Tíminn - 16.09.1972, Síða 6

6
TÍMINN
Laugardagur 16. september 1972
„Þurfum að kynnast okkar þjóðlega
Rætt við Árna Björnsson, þjóðháttafræðing
19. þing þjóðháttafræðinga á
Norðurlöndum var haldið i lok
ágúst i Sönderborg á Suður-Jót-
landi. Árni Björnsson sótti það|
fyrir hönd þjóðháttadeildar Þjóð-
minjasafnsins, og er hann nýlega
kominn heim þaðan. Við höfðum
tal af Arna og spurðum hann
hvert heföi verið helzta viðfangs-
efni þingsins.
— Það hét að þessu sinni
„landamæri” og þá öllu heldur
menningarleg fremur en land-
fræðileg, þótt slikt fylgist vita-
skuld ósjaldan að. Það voru
haldnir lærðir fyrirlestrar, sem
siðan voru ræddir, farið i kynnis-
ferðir um dansk-þýzk-frisnesku
landamærahéröðin og m.a. sýnd-
ar kvikmyndir af gömlum vinnu-
brögðum, sem hafa verið við lýði
fram á siðustu tima. Ég sá t.d. 3
þýzkar kvikmyndir gerðar af
þjóðminjasafninu i Sléávik-Hol-
stein. Ein þeirra fjallaði um upp-
græðslu og festingu á flæðiland-
inu með þvi að tyrfa það, önnur
sýndi fiskveiðar niður um is, þar
sem veiðimennirnir hjuggu vakir
i isinn með nokkru millibili og
þræddu net milli þeirra. Þriðja
myndin var af gamaldags rúg-
brauðsbakstri i einskonar Hans
og Grétu ofni. Myndirnar voru
svo smásmuglega og vel gerðar
frá tæknilegu sjónarmiði, að hver
skussi ætti að geta leikið efni
þeirra eftir. Hinsvegar sá ég lika
heldur vonda mynd danska, en af
henni varð vart ráðið, hvort dam-
an, sem þar fór með hlutverk,
væri að föndra við hannyrðir eða
pikka á ritvél, hún átti aö fjalla
um kniplingagerð.
Eini íslenzki
þátttakandinn
— Var þingið fjölmennt?
— Þarna voru um 260 manns, og
ég fer ekki i launkofa með, að þótt
viðfangsefni þingsins væru
merkileg, fannst mér ekki minna
máli skipta að komast i kynni við
þá, sem það sóttu. Enda held ég,
að persónuleg kynni séu oft einn
aðalkosturinn við alþjóðleg fræði-
mannaþing yfirleitt. Og þetta var
jú i fyrsta sinn, sem tsland átti
fulltrúa á þingi sem þessu. —
Fyrst minnzt er á fjöldanrr sakar
ekki að geta þess, að menn
undruðust nokkuð fæð islenzku
fulltrúanna, sem voru einn tals-
ins. En þó teygðist enn meir á
andlitunum, þegar þeir tóku að
spyrja um kennslu i þjóðhátta-
fræði við Háskóla tslands og ég
varð að svara þvi til, að hún væri
enn allsengin. En þetta hefur þótt
hin merkasta háskólagrein i
Lungnakrabba-
mein eykst
í borgum
Lungnakrabbamein er tvöfalt
tiðara meðal fólks, sem lifir og
hrærist i borgum og andar að sér
menguðu lofti, heldur en meðal
þeirra, sem eiga heima i sveitum,
segir i skýrslu bandariskra vis-
indamanna.
Þessu fylgir, að tiðni lungna-
krabbameins eykst sifellt.
Evrópu og Ameriku á seinni ára-
tugum.
— Ert þú þá einn um aö starfa
að þjóðháttafræði á tslandi?
— Svo slæmt er það nú ekki.
Lúðvik Kristjánsson vinnur á
vegum þjóðháttadeildarinnar að
sinu mikla verki um allt það, sem
lýtur að sjómennsku og sjávar-
siðunni, en ég er einn um að hafa
fulltstarf við þetta þar fyrir utan.
Þá hefur Þórður Tómasson, safn-
vörður i Skógum, safnað afar
miklu efni, og hann hefur auk
annars samið flestar þær spurn-
ingaskrár, sem þjóðháttadeildin
hefur sent út. Það þarl mjog
mikla þekkingu til að semja slika
spurningalista, svo að vit sé i.
— Hvar lærðir þú þjóðhátta-
fræði, fyrst þetta er ekki kennt
hér heima?
— 1 rauninni hef ég ekki lokið
neinu prófi beinlinis i þjóðhátta-
fræði (etnologi), en lokaritgerð
min i islenzkum fræðum frá Há-
skóla tslands stendur næst þeirri
grein og fjallaði um jólahald á ts-
landi. Auk þess lagði ég nokkra
stund á þetta þau 4 ár, sem ég var
sendikennari erlendis. En ég hef
heldur takmarkaöa trú á gagn-
semi þess fyrir okkur á þessu
stigi að nema þetta einvörðungu i
útlöndum. Þar sem þessi fræði
hafa verið stunduð i hálfa öld eða
meir vilja fyrirlestrarnir og verk-
efnin oft verða hálfháspekilegt
snakk. En við erum enn á
„safnarastiginu” og þurfum fyrst
og fremst að kynnast okkar eigin
þjóðlega veruleik, áður en við
snúum okkur að samanburði við
aðra. Þetta er að sinu leyti likt og
með rannsóknir á islenzkum ör-
nefndum. Mér er til efs, að mönn-
um væri það hentugust byrjun að
læra örnefnafræði einhversstaðar
erlendis. Slikt er unnt i læknis-
fræði og ýmissi verkfræði, en að-
ferðafræðin á sviði þjóðhátta er
ekki þau ósköp að sækja þurfi til
útlanda hennar vegna.
Þarf aö gera þjóðhátta-
fræöi aö háskólagrein
— Telur þú, að þjóðhátta-
fræðingum fjölgi hér i náinni
framtið?
— Um það get ég litið fullyrt, en
ég vænti þess. Nokkrir stúdentar
leggja þegarstund á þetta erlend-
is, einkum sem aukagrein með
fornleifafræði, og málið er til um-
ræðu i heimspekideild Háskóla
lslands. Þar á sér eðlilega stað
nokkur togstreita. Sumum finnst
t.d., aö litil ástæða sé til að bæta
viö nýjum greinum, nær sé að efla
þær, sem fyrir eru. En hefði það
sjónarmið alltaf ráðið, þá hefðu
fáar nýjar greinar bætzt við i 60
ár. Aðrir telja, að fá þurfi sér-
menntaða þjóðfræðinga til að
koma þessu af stað. Þeir yrðu þá
að menntast i útlöndum eins og
áður sagði, samkvæmt lögmáli
vitahringsins, ellegar þá að mað-
ur fengi útlending til þess! En
þótt hingað kæmi t.d. sprenglærð-
ur þýzkur eða sænskur prófessor i
almennri etnólógiu til að stjórna
sliku starfi, þá þyrffi hann án efa
að eyða nokkrum árum i fyrstu til
að kynna sér islenzkar aðstæður,
sögu og þjóðlif. Ég hef átt tal og
bréfaskipti við ýmsa þá menn,
sem lærðastir mundu taldir i
norðurgermanskri etnólógiu, og
þeir vita yfirleitt snöggtum
minna um islenzka þjóðhætti en
hver meðalislendingur, sem eðli-
legt er. Þórður Tómasson væri
t.d. tifalt færari um að kenna
þetta en þeir. Þeir sem öðru halda
fram, vita ekkert hvað þeir eru að
tala um. Það þarf að hefja
kennslu i þjóðháttafræði i ein-
hverri mynd án tafar, ekki sizt
vegna þess, að stúdentar gætu þá
tekið að sér aökallandi verkefni,
en af þeim er meira en nóg, og
það má rétt eina ferðina benda á,
að enn eru ofar moldu nokkur
þúsund manns, sem gætu munað
vel árin næstu á undan fyrra
striði og jafnvel eitthvað aftur
fyrir aldamótin siðustu. Vit-
neskju þessa gamla fólks um
vinnubrögð og hætti frá þvi fyrir
hina margumtöluðu tæknibylt-
ingu þyrfti að festa á blað, band
eða filmu, en þetta fólk er að
hverfa okkur óðfluga.
Utlendingar vísir til
aö birta bull
— En hvaða atvinnumöguleikar
væru fyrir fleiri þjóðháttafræð-
inga?
— Þetta er ein af spurningum
úrdráttarmanna, sem aldrei geta
hugsað útfyrir þann ramma, sem
þeireru vaxnir upp i. I fyrsta lagi
þyrfti að auka mjög starfslið við
þjóðháttadeildina. Þar á ég ekki
eingöngu við fólk meö háskóla-
próf i greininni, heldur ekki siður
starfskrafta til að annast hina
bráðnauðsynlegu marghliða
skrásetningu alls efnis, sem þarf
til að safnið verði aðgengilegt til
notkunar. En til þess þarf enga
háskólagráðu, heldur bara al-
menna greind. Þetta gæti lika
verið aukavinna fyrir stúdenta.
Hinsvegar þyrfti nokkra sér-
fræðinga bæði til að safna efni og
vinna úr þvi. Það er bagalegt,
hvað við komumst yfir að birta
litið af fræðilegum athugunum.
Maður verður t.d. var við mik-
innn áhuga erlendis á islenzkum
þjóbfræðum i seinni tið, rétt eins
og i félagsfræðinni og fleiri grein-
um. Það er þessi frægi heimur i
hnotskurn, sem menn sækjast eft-
ir, en við getum litið bent á af les-
efni. Svo koma bessir menn
kannski hingað með heils árs
styrki til að rannsaka einhvern
fjárann, vitandi nánast ekki neitt,
og ef við látum þá úmhirðulausa,
af þvi við megum ekki vera að þvi
að sinna þeim, þá eru þeir visir til
að birta einhverjar „visindarit-
smiðar” i viðlesnum erlendum
timaritum, sem- eru meira og
minna bull. Annars fer einmitt
talsverður timi i að veita þessu
fóki upplýsingar og leiðrétta mis-
skilning, svo að blessuð land-
kynningin verði ekki með ósköp-
um. og þannig fer okkar timi i að
Norræna tónlistarkeppnin
fyrir unga píanista
Arleg norræn tónlistarkeppni hefur verið haldin siðan 1969 sam
kvæmt tillögu frá norrænu menningarmálanefndinni og kostuö af
norræna menningarmálasjóðnum. Keppnin er haldin sem tilraun,
sem nær yfir fimm ára timabil. Takmarkið, sem keppt er að, er að
koma efnilegu ungu listafólki fram i sviðsljósiö og kynna norræna
tónlist.
A tilraunatimabilinu hefur keppni fariö fram i strokhljóð-
færaleik 1969, i blásturshljóöfæraleik 1970,i söng 1971 og i ár er röðin
komin að pianóleik. 1973 lýkur svo tilraunatimabilinu með keppni i
orgelleik (úrslitakeppni i Sviþjóö)
Á morgun laugardag verður keppt hér heima um, hverjir taki þátt
i lokakeppninni, sem einnig verður hér i Reykjavik 6-8. oktober.
Þeir islenzku keppendur, sem valdir verða til norrænu keppninnar
leika svo með Sinfóniuhljómsveit Islands i Háskólabiói á æfingu
hljómsveitarinnar þriðjudaginn 19. þ.m. Þar verður ákveðið hver
fær 1. og 2. verðlaun, en þau eru 5000 og 3500 danskar krónur
veruleik”
hjálpa útlendingum til að skrifa
eitthvað skammlitið um islenzka
þjóðhætti i stað þess að gera það
sjálfir, sem við þó auðvitað gæt-
um mun betur.
1 þriðja lagi ættu islenzk þjóð-
fræði auðvitað að vera einn þáttur
islenzkunáms i skólum, engu að
siður en t.d. málfræði eða setn-
ingafræði. Þetta þýðir, að i há-
skólanum legðu menn ekki endi-
lega stund á þetta sem aðalgrein,
heldur tækju i þvi einhver stig.
Auk þess virðast þarna vera kjör-
in verkefni á sviði svonefndrar
átthagafræði, sem mér skilst, að
margir kennarar séu i hálfgerð-
um vandræðum með. 1 heima
vistarskólum úti á landi mætti
t.d. án efa koma á hópvinnu nem-
enda við að kanna tiltekin atriði
varðandi venjur og vinnubrögð i
sveitunum umhverfis. Þetta væri
auðvitað hægt i Reykjavik lika
með annarri skipulagningu, og
þetta mundi varla hafa nema
sáralitinn aukakostnað i för með
sér ef þá nokkurn, en gæti verið
gagnlegt fyrir alla hlutaðeigend-
ur: nemendur, kennara, viðmæl-
endur og fræðigreinina sjálfa. Ég
hef i hyggju að koma þessari hug-
mynd á framfæri við skólayfir-
völd sem viðast.
Nauðsyn aö kvikmynda
— Þú minntist á kvikmyndir
fyrr i þessu spjalli.
— Já, ég tel mjög æskilegt, að
gerðar verði kvikmyndir um
vinnubrögð, sem eru að liða undir
lok, og það er jú alltaf að gerast,
og svo grenja menn eftirá yfir að
hafa ekki bjargað þessu. Þar á ég
við nákvæmar myndir af liku tagi
og þær þýzku, sem ég drap á áð-
an. Að visu er hætt við, að smá-
smyglislegar kvikmyndir ættu
ekki vel við alla, en fræðslu-
myndasafnið og aðrir, sem vildu
gera myndir fyrir stóran hóp
áhorfenda eða skóla, gætu þá
fengið kópiur af slikri mynd og
skorið sundur og skeytt saman að
vild sinni.
— Yrði ekki rikið að veita fé til
sliks?
— Jú það tel ég einsýnt, ef
nokkur mynd ætti að verða á
þessu. Að visu hafa mörg samtök
mikinn og einlægan hug á þessum
málum, átthagafélög, ungmenna-
félög, búnaðarfélög, kvenfélög
o.s.frv. En yfirleitt eru þessi
samtök ekki nógu fjársterk, þvi
það er nokkuð dýrt að gera góða
kvikmynd. Sú hætta er þvi alltaf
nálæg að leitað verði til lægst-
bjóðanda um gerð kvikmyndar,
þ.e. ekki fagmanna, og þá er að
öðru jöfnu hættara við, að verkið
verði fúsk. Vilji svo þessi samtök
reyna að kria út styrk frá rikinu
til þess arna, þá verða oddvitar
þeirra helzt að sitja yfir alþingis-
mönnum eins og grenjaskyttur,
og auðvitað geta þingmenn ekki
útvegað hverjum og einum nema
einhvern piring, jafnvel þótt þeir
vilji það af einhverjum ástæðum.
En þær ástæður þurfa ekki endi-
lega að vera áhugi á kvikmynda-
gerðinni sem slikri, eins og hver
maður getur skilið. Ég teldi þvi
skynsamlegast, að Þjóðminja-
safninu yrði árlega veitt allriflegt
framlag i þessu skyni, og af þvi fé
væri svo hægt að styrkja þá aðila,
sem vilja gera kvikmyndir, og
hafa um leið nokkurt eftirlit með
tæknilegum og fræðilegum gæð-
um. Þvi það borgar sig aldrei að
gera svona hluti illa.
— En erum við ekki of fátæk
þjóð fyrir alla þessa þjóðfræða-
starfsemi?
— Þab er menningarpólitiskt
atriði á hvaða sviöi við viljum
teljast fátækir. Ég hef farið i
gegnum siðustu fjárlög og séð
ýmislegt broslegt. En ég tek það
sem dæmi, að ef við notuðum það
fé, sem við nú eyðum i svokallaöa
varnarmáladeild utanrikisráðu-
neytisins, til að bjarga þessum
menningarverðmætum, þá gæt-
um viö bætt við sem svarar 5
manns til að safna og vinna úr
þjóðháttalegu efni og auk þess
varið tveim milljónum til að gera
visindalegar þjóðlifskvikmyndir.
Hvort er meira þjóðþrifamál?
ÞB.