir Ódysseifur í ólíkindalegum og
goðsagnakenndum hremmingum og er „Ódys-
seifsför haft um skrykkjótta ævintýra- og
þroskaferð sem dregst á langinn.
Í Ódysseifskviðu Hómers er Ódysseifur hin
einarða hetja sem þrátt fyrir afvegaleiðslur
gefst ekki upp og skal heim. Penelópa, frænka
Helenu fögru sem „olli“ Trójustríðinu, er hin
erkitýpíska trygglynda eiginkona ólíkt herf-
unni Klýtemnestru sem ásamt friðli sínum
bruggar Agamemnoni manni sínum banaráð
þegar konungur snýr heim frá Tróju.
Heimkominn gengur Ódysseifur í skrokk á
vonbiðlunum, afætum og dusilmennum, sem
Penelópa hafði varist svo fimlega. Til að bæta
um betur lætur hann hengja tólf þernur
Penelópu, með eins svívirðilegum hætti og
frekast er unnt: „um háls þeirra voru snörur
svo þær skyldu deyja aumkunarlegum dauða;
þær sprikluðu fótunum litla stund, en þau fóta-
læti voru ekki lengi,“ eins og Hómer kemst að
orði. Þetta lætur hetjan framkvæma meðan
Penelópa sefur værum svefni.
Ekki hefur mikið fallið á hetjuna Ódysseif
frá því að Hómer gerði hann ódauðlegan. Efa-
semdarmenn hafa að vísu látið að því liggja að
þrautirnar, að minnsta kosti sumar (t.d. hjá
íðilfögru gyðjunni Kalypsó), hafi ekki verið
Ódysseifi sérlega leiðar. Það er náttúrlega
ósvífini að túlka heimför Ódysseifs sem
skemmtisiglingu með strákunum, að lokinni
hverri, 10 árum síðar, hann hafi svo drattast
heim í faðm eiginkonunnar. Hann má, í nafni
skáldskaparins, hafa sína Kýklópsa og Síren-
ur. Aftaka þernanna tólf er hins vegar, eða
væri nú tildags, mál fyrir stríðsglæpadómstól.
Aftaka þernanna er nánast aukaatriði í lýs-
ingu Hómers á heimkomu Ódysseifs en verður
meginatriði í Penelópukviðu. Atwood gefur
þernunum málið og þær mynda kór, að grísk-
um hætti, en ásamt Penelópu mæla þær til les-
anda úr undirheimum. Penelópukviða er hin
hliðin á hetjusögunni, saga þeirra sem heima
sitja og bíða, saga þeirra sem falla í stríðs-
átökum að ósekju.
Nú er komið að því að Ódysseifur svari fyrir
grimmdarverk: Af hverju hengdi maðurinn
þernurnar 12? Það er líka komið að því að
Penelópa fái persónuleika og viðurkenningu á
klókindum sínum. Nú fá konurnar loks að
njóta sannmælis og þriðju víddarinnar. Hér er
komin til hetjusögunnar samúð og mennska en
líka leiftrandi húmor og stílkænska Atwood.
Öld útgáfustjóranna
Peneópukviða er eins og margir vita þegar
skrifuð eftir pöntun inn í eins konar alþjóðlega
ritröð útgáfufyrirtækja í fjölmörgum löndum
ásamt alþjóðlegri markaðssetningu og al-
mannatengslagengi. Ritröðin er kennd við
goðsagnir og er kölluð the Myths series á
ensku. Þekktir höfundar eru fengnir til að
skrifa um goðsögn að eigin vali og leggja til
eins konar endurskrif eða endurskoðun. Fjöl-
margir höfundar ríða á vaðið í ár en fyrir utan
Atwood má nefna A.S. Byatt og Jeanette
Winterson og íslenskur fulltrúi er Sjón. Um er
að ræða frekar stuttar bækur upp á 150–200
síður; sem sagt engir doðrantar.
Ritröðin er kannski tímanna tákn og áréttar
mikilvægi markaðssetningar í bókaútgáfu og
bókmenntum. Útgáfustjórinn situr ekki leng-
ur í makindum og bíður eftir því að meistara-
verkið eða metsölubókin öllu heldur berist inn
um bréfalúguna – þeir fá hugmyndir og ráða
„höfunda“ til að útfæra þær. Þetta fyrirkomu-
lag er svo sem ekkert nýtt og við það er ekkert
að athuga. Enda úrelt hugmynd að bókmennt-
ir (fagurbókmenntir) séu sjálfsprottnar eða
innblásnar af skáldagyðjum eða andanum/
Andanum.
Hugmyndina að ritröðinni átti Jamie Byng
hjá skoska forlaginu Canongate Books en
hann viðraði hana í hópi kollega á bókamess-
unni í Frankfurt árið 1999. Nú er búið að
hleypa ritröðinni af stokkunum og ef allt geng-
ur eftir gæti hún haldið áfram í áratugi. Mark-
miðið er að höfundar skrifi út frá þekktum
goðsögnum heimsins sem fylgt hafa mannkyn-
inu, endurskrifi þær eða endurskapi fyrir sam-
tímann. Í hugmyndinni felst einnig léttleiki;
þ.e. sögurnar skulu heldur vera léttar og
skemmtilegar frekar en þungar og fræðilegar.
Að minnsta kosti 32 útgefendur úti um allan
heim taka þátt í verkefninu og fá rithöfunda til
að taka fyrir goðsögn. Margaret Atwood ríður
á vaðið, ásamt Jeanette Winterson, A.S. Byatt,
Donnu Tartt, Victor Pelevin og fleirum.
Fulltrú Íslendinga er Sjón með skáldsöguna
Argóarflísin þar sem lagt er út af sögu Jason-
ar Argóarfara.
Síðasta þraut Ódysseifs
Penelópukviða er ákaflega vel skrifuð, létt og
leikandi. Hún er líka áberandi „einföld“ miðað
við margar fyrri skáldsögur sem eru yfirleitt
dýrt kveðnar. Atwood er ekki alls varnað þeg-
ar skrifin eru annars vegar, hún er einstakur
skáldsagnahöfundur, eiginlega virtúós, í nán-
ast öllum bókmenntagreinum, ljóðræn og nán-
ast ótrúlega slunginn og hugsandi bygginga-
meistari.
Það er því góð byrjun á goðsagnaritröðinni
að hafa þar Margaret Atwood fremsta í flokki.
Val hennar á goðsögu er engin furða, hún hef-
ur einkum lagt sig eftir því að skoða hlutskipti
kvenna í verkum sínum. Nú er komið að Pene-
lópu, hinni trúföstu. En hvernig nálgast At-
wood efnið?
„Ég reyndi að vera trú þeirri mynd af
Penelópu sem dregin er upp í Ódysseifskviðu
en ég studdist einnig við aðrar frásagnir af
Penelópu. Það er til dæmis ekki sagt frá barn-
æsku Penelópu í Ódysseifskviðu, maður þarf
að leita annað til að fá sér þá vitneskju. Það
gleymist gjarnan að Penelópa er frænka Hel-
enu af Tróju. Og að Penelópa var ekki fyrsta
val Ódysseifs: hann var einn af biðlum Helenu
sem tapaði fyrir Meneláusi, sem Paris Troju-
prins stakk svo undan!
Atwood bendir á þátt Ódysseifs í Trójustríð-
inu. „Hann á sinn þátt í því að herjað var á
Tróju því það var hann sem fékk alla konung-
ana, eftir að Meneláus hafði unnið hönd Hel-
enu, til að sverja þess dýran eið að koma til að-
stoðar ef einhver stæli Helenu frá Meneláusi.
Það var því ekki hægt að búast við því að
Penelópa væri sérstaklega hrifin af Helenu og
þetta skýrir yfirlæti Helenu í garð Penelópu.
Helena er sannkallað örlagakvendi sem slepp-
ur meira að segja við hegningu fyrir hjóna-
bandsbrotið með París: Eftir stríðið fer hún
fer aftur í faðm Menláusar eins og ekkert hafi í
skorist.“
Örlög þernanna og sú frekar einfalda mynd
af Penelópu sem dregin er upp í Ódysseifs-
kviðu hefur ætíð angrað Atwood og er henni
sérstakt rannsóknarefni í Penelópukviðu.
„Þetta með þernurnar hefur reyndar angrað
fleiri en mig. Í nýlegri útvarpsuppsetningu
BBC á heimkomu Ódysseifs var illum örlögum
þernanna einfaldlega sleppt! Í ýmsum lýsing-
um á heimkomunni er það sama uppi á tening-
unum: þessa heldur lítilmannlega athæfis
Ódysseifs er hreinlega ekki getið.“
Penelópa getur kannski ekki alfarið firrt sig
ábyrgð á endalokum þerna sinna, segir At-
wood. „hún hefði geta komið þernunum undan,
hefði hún viljað… Hún er að vísu sofandi hjá
Hómer meðan ódæðið á sér stað. Hún er æði
svefnþurfi! Ritstjórinn minn sagði „hún græt-
ur æði mikið“ og ég sagði: hún grætur mikið í
Ódysseifskviðu. Hún er eiginlega sígrátandi.
En Penelópa er einmitt vatnskennd, eins og
fram kemur í sögunni minni því að hún er
vatnagyðja eða komin af vatnagyðju. Það er
því býsna margt að skoða í sambandi við mýt-
una um Ódysseif og Penelópu, mörg tákn að
ráða í.“
Afnám mæðraveldis?
Talan tólf í sögunni er þar ekki fyrir tilviljun,
segir Atwood. „Þernunar tólf eru líflátnar en
áður en það verður skýtur Ódysseifur ör af
boga sínum í gegnum tólf axarblöð en sú gjörð
markar upphafið á vígunum á vonbiðlunum.
Robert Graves bendir á þá merkingu að líflátið
á þernunum tólf marki endalok mæðraveldis,
þ.e. endalok Penelópu sem „húsráðanda“ og
leiðtoga eins konar kvennasamkundu. Graves
gefur hins vegar tölunum 12 og 13 ekki gaum.
En þernurnar tólf og Penelópa mynda saman
töluna þrettán. Tólf postular og Jesú eru
þrettán; tólf postular og Jesú mínus Júdas eru
tólf. Sá þrettándi kemur og fer. Mánuðir árs-
ins eru auðvitað tólf (eða jafnvel þrettán!).
Þetta felur líka í sér eins konar frjósemis-
merkingu; árstíðirnar, upphaf, endir og nýtt
upphaf. Þannig mætti líta á kviður Ódysseifs
og nú Penelópu sem eins konar sköpunar-
sagnir eða -mýtur.“
Tilgangur Atwood er alls ekki sá að gera
Penelópu að hetju, heldur gera hana mann-
legri: „ Penelópa getur ekki hafa verið eins
staðföst og hún á að hafa verið! Enginn er
svona góður. Til forna var hún notuð sem
vöndur til að flengja aðrar konur: Af hverju
geturðu ekki verið jafn góð og hin trygga
Penelópa! Hún hlýtur hins vegar að hafa verið
býsna hörð af sér: Hún þarf eiginlega að kljást
við vonbiðlana ein síns liðs: Tengdamóðir
hennar deyr, sonur hennar Telemakkus er
barn að aldri, tengdapabbi flýr upp í sveit.
(Sjálfsagt eftir að hann frétti að hún væri byrj-
uð á dauðaslöri hans! Eins gott að vera hvergi
nærri!)“
„Það var afar gaman að skrifa þessa bók;
það er svo margt að skoða í goðsögnum og
þeim táknum sem í þeim felast. Það má leiða
að því rök að Penelópa hafi ekki gefið manni
sínum nokkuð eftir hvað slægð varðar. Það má
velta því fyrir sér hvort hún sjái ekki einmitt
við honum og stjórni honum og hans taum-
lausu karlmennsku. Hjá sumum öðrum en
Hómer eru áhöld um hversu dyggðug hún er;
jafnvel hugsanlegt að fleiri en einn og fleiri en
tveir vonbiðlanna hafi komist lengra inn í hús
hennar en forsalina… Hver var Penelópa í
raun og hvað hafði hún í huga?
Kaflar Ódysseifskviðu eru 24 (2x12) en í
Penelópukviðu eru kaflarnir 29 og eru „auka-
kaflarnir“ 5 í lokin m.a. uppgjör og réttarhöld
yfir Ódysseifi, einkum vegna víganna á von-
biðlunum 120. Hetjan er sýknuð af dómaran-
um en þá grípa þernurnar inn í: „Hvað með
okkur!?“ Þær hafa hins vegar ekki erindi sem
erfiði. Þótt „sök“ þernanna felist í að „hafa lát-
ið“ stóra hundraðið, vonbiðlana, nauðga sér er
málinu vísað frá. Karlveldið sem opinberað er í
réttarhöldunum, lætur ekki að sér hæða.
Þernurnar hafa þó ekki sagt sitt síðasta orð,
því örlaganornirnar eru með þeim í slagtogi.
Ódysseifur, sem hinn erkitýpíski karlmaður,
losnar aldrei undan þernunum sem ásækja
hann úr Hadesarheimi, með fótalátum.
Spriklandi fætur
Penelópa snýr aftur
Kanadíski rithöfundurinn Margaret Atwood
ríður á vaðið með skáldsöguna Penelópu-
kviðu í eins konar alþjóðlegri ritröð þar sem
þekktir höfundar spreyta sig við goðsagnir
og skoða frá samtímalegu sjónarhorni. Eins
og titill bókarinnar gefur til kynna endur-
skoðar Atwood Ódysseifskviðu út frá sjónar-
hóli Penelópu, hinnar trúu eiginkonu, og
annarra kvenna sem fram til þessa hafa verið
fangar hetjusögunnar.
Morgunblaðið/Golli
Margaret Atwood Bók hennar Penelópukviða er sú fyrsta sem kemur út í nýrri alþjóðlegri ritröð sem nefnist Goðsagnir.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Geir Svansson
geirsv@simnet.is