Tíminn - 24.03.1973, Side 15

14
TÍMINN
Laugardagur 24. marz 1973.
Laugardagur 24. marz 1973.
TiMINN
15
Vifteyjarstofa og kirkja.
Ingangsorð
Efni þessa frumvarps er i stuttu máli þaö, aö stofna skuli sjóö, sem
nefnist llúsafriöunarsjéöur, i þeim tilgangi aö styrkja friöun, viöhald
og endurbætur húsa og annarra mannvirkja, sem hafa menningar-
siigulegt eöa listrænt gildi.
Frumvarpiö gerir rúö fyrir þvf, aö sjéönum sé aflaö tekna meö
sérstöku framlagi ríkissjéös, er miöast viö aö vera sem svarar 20 kr. á
hvert mannsbarn i landinu, eöa um þaö bil 4 millj. kréna á ári eins og
ibátölu landsins er nú háttaö. I>á cr gert ráö fyrir þvi, aö sveitarfélögin
i landinu leggi sjéönum jafnháa upphæö, eöa 20 kr. á ibá, þannig aö
tekjur sjéösins ættu aö geta oröiö um S millj. á ári.
Lagt er til, aö sjéöstjérn skipi 3 menn, sé þjóöininjavöröur for-
maöur, en meö i stjérn sé fuiltrúi Sambands Isl. sveitarfélaga og full-
trúi sem ráöherra skipar án tilnefningar.
Mikil verkefni
Ef frumvarp þetta næði fram
að ganga, væri stigið stórt spor
fram á við i afarmikilvægu menn-
ingarmáli. Það myndi gerbreyta
allri aðstöðu, að þvi er varðar
raunhæfar aðgerðir i húsa-
friðunarmálum. Slikra aðgerða
er mikil þörf. Við getum ekki
lokað augunum fyrir þessari
miklu þörf. Við skulum vera þess
minnug, að á sviði byggingar-
verndar biða mikil verkefni, og
þaðer ekki seinna vænna að taka
þessi mál til alvarlegrar umræðu.
Ég vil leyfa mér að halda þvi
fram, að næstum að segja i
hverri sveit og hverjum kaupstað
og þorpi i landinu sé að finna
byggingarsöguleg verðmæti, sem
gætu orðið skjótri eyðingu að
bráð, ef ekki er að gert i tæka tið.
Þvi er ekki að leyna, aö margt
hefur farið forgörðum i þessu til-
liti, sem mikil eftirsjá er að og
verður aldrei bætt. Hirðuleysi
um verndun og viðhald bygg-
ingaverðmæta á siðustu ára-
tugum er of algengt til þess að
hægt sé að láta það liggja i
þagnargildi. óneitanlega hefur
skilningsleysi á gildi bygginga-
verndar verið útbreitt hér á landi
og valdið óbætanlegum skaða.
Þaðerekki einasta, að sögufræg
hús og mannvirki hafi verið látin
drabbast niður og eyðileggjast,
heldur hefurviðhald ogumgengni
um ýmis húsahverfi verið með
þeim hætti að vansæmd er að. Ég
hygg t.d., að óviða sé að finna
slika vanhirðu á timburhúsum
sem hér á landi. Það virðist
næstum jaðra við hatur og fyrir-
litningu, hvernig farið hefur verið
með þessi hús. Sama er að segja
um gömlu sveitabæina. Þeir hafa
horfið svó gersamlega, að heita
má, að ómögulegt sé að finna
óbrenglað dæmi um hýbýlakost
alþýðumanna á Islandi eins og
hann var langt fram á þessa öld.
Rústir og húsleifar eru þó sem
betur fer viða til, og góðir mögu-
leikar til þess i ýmsum tilfellum
aðbyggjaupp bæi og útihús, eins
og dæmi raunar sanna. Af þvi að
ég er persónulega borinn og barn-
fæddur i sjóþorpi, eins og þau
gerðust fyrir 40-50 árum, þá
verður mér hugsað til þess,
hvernig þjóðlifsbreytingarnar
allra siðustu áratugi hafa gjör-
breytt handaverkum frumbyggja
þessara þorpa, svo að menn á
minum aldri, sem rekast af og til
til bernskustöðvanna, kannast
ekki við sig. Ég er ekki að segja,
að af þvi sé mikill skaði skeður
út af fyrir sig. En það er
menningarlegur skaði og svik við
söguna, að ekki skuli I hverju
þorpi vera a.m.k. eitt lifandi
dæmi um algengustu hýbýli fólks
og vinnustaði manna á fyrri hluta
aldarinnar, þegar þessi þorp
voru að byggjast og vaxa. Auð-
vitað dettur engum manni ihuga,
aöhægtséað vekja fortiðina upp
frá dauðum. Það kemur vitaskuld
ekki til mála að endurreisa heilu
sveitirnar og sjóþorpin i sinni
horfnu mynd. En það er menn-
ingarlegur skaði að þvi, hversu
miskunnarlaus og hatursfull um-
skiptin hafa orðið frá fortiö til
nútiðar.
En hitt er jafnvist, að þrátt
fyriráberandi vanmat margra á
þessum málum og ófagra sögu að
mörgu leyti, þá hefur jafnframt
verið unnið mikilsvejt starf i
landinu á sviði húsafriðunar og
byggingaverndar. Þess mega
menn gjarnan vera minnugir.
Hér er um svo merkilegt menn-
ingarstarf að ræða, að ástæða er
til að geta þess og meta að verð-
leikum. Hér er um braut-
ryðjendastarf að ræða og af
þeim sökum ærið merkilegt.
Hörður Agátsson, listmálari, sem
gjörþekkir sögu islenzkrar bygg-
ingarlistar frá landnámstið og er
einnig i hópi fremstu sérfræðinga
okkarum húsafriðunarmál, hefur
bent á , að Matthias heitinn
Þórðarson, þjóðminjavörður,
sem margir minnast, muni
fyrstur Islendinga hafa gert sér
grein fyrir varðveizlugildi húsa
og látið að sér kveða i þeim
málum. Hann beitti sér fyrir við-
gerð Bessastaðakirkju 1921,
Hóladómkirkju 1924, vann að þvi,
að Viðimýrarkirkja var byggð
upp 1936, stuðlaði að friðun
Keldnabæjar á Rangárvöllum
1937 og keypti fyrir Þjóðminja-
safnið bænhúsið I Gröf á Höfða-
strönd, sem siðar var gert upp
sem nýtt væri. Eftirmaður hans i
starfi þjóðminjavarðar, dr.
Kristján Eldjárn, hélt myndar-
lega upp merki fyrirrennara sins
i húsafriðunarmálum. I hans tið
var unnið að friðun og endur-
byggingu margra merkra hús og
mannvirkja, sem talin eru
þjóðardýrgripir. Skal hér m.a.
minnzt á vöruskemmuna á
Hofsósi, sem margir telja elzta
uppistandandi hús á Islandi,
byggt 1735, Laufásbæ við Eyja-
fjörð, bænhús á Núpsstað, Saur-
bæjarkirkju i Eyjafirði, klukkna-
portið á Möðruvöllum i Eyjafírði,
Viðeyjarkirkju, hús Bjarna
riddara i Hafnarfirði, Kirkju-
hvammskirkju, Krýsuvikur-
Ræða INGVARS GÍSLASONAR alþm.
við 1. umr. um frv. til laga um
húsafriðunarsjóð, sem hann flytur
ásamt Þórarni Þórarinssyni
Mikil verkefni
bíða úrlausnar
á sviði bygg-
ingaverndar
kirkju. Gömlubúð á Eskifirði o.fl.
Núverandi þjóðminjavörður,
Þór Magnússon, sem gengt hefur
embætti 4 siðustu ár, er mikill
áhugamaður um byggingar-
verndarmál, og undirhans forsjá
er unnið að friðun, varðveizlu og
endurbyggingu gacnalla húsa
viða um land. Þess má sérstak-
lega geta, að ýmsir söfnuðir hafa
látið gera við kirkjur sinar undir
umsjá þjóðminjavarðar, og hefur
Alþingi þá lagt fram fé að
skálum, Breiðuvik og Sela-
töngum. Þess er að geta, að
nokkur hús i landinu hafa verið
viðgerð og endurnýjuð svo, að
þau eru i fullu notagildi og auka
hugblæ umhverfis sins af þeim
sökum. Má þar til nefna forseta-
setrið á Bessastöðum., Höfða i
Reykjavik, Landshöfðingjahús
við Skálholtsstig og „Húsið” á
Eyrarbakka.
Sigurhæðir á Akureyri, hús
Matthiasar Jochumssonar, varð-
barðskirkju til Akureyrar. Hefur
kirkjan verið sett niður á gamla
kirkjugrunninum við Aðalstræti,
og verið endurnýjuð og endur-
vigð.
Þórður Tómasson, safnvörður i
Skógum undir Eyjafjöllum, hefur
endurbyggt skemmu og baðstofu
i Byggðasafninu i Skógum. Fleiri
dæmi um framtak i byggingar-
verndarmálum um byggðir
landsins mætti vafalaust nefna.
Reykjavikurborg hefur staðið
Arbær.
nokkru.Má I þvi sambandi nefna
Búrfellskirkju i Grimsnesi,
Hvammskirkju i Norðurárdal,
Kirkjuvogskirkju i Höfnum og
Auðkúlukirkju.
Ýmsar húsleifar hafa verið
friðaðar á' undanförnum árum:
Fjárborgir á Reykjanesskaga,
verbúðir og sjóhús á Gufu-
veitir Matthiasarfélagið þar i bæ,
og Zontaklúbbur Akureyrar hefur
staðið fyrir endurnýjun „Nonna-
húss” við Aðalstræti. Alþingi
hefur um nokkurra ára skeið lagt
fé til varðveizlu þessum sögu-
frægu og fallegu húsum. Þess er
að geta, að Minjasafnið á Akur-
eyri beittist fyrir flutningi Sval-
myndarlega að byggingarvernd,
fyrst og fremst með stofnun Ar-
bæjarsafns 1957. Þá er til þess að
geta, að Reykjavikurborg stóð
fyrir þvi, að sérfræöingar fram-
kvæmdu húsakönnun á borgar-
landinu með tilliti til varð-
veizlugildis húsa. Sams konar
könnun hefur Akureyrarbær látið
Ilúsið á Eyrarbakka.
Sigurhæðir, hús Matthiasar Jochumssonar.
gera i sambandi við gerð aðal-
skipulags.
1 þjóðminjalögum frá 1969 er
itarlegur kafli um húsafriðun.
Samkvæmt lögunum starfar sér-
stök húsafriðunarnefnd, sem
ráðgefandi um byggingaverndar-
mál. Húsafriðunarnefnd hefur nú
starfað um það bil 3 ár og látið
frá sér fara ýmsar tillögur um
friðun húsa. Af tillögum hennar
hafa tvær verið teknar til greina
að svo komnu máli: Friðun vöru-
skemmu i Ölafsvik og „Norska
húss” i Stykkishólmi. Er unnið að
viðgerð hins siðarnefnda. Aðrar
tillögur nefndarinnar, sem flutn-
ingsmönnum er kunnugt um
varðandi friðun húsa, eru: Friðun
Alþingishúss, dómkirkjunnar i
Reykjavik, Menntaskólans (með
tþöku) i Reykjavík, Stjórnarráðs-
húss, Safnahúss i Reykjavik,
Bernhoftstorfu i Reykjavik,
„Hússins” á Eyrarbakka og
hegningarhúss við Skólavörðu-
stig i Reykjavik.
Ég hef nefnt hér allmörg dæmi
um jákvætt byggingarverndar-
starf.
Ég vil endurtaka það, að mér
finnst skylt að við metum þetta
starf að verðleikum.
Þetta starf getur einnig orðið
okkur leiðarljós um jákvæðar að-
gerðir i byggingarverndar-
málum, i framtiðinni.
En umfram allt minnir þetta
okkurá,aðvið eigum framundan
mikið óunnið starf á sviði bygg-
ingaverndar. Það minnir okkur á,
að verkefnin á þessu sviði eru
óþrjótandi.
Merkir einstaklingar, em-
bættismenn og menningarfélög
hafa unnið af áhuga og góðum
smekk að byggingaverndar-
málum i um það bil hálfa öld.
Þetta sýnist nokkuð langur timi,
og vissulega liggur merkilegt
starf að baki. Samt sem áður er
hér um brautryðjendastarf að
ræða og ber keim af þvi. Braut-
ryðjendur eru oft eins og rödd
hrópandans i eyðimörkinni. Þeir
eru brennandi i andanum og
baráttufúsir. Þeir ryðja mörgum
steini úr vegi og varða leiðina.
En þeir verða lika fyrir margs
konar mótlæti. Þar er skilnings-
leysið verst.
Tómlæti og skilnings-
eysi
Ég held, að það sé ekki efamál,
að almennt hefur rikt skilnings-
leysi og tómlæti I sambandi við
húsafriðunarmál hér á landi.
Þjóðin hefur ekki haft almennan
skilning eöa smekk fyrir varð-
veizlugildi gamalla húsa og
annarra mannvirkja Ég minntist
áðan á umgengnina um timbur-
húsin. Þau hafa drabbazt niður
vegna vanrækslu á viðhaldi. Hér
er oft um að ræða velviðuð og
rúmgóð hús, auk þess sem þau er
hlýleg og falleg og fara vel i um-
hverfi sinu. Ég minntist lika á
sveitabæina. Dæmi um venjulega
Framhald á bls. 27.
Bessastaðir.
Hús og önnur mannvirki
eru hluti af
menningararfleifð
þjóðarinnar og ber að
sinna í samræmi við það
Glaumbær I Skagafirði.