Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. nóvember 2005
Í
grein minni „Biblíuþýðing og for-
dómar“, sem birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins 28. maí síðastliðinn,
fjallaði ég um nokkur atriði í nýrri
þýðingu Biblíunnar sem Hið ís-
lenzka Biblíufélag ætlar að gefa út á
næsta ári, en einstakir hlutar hennar hafa nú
þegar verið birtir til kynningar. Það var eink-
um tvennt sem ég gerði að umtalsefni: annars
vegar hið svo kallaða „mál beggja kynja“, sem
þýðingarnefndin gerir sér far
um að nota; hins vegar þýðing
grísku orðmyndanna malakoí
og arsenokoîtai í lastabálki
fyrra bréfs Páls postula til Korintumanna (6:9-
10). Bein merking þessara orðmynda er
„mjúkir (menn)“ og „þeir sem samrekkja karl-
mönnum“. Í hinni nýju þýðingu eru þær hins
vegar þýddar með „þeir sem leita á drengi eða
eru í slagtogi við þá“. Eins og sjá má ber hér
nokkuð á milli; í stað hlutlausrar þýðingar
kemur túlkun sem byggist á allmiklu ímynd-
unarafli. Þessa túlkun gagnrýndi ég í áð-
urnefndri grein.
Í Lesbók Morgunblaðsins 11. júní bregst
Jón Sveinbjörnsson prófessor emerítus við
grein minni. Reyndar segist hann ekki viss um
að hann átti sig á tilgangi hennar, en sér sig þó
knúinn til að svara henni í löngu máli. Bæði
sökum þessarar óvissu Jóns og vegna þess að
mér finnst hann vera á villigötum í túlkunum
sínum, hef ég ákveðið að skýra mál mitt enn
frekar. Því miður hefur það dregizt þar til nú.
Um tilgang fyrri greinar minnar get ég ver-
ið stuttorður. Hann var að minna á tvær kröf-
ur sem gera ætti til íslenzkrar Biblíuþýðingar:
í fyrsta lagi að hún stríði ekki gegn íslenzkri
málvenju og í öðru lagi að hún sé jafnnákvæm
og jafnhlutlaus og kostur er, en stjórnist ekki
af fordómum þýðendanna eða nokkurra þeirra
sem telja sig hafa hag af að koma sjónarmiðum
sínum inn í sjálfa Biblíuna.
Áður en ég vík að túlkunum Jóns, langar
mig að bregðast stuttlega við tveimur atriðum
sem skilja má sem gagnrýni í minn garð. Jón
segir að í þeim hluta greinar minnar, þar sem
drepið er á fyrirbærið „mál beggja kynja“, séu
tilvitnanir mínar [í nýju Biblíuþýðinguna]
„ekki nákvæmar“. Því er til að svara að á þeim
stað eru engar tilvitnanir í nýju Biblíuþýð-
inguna, hvorki nákvæmar né ónákvæmar. Ég
nefni aðeins að setningar eins og „Sá getur allt
sem trúir“ eða „Sælir eru fátækir í anda, því að
þeirra er himnaríki“ fari fyrir brjóstið á fylg-
ismönnum Kvennakirkjunnar og sumra fem-
ínista, sem vilja þess í stað segja „Þau geta allt
sem trúa“ og „Sæl eru fátæk í anda, því að
þeirra er himnaríki“, vegna þess að þeim
finnst að hið málfræðilega karlkyn vísi ekki til
kvenna. Það sem fyrir mér vakti var að benda
á fordóma í afstöðu þessara manna.
Á öðrum stað segir Jón að „orðsifjagrein-
ing“ orðmyndanna malakoí og arsenokoîtai sé
„ekki einhlít“, fremur beri að athuga merkingu
þeirra í því samhengi, þar sem þær eru not-
aðar. Hér er gefið í skyn að ég hafi í grein
minni skýrt merkingu orðmyndanna út frá
orðsifjum þeirra. Svo er þó alls ekki. Ég vék
hvergi að uppruna eða þróun orðanna eða
skyldleika þeirra við önnur orð. Hins vegar réð
ég í merkingu þeirra með textafræðilegri og
orðmyndunarfræðilegri athugun; þetta á raun-
ar einkum við orðmyndina arsenokoîtai.
Af þessu er ljóst að stoðirnar undir gagn-
rýni Jóns eru veikar. En snúum okkur nú að
túlkunum hans.
Þegar grein Jóns er lesin, kemur í ljós að
hann er síður en svo viss um, hvernig túlka
beri grísku orðmyndirnar malakoí og arseno-
koîtai. Á einum stað segir hann: „Arsenokoitai
eru [...] sennilega þeir sem hafa mök við menn
af sama kyni og malakoi geta verið þeir sem
þýðast slíka menn eða láta eftir slíkum mönn-
um“. Á öðrum stað: „Ýmsir þýðendur [...] eru
þeirrar skoðunar að í 6. kafla Korintubréfsins
sé um paiderastia eða kynferðislega misnotk-
un á unglingspiltum að ræða. En erfitt er að
tala um beinlínis ranga eða rétta þýðingu í
þessu sambandi“. Á þriðja staðnum: „Í bréfinu
er Páll að tala um ýmsa kynferðislega lesti án
þess að beint sé hægt að draga ályktun um ald-
ur aðilanna“. Á fjórða staðnum: „Kannski er
[...] tillagan: „þeir sem leita á drengi og eru í
slagtogi við þá (þ.e. í slagtogi við þá menn sem
leita á drengi)[“] of þröng og því óheppileg.
Annaðhvort ætti að þýða bæði orðin saman
eins og í þýðingunni frá 1981 og segja: „Þeir
sem hafa mök við menn af sama kyni“ (og fæl-
ist þá bæði gerandinn og þolandinn í hugtak-
inu „hafa mök við“) eða þýða orðin sitt í hvoru
lagi og segja: „Þeir sem beita menn af sama
kyni kynferðislegu ofbeldi og þeir sem láta
slíka menn misnota sig/ná fram vilja sínum.““
Þess má geta að í grein sinni leiðir Jón hjá
sér að skýra það misræmi í kynningarheftinu
sem felst í þýðingu orðmyndanna arsenokoíta-
is „mannhórum“ (í fyrra bréfi Páls til Tímó-
teusar, 1:10) og arsenokoîtai „þeir sem leita á
drengi“ (í Korintubréfinu). Skýring þess ligg-
ur reyndar í augum uppi. Í Biblíuþýðingunni
frá 1981 er arsenokoítais þýtt með „mann-
hórum“, en arsenokoîtai með „kynvillingar“.
Þeim sem bera ábyrgð á nýju þýðingunni var
af skiljanlegum ástæðum mjög í mun að fjar-
lægja hið niðrandi orð kynvillingur úr text-
anum, en í Tímóteusarbréfinu hafði það ekki
verið notað.
Eins og fram hefur komið hefur Jón lagt til
þrjár þýðingar á grísku orðmyndunum
malakoí og arsenokoîtai í fyrra Korintubréfi.
Þær eru:
(1) „Þeir sem leita á drengi og eru í slagtogi
við þá.“
(2) „Þeir sem hafa mök við menn af sama
kyni.“
(3) „Þeir sem beita menn af sama kyni kyn-
ferðislegu ofbeldi og þeir sem láta slíka menn
misnota sig/ná fram vilja sínum.“
Nú hefur Jón komizt að því að fyrsta til-
lagan kunni að vera „of þröng og því óheppi-
leg“. Það er engin furða, enda viðurkennir
hann að ekki sé unnt að ákvarða aldur þeirra
aðila sem „leitað er á“. Í þessu sambandi er
rétt að ítreka þetta: Sú túlkun að orðmyndin
arsenokoîtai tákni menn er hafi mök við ung-
lingspilta er úr lausu lofti gripin. Þeir sem
engu að síður kjósa að túlka hana þannig ættu
að spyrja sig, hvers vegna í ósköpunum Páll
hafi ekki notað orðið paiderastçs, sem lengi
hafði verið til í grísku, ef hann hefði átt við
slíka menn.
Mörgum hefur sennilega þótt orðalagið „[...]
eða eru í slagtogi við þá“ í kynningarútgáfu
Nýja testamentisins undarlegt. Í grein minni
spurði ég, hvort það að vera í slagtogi við ein-
hvern þyrfti að hafa kynferðislega skírskotun.
Nú hefur Jón reynt að útskýra, hvernig þýð-
ingin er hugsuð, án þess þó að svara spurningu
minni (í textatilvitnun hans er samtengingin
„og“ reyndar komin í stað „eða“ í kynning-
arútgáfunni). Samkvæmt útskýringu hans vís-
ar fornafnsmyndin „þá“ í orðasambandinu
„eru í slagtogi við þá“ til þeirra sem leita á
drengi. En það er auðvitað útilokað. Í sam-
setta setningarliðnum „þeir sem leita á drengi
eða/og eru í slagtogi við þá“ er frumlag sagn-
myndanna leita (á) og eru eitt og hið sama. Þar
af leiðandi hlýtur fornafnsmyndin „þá“ að vísa
til drengjanna sem leitað er á, en ekki til
þeirra sem leita á drengi. Umrædd þýðing-
artillaga hefur sem sé fleiri ókosti en þann að
vera „of þröng“.
Önnur tillaga Jóns er ekki skárri. Forsenda
hennar er sú að gríska orðmyndin malakoí
tákni samkynhneigða menn. Þó hefur ekki tek-
izt að renna stoðum undir þá túlkun og er hún í
raun mjög ósennileg (sjá nánara hér að neðan).
Þá virðist tillagan gera ráð fyrir að í Kor-
intubréfinu sé talað um samkynhneigða menn
almennt; eðlilegast er að skilja þýðinguna
þannig að karlkynsmyndin „þeir“ hafi hlut-
lausa merkingu, þ.e. tákni bæði karla og kon-
ur, og orðið maður sé notað í merkingunni
„manneskja“. En í frumtextanum vísar ar-
senokoîtai, sem hin kynferðislega túlkun orð-
myndarinnar malakoí byggist á, að sjálfsögðu
aðeins til karla.
Um þriðju tillöguna nægir að segja að hún
er hrein fantasía.
Í öllum þýðingartillögum Jóns er gert ráð
fyrir að orðmyndin malakoí hafi kynferðislega
skírskotun. Í fyrstu tillögunni er að vísu mjög
óljóst, hvernig hann ímyndar sér hana. Sam-
kvæmt annarri tillögu er um samkynhneigða
menn að ræða án nánari skilgreiningar. Í
þriðju tillögunni eru þeir menn sem kallaðir
eru „mjúkir“ í frumtextanum orðnir að fórn-
arlömbum kynferðislegs ofbeldis. Þess má
geta að í fyrstu og þriðju tillögu sinni neyðist
Jón til að víxla orðmyndunum malakoí og ar-
senokoîtai í þýðingunni, til þess að túlkun hans
fái röklegt yfirbragð.
Nú er rétt að athuga nánar orðmyndina
malakoí og freista þess að komast að því,
hvernig skynsamlegast er að þýða hana. Í
grein minni benti ég á að í forngrísku var orðið
malakós stundum notað í yfirfærðri merkingu
um lyddur, skræfur eða bleyður, og sagði ég
að ekki væri ósennilegt að það hefði einmitt þá
merkingu í Korintubréfinu. Í því sambandi
nefndi ég að í íslenzkri þýðingu Nýja testa-
mentisins frá 1827 er malakoí þýtt með „mann-
bleyður“ (svo einnig í Viðeyjarbiblíu (1841),
Reykjavíkurbiblíu (1859), Lundúnabiblíu
(1866) og í útgáfu Biblíunnar frá 1908). Eftir
að hafa hugleitt málið betur hallast ég frekar
að því að leita beri annarra kosta um þýðingu.
Meginástæðan er sú að ragmennska er
kannski ekki svo mikill löstur að hann eigi að
nægja til að útiloka menn frá himnaríki.
Ég tek fram að textasamhengið eitt og sér
leyfir ekki einhlíta túlkun myndarinnar
malakoí. Af þeim sökum er sá sem vill lesa úr
henni mjög þrönga eða sérhæfða merkingu á
hálum ís. Orðið malakós (eiginl. „mjúkur“) er
alltítt í grísku. Í Nýja testamentinu kemur það
fyrir á tveimur öðrum stöðum (Mt 11:8, Lk
7:25) og er þar haft um fatnað; líkleg merking
þess er „skartlegur, dýrlegur“. Í ritum kirkju-
feðranna sýnir það jafnólíkar merkingar og
„huglaus“, „fágaður“, „veiklyndur“, „blíður“
og „siðspilltur“. Í siðferðilegu samhengi merk-
ir það mjög oft „(sá) er skortir sjálfsaga“,
„léttúðugur“ eða „ósiðlátur“.1 Í Siðfræði Níko-
makkosar (7.4.4) segir Aristóteles að þeir
menn séu kallaðir „malakoí“ sem ekki hafa
taumhald á sér gagnvart líkamlegum nautn-
um. Fullyrða má að hvorki Aristóteles né
nokkur annar maður í fornöld hafi litið svo á að
þessi löstur einkenndi aðeins samkynhneigða
menn.
Við túlkun myndarinnar malakoí í 1. Kor.
6:9 hljóta menn að taka mið af þeirri staðreynd
að samkvæmt grískum heimildum hefur þetta
orð aldrei verið notað um samkynhneigða sem
heild eða með almennri skírskotun til kynlífs
þeirra. Þvert á móti geyma rit frá tíma Páls
postula mörg dæmi um að orðið vísi til gagn-
kynhneigðra manna eða athafna þeirra.2 Þeir
sem halda því fram að orðmyndin malakoí sé
notuð um samkynhneigða hafa bent á að í Súd-
unni, býzantínsku orðasafni frá ofanverðri 10.
öld, birtist malakós sem samheiti lýsing-
arorðsins malthakós, en í kynlífs- og lækna-
máli var það notað um „kvenlega“ aðilann í
ástarlífi samkynhneigðra karla.3 Í raun sýnir
þetta aðeins þá vitneskju höfundar að grunn-
merking orðanna malakós og malthakós er hin
sama, þ.e. „mjúkur“. Umrætt rit gefur sem sé
ekkert tilefni til að ætla að orðmyndin malakoí
í Korintubréfinu tákni samkynhneigða menn.
Nú skal hugað að vitnisburði býzantínskrar
grísku og nýgrísku. Á fyrrnefnda málskeiðinu
(5.–15. öld) kemur lýsingarorðið malakós fyrir
í merkingunni „(sá) sem fremur sjálfsfróun“. Í
samræmi við það hefur óhlutstæða nafnorðið
malakía, sem af því er leitt og merkti eiginlega
„mýkt“ (síðar „veikleiki“ o. fl.), einnig fengið
merkinguna „sjálfsfróun“.4 Þessa merkingu
varðveitir orðið í nýgrísku, þar sem nafnorðið
malákas (leitt af malakós) er notað um þá er
fremja sjálfsfróun. Í latínu samsvarar mollitia
eða mollities (einnig ritað mollicies) merking-
arlega gríska orðinu malakía. Frá og með 13.
öld eru öruggar heimildir um að latneska orðið
hafi verið notað í merkingunni „sjálfsfróun“.5
Telja má víst að þessi notkun orðsins stafi af
grískum áhrifum. Í ljósi þess sem sagt hefur
verið kemur ekki á óvart að allt fram yfir siða-
skipti – og í kaþólskum sið jafnvel fram á 20.
öld – hefur orðmyndin malakoí verið túlkuð
þannig að hún vísi til sjálfsfróunar.6 Af ein-
hverjum ástæðum minnist Jón Sveinbjörnsson
hvergi á þessi atriði í grein sinni.
Til viðbótar því sem nefnt hefur verið skal
bent á einn hlut sem e.t.v. hefur hér nokkra
þýðingu. Í lastabálkinum er tíu lestir taldir
upp sem eiga að koma í veg fyrir inngöngu
manna í himnaríki. Þessi tala er hér að öllum
líkindum engin tilviljun, heldur þjónar hún
ákveðnu hlutverki. Meðal fornþjóða var talan
‘10’ oft notuð, þegar um slétta heild eða ramma
upptalningar var að ræða. Mikilvægi tölunnar
á rætur að rekja til þess, er talið var eftir
fingrum beggja handa.7 Ef talan ‘10’ gegnir því
hlutverki í lastabálkinum að mynda ramma ut-
an um upptalningu alvarlegra lasta, má helzt
ekki raska henni í þýðingu textans, en það ger-
ist hins vegar, þegar þeim sem kallaðir eru
malakoí og arsenokoîtai er slegið saman í þýð-
ingu líkt og í útgáfu Biblíunnar frá 1981 („kyn-
villingar“) og í annarri þýðingartillögu Jóns
Sveinbjörnssonar (sjá hér að ofan). Í þessu
samhengi má auðvitað spyrja, hvort sennilegt
sé að Páll postuli hafi séð ástæðu til að eigna
samkynhneigðum körlum 20% af lastabálk-
inum með því að aðgreina þá eftir hlutverkum í
ástarlífinu.
Sú túlkun að malakoí vísi til þeirra sem
gegni „kvenlega“ hlutverkinu í ástarlífi sam-
kynhneigðra karla stafar að mestu leyti af
áhrifum frá ensku þýðingunni „effeminate“,
sem fyrst kemur fyrir í „Reims-testamentinu“,
þ.e. í þýðingu Nýja testamentisins sem gefin
var út í Reims árið 1582 (hún var tekin upp í
Jakobsbiblíu frá 1611 og mörgum öðrum Bibl-
íuþýðingum). Athuga ber að þessi þýðing, sem
unnin var af rómversk-kaþólskum guðfræð-
ingum, byggist einvörðungu á hinni latnesku
Vúlgötu, þ.e. eina undirstöðutextanum sem
rómversk-kaþólska kirkjan viðurkennir (þrátt
fyrir að upprunalegu ritningarnar séu á hebr-
esku og grísku). Í Vúlgötu er gríska myndin
malakoí þýdd með „molles“ (= „mjúkir“). And-
stætt gr. malakós gat lat. mollis merkt „kven-
legur“ (og þannig verið samheiti effeminatus).8
Til þessarar merkingar latneska orðsins má
rekja þýðinguna „effeminate“, en ekki til
merkingar gríska orðsins sem notað er í frum-
textanum.
Af þessu knappa yfirliti er bert að hvorki
textasamhengi né annar vitnisburður Nýja
testamentisins eða grískrar tungu almennt
leyfir þá túlkun að orðmyndin malakoí í 1. Kor.
6:9 tákni samkynhneigða menn. Flest bendir
til að átt sé við þá er ekki hafa taumhald á sér
gagnvart einhverjum líkamlegum nautnum.
Meðan ekki koma fram nýjar og áður óþekktar
heimildir um notkun orðsins í fornöld, er varla
gerlegt að komast nær þeim skilningi sem Páll
postuli lagði í myndina malakoí. Því væri skyn-
samlegast að þýða hana með „nautnaseggir“
eða áþekku orði á íslenzku.
 Tilvísanir:
1 Sbr. John Boswell, Christianity, Social Tolerance, and
Homosexuality, Chicago 1980, bls. 106.
2 Sjá John Boswell, op. cit., bls. 107.
3 Sbr. Reallexikon für Antike und Christentum, 16. b., Stutt-
gart 1994, dlk. 339.
4 Sbr. ritið Poenitentiale sem eignað er Jóhannesi IV Jeiuna-
tor frá Konstantínópel (PG 88.1893).
5 Sbr. Tómas frá Aquino, Summa theologiae, 2.2.154.11, og
Vincentius frá Beauvais, Speculum doctrinale, 4.162 (þar
sem sjálfsfróun karla er nefnd „mollicies“, en mök samkyn-
hneigðra „sodomia“).
6 Sbr. New Catholic Encyclopedia, 9. b., New York 1967, bls.
438.
7 Sbr. Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, 2. b.,
Stuttgart 1935, bls. 35-36.
8 Sbr. t.d. dæmin sem tilfærð eru í Oxford Latin Dictionary,
Oxford 1968-1982, s.v. mollis.
Mjúkir menn hjá Páli postula
Táknar orðmyndin malakoí í 1. Korintubréfi
samkynhneigða menn? eins og þýðandi nýrr-
ar íslenskrar Biblíuþýðingar heldur fram.
Flest bendir til að átt sé við þá er ekki hafa
taumhald á sér gagnvart einhverjum lík-
amlegum nautnum, segir í þessari grein en
greinarhöfundur leggur til að orðmyndin
verði þýdd með „nautnaseggir“.
Eftir Jón Axel
Harðarson
jonaxelh@hi.is
Höfundur er dósent í íslenzkri málfræði
við Háskóla Íslands.
Nautnaseggur Greinarhöfundur telur að orðmyndin malakoí í 1. Kor. 6:9 tákni ekki samkynhneigða
menn heldur nautnaseggi. „Flest bendir til að átt sé við þá er ekki hafa taumhald á sér gagnvart ein-
hverjum líkamlegum nautnum.“