Tíminn - 22.02.1974, Page 13

12
TÍMINN
Föstudagur 22. febrúar 1974.
Við verðum að
hugsa um hagsmuni
þjóðarinnar allrar
Rætt við Erlend Einarsson, forstjóra
Sambands íslenzkra samvinnufélaga
UNDANFARNAH vikur og mán-
uði hafa ýmis mikilvægustu hrá-
efni og orkugjafar heimsins
hækkað mjög i verði sem kunnugt
er. Af þeim hækkunum hefur síð-
an leitt aukinn vinnslu- og fram-
leiðslukostnað á nær öllum
vörum, sem auðvitað hækka i
verði sem þvi nemur. Þær
verðhækkanir, sem nú riða yfir,
koma auðvitað illa við allar þjóð-
ir, en þó verst við þær, sem
háðastar eru innflutningi, likt og
er með okkur Islendinga. Þannig
segir i nýútkominni yfirlits-
skýrslu hagrannsóknadeildar
Framkvæmdastofnunar rfkisins,
þar sem fjallað er um þjóðar-
búskapinu á s.l. ári og horfur á
þessu ári, að innfl.verðmæt'i
vöru og þjónustu hafi aukizt um
43% s.l. ár. Magnaukning var
18%, en verðaukning nam 21%.
Samkvæmt spá verður aukning
innflutningsverðmætis allmiklu
minni þetta ár. Orsök þess er sú,
að ekki verður flutt eins mikið inn
af skipum og einingahúsum og
gert var i fyrra. Hlutfall magn-
aukningar og verðaukningar inn-
flutningsins verður hins vegar
óhagstæðara en i fyrra. Þvi er
spáð, að magnaukning innfluttrar
vöru og þjónustu nemi 3% á þessu
ári, en vcrðaukningin verði 11%.
Fyrir fáum dögum komu kaup-
félagsstjórar og forsvarsmenn
Sambands islenzkra samvinnu-
félaga saman til fundar i Reykja-
vik. Aðalverkefni fundarins var
að fjalla um hinn mikla vanda,
sem nú steðjar að vegna þeirra
verðhækkana á ýmsum mikil-
vægum innfluttum vörum, sem
drepið er á hér að framan.
Hér er um margvislegar vörur,
sem vega þungt i verzlunar-
rekstri og þjónustu kaupfélag-
anna og Sambandsins.
Einn milljarður
aukalega
Erlendur Einarsson, forstjóri
SIS, hélt framsöguerindi á fund-
inum. I erindi hans kom fram, að
áætluð aukin f járþörf á árinu 1974
erumeinn milljarður króna. mið-
að við að félagsmönnum sé
tryggður aðgangur að svipuðu
vörumagni og árið 1973 og sömu
reglur gildi um lánsviðskipti og
gilt hafa um langt árabil. I þess-
ari upphæð er þó ekki meðtalinn
kostnaður vegna oliuvara.
Fundarmenn töldu sýnt, að sá
vandi, sem nú steðjar að, yrði
ekki leystur á einfaldan hátt.
Ljóst er, að samvinnuhreyfingin
þarf að endurskoða stefnu sína
hvaðlánsviðskipti áhrærir. Af þvi
leiðir, að til kasta bankanna hlýt-
ur að koma í sambandi við
fjármögnunarvandamál sam-
vinnuverzlunarinnar, ef unnt á að
vera að gefa viðskiptamönnum
kost á sama eöa svipuðu
vörumagni hér eftir sem hingað
til.
1 ályktun fundarins segir, að
samvinnuhreyfingin þurfi að eiga
beinar viðræður við rikisstjórn og
banka um það, hvernig leysa
megi þennan vanda.
Eins og ljóst má vera af þvi,
sem hér hefur litillega verið frá
sagt, er samvinnuhreyfingunni
nú ærinn vandi á höndum. Af
þessu tilefni fór Timinn þess á leit
við Erlend Einarsson, forstjóra
SIS, að hann gerði lesendum
blaðsins grein fyrir þessum
vandamálum og segði frá ástandi
og horfum i málefnum samvinnu-
hreyfingarinnar.
Erfið lausafjárstaða
— Eins og þegar hefur komið
fram i fréttum, sagði Erlendur,
hafa þær verðhækkanir, sem hér
um ræðir, mikil áhrif á lausafjár-
stöðu samvinnuverzlunarinnar til
hins verra. Stórhækkanir hafa
orðið á verði hinna mikilvægustu
vörutegunda, og nú verður með
einhverju móti að finna leiðir til
þess að fjármagna verzlunina,
þannig að félagsmenn og við-
skiptavinir samvinnuverzlunar-
innar eigi aðgang að jafn miklum
og fjölbreyttum vörum og verið
hefur. Þá verður einnig að sjá
framleiðendum fyrir rekstrar-
vörum, svo að framleiðslan
minnki ekki eða stöðvist með öllu.
Hækkanirnar bitna e.t.v. hvað
harðast á fóðurvörunum, en
hlutur samvinnufélaganna i
fóðurvörusölunni er 60-70%,
þannig að ábyrgð okkar við kaup-
endur er mikil hvað þessa
vörutegund áhrærir.
Nú er ástandið þannig, að eftir-
spurnin eftir fóðurvörum i heim-
inum er meiri en framboðið, og af
þvf leiðir óhjákvæmilega verð-
hækkun. Við reiknum með því að
geta útvegað kaupendum okkar
nægilegt magn af fóðurvörum i
ár, en vandamálið getur orðið
erfitt viðfangs, ef ekki tekst að
framleiða nægilega mikið af til-
búnum áburði til notkunar i fram-
leiðslulöndunum, en álitið er að
áburðarframleiðslan kunni að
minnka vegna oliukreppunnar.
Það hefði aftur i för með sér að
fóðurvöruframleiðslunni væri
hætt. I þessum efnum eigum við
mest okkar undir öðrum. þvi að
flytja verður inn allt kjarnfóður-
korn, þótt hugsanlega mætti
draga nokkuð úr notkun þess með
heykögglaframleiðsfu og þá er
fiskimjöl notað að hluta i fóður-
blöndun.
— Nú eru kaupfélögin höfuðstoð
atvinnulifsins viða úti á landi og
mörg dæmi eru um staði, sem
eiga allt sitt undir þvi að vel tak-
ist til um rekstur kaupfélaganna.
Geta þessir örðugleikar ekki haft
mjög óheillavænleg áhrif, ef ekki
tekst að fjármagna samvinnu-
verzlunina til samræmis við þær
verðhækkanir, sem hafa orðið á
innfluttum vörum?
— Að sjálfsögðu. Fyrirsjáan-
legur kostnaðarauki á þessu ári
nemur um einum milljarði, eins
og fram hefur komið, og þá er
ekki reiknað með oliuvörum. Fari
svo, að ekki takist að finna ein-
hver úrræði, verður afleiðíngin
sú, að við getum ekki séð félags-
mönnum okkar fyrir nauðsynleg-
um vörum.
Mjög hefur verið rætt um
byggðaþróun og nauðsyn þess að
efla byggð utan Faxaflóasvæðis-
ins, og þingmenn hafa verið sam-
mála um að brýnt væri, að nokk-
urt jafnvægi rikti i þessum efn-
um. Ekki fer á milli mála, að
samvinnuhreyfingin hefur átt
mikinn þátt i þvi að efla
jafnvægið i byggð landsins.
Margt mætti nefna i þvi
sambandi en mig langar sérstak-
lega til þess að taka upp einn
veigamikinn þátt, þ.e. húsnæðis-
málin.
Þvi er auðvitað svo farið, að
frumskilyrði búsetu er viðunandi
húsnæði. Samvinnufélögin hafa
frá upphafi stutt félagsmenn sina
til þess að signast eigið húsnæði.
m.a. með margvislegum lána-
fyrirgreiðslum i sambandi við
sölu á byggingarefni, og þessi
fyrirgreiðslá samvinnuféláganna
hefur oft ráðið úrslitum um það,
hvort mönnum var kleift að
byggja eða ekki.
Þessi fyrirgreiðsla hefur að
sjálfsögðu haft i för með sér
mikla fjármagnsbindingu fyrir
. samvinnufélögin. Þær gifurlegu
erlendu verðhækkanir, sem nú
dynja yfir, hafa hins vegar leitt til
þess, að vafasamt er, hvort sam-
vinnuverzlunin treystist til þess
að veita slika fyrirgreiðslu i
framtiðinni, og skoðun min er sú,
að það sé ekki unnt, nema bankar
og peningastofnanir hlaupi undir
bagga með samvinnufélögunum,
og þá um leið fólkinu i dreifbýl-
inu, þvi að hér er auðvitað um
framtiðarhag þess að ræða öðrum
þræði.
Samvinnufélögin burð-
arás margra byggðar-
laga
— Verzlunarárekstur úti á landi
er auðvitað á ýmsan hátt erfiðari
en sambærilegur rekstur á höfuð-
borgarsvæðinu, eða hvað?
— Já, verzlun með nauðsynja-
vörur úti á landi er óneitanlega
erfið, rekstrarlega sé. Mér er
engin launung á þvi að undan-
farin ár hafa mörg kaupfélag-
anna tapað á verzlunarrekstri
sinum, þvi að sölulaun eru
almennt svo naumt skömmtuð af
verðlagsyfirvöldum. Þetta hefur
haft mjög alvarlegar afleiðingar
og mun draga úr þeirri þjónustu,
sem félögin þurfa að eiga að
veita, ef ekki verður að gert. 1
þessu sambandi verða menn að
hafa það i huga, að kaupfélögin
reka margvislega starfsemi aðra
en verzlun, eins og við vikum að
áðan. Samvinnufélögin eru burð-
arás margra byggðarlaga á
landinu i atvinnulegu tilliti.
Þegar svo er komið, að þau eru
beinlinis dæmd til þess að annast
vörudreifingu með tapi, dregur
það óhjákvæmilega mátt úr at-
vinnuuppbyggingunni. Slikt
hefur auðvitað óæskileg áhrif á
byggðarlögin i heild, og er
raunar i beinni mótsögn við
byggðastefnuna.
Aukinn framleiðslu-
kostnaður
— Hvaða áhrif hafa hinar
erlendu verðhækkanir haft á
afkomu samvinnuiðnaðarins?
— Samvinnufélögin, og þó sér-
staklega Sambandið, hafa byggt
upp myndarlegan iðnað eins og
allir vita. Þar má einkum nefna
verksmiðjurnar á Akureyri, sem
veita um 700 manns atvinnu.
Samkvæmt bráðabirgðatölum
var velta iðnaðardeildar Sam-
bandsins um 1350 milljónir króna
1973, og láta mun nærri, að
útflutningsverðmæti iðn-
varningsins hafi verið um
þriðjungur þessarar upphæðar'.
Hin gifurlega verðbólga að und-
anförnu — einkum á siðasta ári —
hefur óneitanlega haft hin
óheillavænlegustu áhrif á afkomu
iðnaðarins. Framleiðslu-
kostnaður hefur aukizt mjög, þvi
að hvort tveggja er, að hráefni
eru mun dýrari en áður var og
vinnulaun hafa hækkað. A hinn
bóginn hefur útfiutningsverð-
mætið ekki aukizt að sama skapi,
né hefur verðlag innanlands
hækkað til jafns við kostnaðar-
auka i framleiðslunni. Islenzkum
iðnvarningi er ætlað að keppa við
innfluttar vörur, þótt tollar lækki
og falli niður i samræmi við Efta-
samninginn.
— Hvernig eru horfurnar á
þessu ári?
— Þær eru hreinskilnislega sagt
mjög slæmar. Fyrirsjáanlegt er,
að framleiðslukostnaður aukist til
muna. Þar af leiðir, að við þurf-
um að fá hærra verð fyrir þær
vörur, sem við seljum til útlanda,
en ekki má gera ráð fyrir veru-
legum verðhækkunum og þetta
hefur i för með sér, að við erum
ekki samkeppnisfærir á erlendum
mörkuðum.
Gengisskráningin hefur auðvit-
að mikil áhrif i þessu sambandi,
og til marks um það get ég nefm,
að hefði gengi islenzku krónunnar
verið óbreytt allt árið 1973, hefði
útflutningsverðmæti iðnvarnings
frá verksmiðjum Sambandsins
verið 50 milljónum króna meiri en
raun varð á. Gengishækkunin
hefur náttúrlega komið mjög illa
við islenzkan útflutningsiðnað i
heild.
— En er útlitið bjartara hvað
útflutning sjávarafurða áhrærir?
— Verðlag sjávarafurða hækk-
aði mjög mikið 1973, og það hefur
auðvitað komið sér vel. Á hinn
bóginn hefur þetta einnig áhrif á
stöðu iðnaðarins, þvi að kaup og
kjör almennt miðast fyrst og
fremst við verðlag á sjávaraf-
urðum. Menn taka mið af þvi, án
þess að taka tillit til þess, hvort
greinar eins og iðnaðurinn þoli
þetta álag eða ekki.
Annars er það um sölu sjávar-
afurðadeildar Sambandsins að
segja, að hún var 1973 3,4-3,5
milljarðar króna, og verðmætis-
aukningin 1972-73 var u.þ.b. 54%.
Norrænn iðnaður
— Fyrir skömmu var frá þvi
skýrt, að i athugun væri að koma
á fót hérlendis iðnaði, sem nor-
rænu samvinnusamtökin stæðu
sameiginlega að. Hvað getur þú
sagt okkur um þetta, Erlendur?
— Á stjórnarfundi Samvinnu-
sambands Norðurlanda i desem-
bermánuði s.l. var rætt um efl-
ingu hins samnorræna iðnaðar.

Erlendur Einarsson
sem þegar er raunar mikill að
vöxtum, þótt slikum iðnfyrirtækj-
um hafi enn sem komið er ekki
verið á fót komið hérlendis.
Sambandið hefur fyrir skömmu
sent Samvinnusambandinu til-
lögur sinar i þessum efnum. í
þessu sambandi hefur annars
vegar verið rætt um að samræma
þann iðnað sem þegar er til, og
hins vegar að koma upp nýjum
verksmiðjum. Við leggjum
áherzlu á framleiðsluna i okkar
eigin verksmiðjum, og höfum þá i
huga að dreifingarkerfi sam-
vinnusamtakanna á Norðurlönd-
unum annaðist dreifingu fram-
leiðslunnar, sem er öflugt, enda
er markaðshlutdeild samvinnu-
samtakanna á Norðurlöndum
mikil að tiltölu.
Við höfum hugsað okkur, að
ullarverksmiðjan Gefjun og fata-
verksmiðjan Hekla framleiddu
vörur, sem væru sérstaklega
hannaðar fyrir markaðinn á
Norðurlöndum. Að öðru leyti
höfum við lagt til, að hér verði
komið upp á vegum norræna
Samvinnusambandsins niður-
suðuverksmiðju, þvi að við telj-
um sjávarafurðirnar heppilegar i
þessu sambandi, og raunar hefur
verið vakið máls á þessu fyrr. Þá
höfum við beint athygli samtak-
anna að gosefnunum islenzku.
Þau gætu orðið undirstaða veiga-
mikillar iðnaðarframleiðslu i
þágu byggingariðnaðarins á
Norðurlöndum. Svo má ekki
gleyma þeim auðlindum, sem við
eigum þar sem eru vatnsaflið og
heita vatnið.
Þegar rætt hefur verið um að
koma hér á fót norrænum iðnaði,
hef ég talið mjög æskilegt, að
tekið væri tillit til þess hluta þjóð-
arinnar, sem nú á oft á tiðum eng-
an kost á vinnu viðsitt hæfi. Hér á
ég við húsmæður. Margar konur
hafa tiltölulega létt heimili, og
myndu án efa fegnar vinna út, ef
þær fengju starf, sem þeim
hentaði og unnt væri að sinna án
þess, að það kæmi niður á heimil-
inu.
Þessi mál öll verða annars
rædd á næsta aðalfundi Sam-
Föstudagur 22. febrúar 1974.
TtMINN
13
Timamynd G.E.
vinnusambandsins, sem haldinn
verður i Stokkhólmi i júni n.k. Að
honum loknum verður liklega
hægt að skýra nánar frá áform-
um, sem að þessu lúna.
Endurnýjun vinnslu-
stöðva
— Hvað getur þú sagt okkur um
Afurðasöluna, svo að við vikjum
nú að öðrum þáttum i atvinnu-
rekstri samvinnuhreyfingarinn-
ar?
— Það er skemmst af Afurða-
sölunni að segja, að salan gengur
vel, en stórtiðindi hafa engin orð-
ið á þeim vettvangi.
En úr þvi að vikið er að Afurða-
sölunni, vil ég ekki láta hjá liða að
minnast á stórmerkt mál, sem nú
er á döfinni og er tengt Afurðasöl-
unni. Þar á ég við hin miklu verk-
efni, sem framundan eru i
uppbyggingu og endurbótum á
vinnslustöðvum landbúnaðarins.
Raunar hafa þegar verið reist
nokkur ný sláturhús, en fleiri eru
fyrirhuguð. Þessi hús munu sam-
svara hinum ströngustu
hreinlætiskröfum og eru liður i
áætlun um endurnýjun sláturhúsa
i landinu. Vandamálið i þessu
sambandi er hið sama og á öðrum
sviðum, þ.e. fjármögnunin. Að
visu hefur Stofnlánadeild
landbúnaðarins veitt mikilsverða
fyrirgreiðslu, en hætt er við, að
hún ein hrökkvi ekki til.
Þá er og unnið að endurnýjun
vinnslustöðva sjávarútvegsins
um land allt i samræmi við hertar
kröfur Bandarikjamanna i þess-
um efnum, en Bandarikja-
markaðurinn er einhver mikil-
vægasti fiskmarkaður okkar sem
kunnugt er. Jafnframt endurbót-
um á vinnslustöðvunum var talið
æskilegt að auka framleiðsluget-
una, m.a. til þess að geta tekið við
fiski úr nýju skuttogurunum.
Allt hefur þetta auðvitað mikil
áhrif á lausafjárstöðu samvinnu-
félaganna, þvi að þau verða sjálf
að leggja fram mikið fé, þótt
opinber lán létti nokkuð undir.
— Hvernig gengur rekstur
Sam vinnuskipanna ?
— Rekstur skipanna hefur
hreinskilnislega sagt verið
erfiður að undanförnu. Rékstrar-
kostnaður er mikill i sambandi
við þjónustuna við dreifbýlið. Það
tekur langan tima að ferma og af-
ferma skipin, og á hinum smærri
höfnum er erfitt að auka hag-
ræðingu við lestun og losun. Þetta
er vandamál, sem vandséð er,
hvernig leyst skuli.
Bankamálin
— Nú i seinni tið hefur mikið
verið rætt um sameiningu bank-
anna. Fróðlegt væri að heyra,
hver afstaða Samvinnuhreyfing-
arinnar er til þess máls með tilliti
til Samvinnubankans og innláns-
deilda kaupfélaganna.
— Frumherjar Samvinnu-
hreyfingarinnar stefndu allt frá
upphafi að þvi að gera
kaupfélögin sem sjálfstæðust
fjárhagslega.
Samvinnuhreyfingin hefur nú
starfað i þágu landsmanna i nær-
fellt heila öld, og stefna frumherj-
anna i þessum efnum hefur ávalit
verið i heiðri höfð. Einn þáttur
hins efnahagslega sjálfsforræðis
var einmitt, að komið var á fót
innlánsdeildum kaupfélaganna.
Arið 1954 var svo stofnaður
Samvinnusparisjóður, sem siðar,
þ.e. 1963, varð að sérstökum
banka, Samvinnubankanum,
vegna þeirra breytinga, sem átt
höfðu sér stað i þjóðfélaginu.
Samvinnubankinn gegnir mikil-
vægu þjónustuhlutverki i þágu
samvinnumanna um land allt.
Svipaða sögu er að segja af inn-
lánsdeildum kaupfélaganna. Þær
voru og eru enn hinar mikilv&g-
ustu. Hins vegar verður auðvitað
að taka tillit til breyttra að-
stæðna, og nú er i athugun,
hvernig aðiaga megi innláns-
deildirnar breyttum þjóðfélags-
háttum. Samvinnuhreyfingin
hefur i samræmi við það farið
þess á leit við stjórnvöld, að gerð
verði breyting á sparisjóðslögun-
um, þannig að unnt yrði að gera
innlánsdeildirnar að samvinnu-
sparisjóðum, ef þau kaunfélög,
er hlut eiga að máli, æsktu þess.
Samvinnumönnum hafa óneitan-
lega orðið það nokkur vonbrigði,
að ekki hefur náðst samkomulag
um að flytja á Alþingi frumvarp
til breytinga á sparisjóðslögum.
— Nú hefur því m.a. verið
haldið fram, að innlánsdeildirnar
væru svo smáar og fé þeirra svo
litið, að þeir kæmu margir hverj-
ir varla eða ekki að gagni, eins og
háttað er þróun fjármála. Hvert
er viðhorf þitt til þessarar rök-
semdar?
— Rétt er það, að innlánsdeild-
irnar eru sumar smáar, en þær
hafa samt sem áður gert sitt
gagn, og min skoðun er sú, að i
umræðum um nýskipan þessara
mála megi ekki gleyma
einstaklingnum. Mér finnst, að
fólkið i byggðarlögunum eigi
sjálft að fá að ráða þvi, hvert
form er á þessu, og að forðast beri
eitthvert Reykjavikureinræði i
þessum efnum. Það er að minni
hyggju vafasamt að draga saman
i einn stað mikið vald i málefnum
bankanna. Og hvað sem um þessi
mál má segja, verður þvi ekki á
móti mælt, að innlánsdeildirnar
hafa gegnt mjög mikilvægu
hlutverki viða um land, og án
þeirra hefði starfsemi kaupfélag-
anna ekki verið jafn öflug og raun
ber vitni.
— En hver er afstaða þin til
sameiningar Samvinnu- og
Alþýðubankans, sem borið hefur
á góma?
— Þegar unnið var að stofnun
Alþýðubankans, var rætt við for-
ystumenn verkalýðshreyfingar-
innar um möguleika á einum
sameiginlegum banka þessara
tveggja hreyfinga. Niðurstaðan
varð sú, að ekki þótti ráðlegt að
gera það, þótt hagsmunir okkar
og þeirra væru að ýmsu leyti hinir
sömu. Þótt þessi hafi orðið raunin
þá, erum við fúsir til viðræðna um
hugsanlega sameiningu nú, ef
athugun sýnir að hún muni
hagkvæm.
Fræðslustarfið aukið
— Enn höfum við ekki vikið að
einum merkasta þætti samvinnu-
starfsins allt frá upphafi ,
Erlendur, þ.e. fræðslustarfinu.
Hvað er tiðinda af þeim vett-
vangi?
— Ég held, að við i Samvinnu-
hreyfingunni höfum ekki sinnt
fræðslustarfinu nógu mikið á und-
anförnum árum, og brýnt sé að
leggja aukna rækt við þennan
þátt samvinnustarfsins. Þessi
mál verða rædd sérstaklega á
næsta aðalfundi, og væntanlega
verður þá mörkuð framtiðar-
stefna i þessum efnum.
En þótt ég telji, að auka þurfi
fræðslustarfið, er ekki þar með
sagt, að við höfum legið á liði
okkar. Fræðslustarf Samvinnu-
hreyfingarinnar er margþætt.
Rekinn er Sam vinnuskóli að
Bifröst, bréfaskóli i samvinnu við
ASI, gefin út timaritin Samvinn-
an og Hlynur, og auk þess er gefið
út tvisvar i mánuði ritið
Sambandsfréttir, sem ætlað er
starfsfólki og fjölmiðlum til
fróðleiks um starfsemi Sam-
vinnuhreyfingarinnar. Þá má
ekki gleyma leshringum sam-
vinnufólks, menntun starfsfólks á
námskeiðum heima og erlendis,
og margvislegu félagsstarfi
kaupfélaganna.
Oll þessi fræðsla skiptir
Samvinnuhreyfinguna miklu
máli, og eins og sjá má af þessu,
er starfsemin i þessu efni
umfangsmikil, en þó má gera enn
betur. Á næstunni mun skipu-
lagsdeild senda kaupfélögum um
land allt tillögur okkar um eflingu
fræðslustarfsins, sem siðan verða
ræddar innan félaganna.
Stöndum saman gegn
verðbólgunni
— Þetta er orðið langt spjall og
fróðlegt, Erlendur. Myndir þú að
lokum vilja vikja að þvi, hvað þér
erefstihuga, þegarhorft er fram
á veginn?
— Efst i huga er mér án efa hin
geigvænlega verðbólga i
efnahagslifinu. Ég tel, að
brýnasta verkefni okkar á þjóð-
hátiðarárinu hljóti að vera að
gera harða atlögu að verðbólgu-
draugnum og leggja hann að
velli. Berum viðekki gæfu til þess
að skipa okkur saman i einn flokk
til þess að binda enda á þá
óheillaþróun, eru framtiðar-
horfurnar ekki bjartar. Kröfur
einstakra hagsmunahópa þjóð-
félagsins eru meiri en góðu hófi
gegnir. Við megum ekki við þvi til
lengdar, eð hver hugsi úm það eitt
að skara eld að sinni köku og láti
sig heildarhagsmunina engu
skipta.
Við verðum að tileinka okkur
annan hugsunarhátt en þann, sem
nú er lenzka, og tryggja með þvi
móti raunvirði tekna fremur en
fleiri og fleiri krónur, sem svo
verða að engu i verðbólgueldin-
um.
Til þess að svo megi verða.
þurfum við að snúa bökum
saman.
Ég tel einnig, að verðbólgan
eigi að miklu leyti sök á þeim los-
arabrag, sem gert hefur vart við
sig meðal okkar.
Mér finnst sem flest teikn bendi
til þess, að lifsgæðakapphlaup
eins og það, sem átt hefur sér stað
um heim allan að undanförnu, sé
brátt á enda, hvort sem við vilj-
um eða ekki. Þetta verðum við að
gera okkur ljóst á meðan timi er
til. Síðan verður auðna að ráða,
hvort við berum gæfu til þess að
leggja inn á aðra og
heillavænlegri braut i leit okkar
að lífshamingju.
— HIIJ
„Fangelsi
eru úrelt
fyrirkomulag"
I janúar s.l. voru 25 ár
liðin frá stofnun Fanga-
hjálparinnar. Að þessu
tilefni sneri blaðið sér til
þess manns, sem stofn-
aði, fjármagnaði, starf-
aði og starfar enn einn
við Fangahjálpina, en
það er Óskar Clausen.
Fyrst spurðum við Óskar um
tildrög þess, að hann stofnaði
Fangahjálpina.
— Ég fékk fyrst áhuga á að
stofna fangahjálp, þegar ég var
ungur maður i Stykkishólmi. Þar
hafði tvitugur piltur verið dæmd-
ur i mánaðarfangelsi fyrir inn-
brot. Ég var beðinn um að tala við
hann.daginn áður en hann var lát-
inn laus. Þegar ég kom i fangels-
ið, brá mér i brún við að sjá,
hvernig fangelsisvistin hafði farið
með piltinn. Hann var orðinn
hálfruglaður af innilokuninni,
þótt þetta hefði bara verið einn
mánuður. Hann var hræddur við
að fá frelsið aftur, hræddur við
dómhörku fólksins, og hafði
hvorki atvinnu né samastað. Ég
útvegaði honum bæði húsnæði og
vinnu, og hann varð nýtur maður.
En þarna i fangelsinu á Stykkis-
hólmi hét ég þvi að stofna fanga-
hjálp.
— En þú stofnaðir Fangahjálp-
ina rúmlega sextugur. Hafðirðu
alltaf hug á þvi þennan tima?
— Já, mig vantaði aðeins fjár-
magnið. Ég vann við verzlunar-
störf i Stykkishólmi til þritugs og
stofnaði siðan heildverzlun i
Reykjavik. Auk þess seldi ég rik-
inu jarðeign mina, Kviabryggju,
til að setja þar á stofn opið fang-
elsi. Þannig fjármagnaði ég
Fangahjálpina.
óhæfa, að loka inni
— Hvernig finnst þér fangelsis-
málum háttað nú?
— Fangelsisvist hefur ekki
bætandi áhrif á nokkurn mann.
Það er óhæfa að loka menn inni i
þröngum klefum eða rimlabúr-
um. Frelsiskennd Islendingsins
er svo rik, að þess eru fá dæmi
með öðrum þjóðum. Ég get sagt
þér sögu af þvi, að fyrir nokkrum
árum kom til min maður, sem
starfaði i nefnd, sem endurskoð-
aði fangelsismál i Englandi.
Hann spurði um starf mitt og
sagði mér m.a., að á Englandi
væru öll fangelsi yfirfull. Ég
sagði við hann: — Ég treysti mér
ekki til að breyta eða hjálpa
mönnum i fangelsi. Getið þér
endurhæft mann i þröngum klefa
eða rimlabúri? Ég hef byggt
reynslu mina i málum fanga-
hjálpar á tvennu: Frelsi og vinnu.
Ég á enga samleið með þeim,
sem vilja fangelsi og aftur fang-
elsi.
Næstum allir koma
til viðtals
— Hvernig hagarðu starfsemi
varðandi þá unglinga, sem hafa
gerzt brotlegir?
— Ég fæ skýrslu hjá saksókn-
ara rikisins yfir þá unglinga inn-
an 21 árs, sem hafa gerzt brotleg-
ir. Ég skrifa þeim bréf, og bið þá
að koma til viðtals við mig innan
Óskar ('lausen
þriggja daga, og segi að það sé
áriðandi, þvi farið geti svo, að
ákæru verði frestað á hendur
þeim. Þaðð bregzt yfirleitt ekki,
að þeir koma til viðtals. Ég út-
vega þeim oft vinnu og aðstoða þá
á annan hátt.
— Ber þetta árangur?
— Já, aðeins 10% gerast brot-
legir, áður en hið tveggja ára
ákærufrestunartimabil rennur út.
Mál unglinganna eru tekin röng-
um tökum. Við seljum vin fyrir
milljónir króna. Ungur maður
kaupir sér flösku, drekkur úr
henni og gerist svo hávær á götu.
Þá er lögreglan komin á vettvang
og snýr upp á handleggina á hon-
um og lokar hann inni. Morguninn
eftir vaknar hann svo i fanga-
klefa og hefur varla hugmynd
um, hvað hann heíur gert af sér.
Um helgar koma svo tilkynn-
ingar frá lögreglunni: ..Allir
fangaklefar lögreglunnar vfir-
fullir í nótt". Það er eins og þessu
sé flaggað. Það væri nær að aka
þessum mönnum heim til sin.
Mér finnst voðalegt að koma inn i
fangageymslurnar við Síðumúla.
þar sem menn eru lokaðir inni i
þessum þröngu búrum. Fangelsi
eru úrelt fyrirkomulag. Þaö eru
auðvitað til menn. sem eru hættu-
legir öryggi almennings. en þeir
eiga að vera á sérstökum geð-
deildum. Fangelsi eiga að vera
opin eða ekki nein.
1428 notið
ákærufrestunar.
— Hefur starf þitt ekki vakið
athygli erlendis?
— Starf mitt hefur vakið hrifn-
ingu erlendis. og meira að segja
hafa aðferðir minar verið teknar
upp sums staðar. Ég er meðlim-
ur i Alþjóðafangahjálpinni og á
ráðstefnum erlendis hef ég verið
kallaður ..the grand old gentle-
man from Iceland". segir Óskar
og hlær við.
— Ertu fylgjandi þvi. að trú sé
blandað saman við slikt starf sem
þú vinnur?
— Nei, ég hef aldrei blandað
trú saman við starf mitt. Aftur á
móti er ég trúaður maður. en er
litið fyrir trúar- og hjálparsam-
komur með gitarspili, sem eru
ætlaðar til að frelsa syndara.
Upphaflega átti reyndar að láta
mig læra til prests. I móðurætt er
ég kominn af prestum i 400 ár. og
þvi þótti sjálfsagt að ég yrði það
lika. En ég tók verzlunarstörfin
Framhald á bls. 23