Tíminn - 17.12.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Miðvikudagur 17. desember 1975.
Jón Heigason: STEINAR i
BRAUÐINU. Smásögur. Skugg-
sjá. Hafnarfirði, 1975. 128 bls.
Heimildaþættir Jóns Helga-
sonar eru löngu alkunnir og
hafa notið vinsælda. Sumir
gagnrýnendur áttu reyndar
erfitt með að lita bækur af þessu
tagi fyllilega réttu auga, þar
sem þær voru hvorki skáldskap-
ur i venjulegum skilningi né
heldur ströng og þurrleg sagn-
fræði. En þessi ritunaraðferð
sem á sér hefð i landi hefur nú á
ný rutt sér til rúms og öðlazt
viðurkenningu. Enda er mála
sannast, að Jón Helgason er
höfundur, sem kann að segja
sögu af mikilli iþrótt þegar hon-
um tekst upp. Frásagnarhátt-
urinn er skýr og traustlegur,
málfar auðugt og svipmikið, og
hann hefur oft reynzt fundvis á
minnileg atvik og sérstæðar
manngerðir. Bezt lánast honum
þegar hann segir sérkennilega
sögu af látleysi og hófsemd.
Slik verður saga Páls Jónsson-
ar, Orð skulu standa i meðför-
um Jóns. Siðri er saga Jóhanns
bera, Þrettán rifur ofan i hvatt:
þar hyllist höfundurinn til að
„dramatisera” efnivið sinn um
of.
En Jón Helgason hefur ekki
látið sér nægja að stunda slika
söguritun eina og nú kemur frá
hendi hans önnur smásagna-
bókin, Steinar i brauðinu. Hin
fyrri, Maðkar I mysunni kom
fyrir fimm árum. Þessi nýja
bókber sama svip og hin fyrri.
Smásögur Jóns einkennast, likt
og önnur rit hans, af þróttmikl-
um frásagnarhætti og kjam-
góðu máli. Mannskilningur er
ekki djúpur, persónulýsingar á
ytra borði, sögurnar auðráðnar.
Sögurnar i Steinum i brauðinu
eru allar læsilegarog vel sagðar
sem vænta mátti, en á hinn bóg-
inn hvorki margslungnar né
nýstárlegar að formi eða efni.
Uppistaða sagnanna er ein-
föld mannlifsmynd, oft skopleg,
Vésteinn Lúðvíksson:
EFTIRÞANKAR JÓHÖNNU.
Iðunn, Reykjavik 1975.
206 bls.
Fyrir fáum dögum var fjallað
hér i blaðinu um nýja skáldsögu
Jökuls Jakobssonar. Það er
eftirtektarvert að fá i hendur
þessa bók Vésteins Lúðviksson-
ar um sömu mundir. Báðar eru
þær samtiðarsögur úr Reykja-
vik, báðar sagðar af konum og
snúast eins og vænta má um
skipti þeirra við karlmenn. Báð-
ar eru þær reyfarakenndar að
ýmsu leyti. En hér er mikill
munur á: Jökull beitir galsa-
kenndu, stundum farsalegu
skopi sjálfum sér og lesandan-
um til gamáns, saga hans er að
verulegu leyti skemmtisaga, þó
með alvarlegum undirtón sé.
Hún fjallar um betri borgara,
lifsþreytta konu i allsnægtum,
sem leitar ævintýra með sam-
bandi við hippastrák. Saga Vé-
steins er sögð af konu, sem býr
við erfið kjör og hefur mátt þola
hverja auðrriýkinguna af ann-
arri af hálfu umhverfisins, en
samt tekizt að haida nokkurri
mannlegri reisn. Og þessi saga
er ekki samin af neinni léttúð.
Hún er alvarlegt skáldverk, þótt
á ytra borði sé hún næsta reyf-
araleg.
Af þessu leiðir, að það myndi
veita ófullkomna mynd að rekja
söguþráð þessa verks. Umgjörð
sögunnar er sú að Jóhanna, fer-
tug kona og tviskilin, situr ein
heima nóttina eftir jarðarför
Harðar og rifjar upp fyrir sér
það sem geröist. Hún veit að það
er altalað að hún hafi „hjálpað
honum yfir mörkin”. Og i kirkj-
unni verður hún að þola augna-
ráð fólks sem horfir á hana með
„ásökun, fyrirlitningu og
hatri”. En hver muni skilja
hana: „Já, helzt vildi ég geta
sagt einhverjum alla söguna
eða það sem ég kann af henni —
og reyna að átta mig á henni um
leið. Þvi öll er sagan miklu
meira en það litla sem gerðist.
Og öll sagan er flókin minnsta
kosti langt frá þvi að vera eins
einföld og sumir halda”.
Þessari frásögn, sögu Jó-
Heim
í sveitina
tilfinningasemi bregður einnig
fyrir. Fyrsta sagan er að ýmsu
leyti bezt, Hér andar guðs blær.
Hún er einnig nokkuð sérkenni-
leg að þvi leyti að „aðalpersón-
an” kemur aldrei fram. Höfundi
lánast með þessu bragði að
gæða söguna dul, en þó setja
myndina lesendum skýrt fyrir
sjónir. Hér birtist nöturleg
mannlýsing en e.t.v. er óþarft
að láta manninn hafa mynd af
Hitler uppi við. Og andstæður
bónda og húsfreyju munu full-
mikið stilfærðar.
Fornmannaverk er kimileg
saga af gamalli konu sem
þrjózkast við i lengstu lög að
yfirgefa jörðsina. Hún lætur sér
ekki segjast þótt falazt sé eftir
jörðinni til jafn brýnna nota og
þeirra að reisa þar herstöð til að
verja landið gegn kommúnist-
um (þetta gerist i kalda strið-
inu, sem reyndar stendur enn i
vitundsumra manna). I þessari
sögu, eins og viðar, teflir höf-
undur fram ein'földu lifi I skauti
náttúrunnar, upprunalegum
verðmætum, gegn fyrirgangi og
brölti samtiðarinnar.. Upphaf
sögunnar gæti verið dæmi um
viðhorf höfundar og frásagnar-
hátt:
„Fátt er fáfengilegra og
marklausara en lif gamallar
Jún Helgason.
konu, sem hirist ein sins liðs úti
á landsenda. Heimurinn er
henni ekki stórt meira en bæjar-
hlaðið, túnkraginn og f jaran, og
það er þrjátiu ára striðið i
veraldarsögu hennar, hvernig
gengið hefur að þurrka móinn
og koma heytuggunni i garð.
Hún samneytir helzt engum,
nema ef telja skal kúna, sem
slæmir til hennar tungunni,
þegar hún tuttlar hana á mál-
um, og köttinn, sem eltir hana á
mjúkum þófum kring um kotið.
Kýrin og kötturinn, og fáeinar
kindur kollóttar — það eru
hennar sálufélagar. Guð sé oss
næstur: Hvillkur armóður og
læging! ”
I lýsingu á heimi þéssarar
konu, þar sem það var „stór-
viðburður ársins að kýrin
beiddi” felst ihaldssöm afstaða,
vegsömun horfinnar veraldar.
Sumir mundu kannski nefna
sveitarómantik. Hún kemur
einnig fram i stuttri sögu sem
nefnist Að veizlulokum: For-
stjórafrú i Reykjavik verður að
samkvæmi loknu gripin óyndi,
minnist æskudaga i sveitinni.
Hún afklæðist samkvæmis-
kjólnum og tinir af sér skartið:
„Þarna lá það, prjálið og gyll-
ingin, blekkingin og falsið —
eftir stóð hún sjálf, ef eitthvað
af henni var enn ósvikið.” Og
frúin reynir að endurlifa
bernsku sina skamma stund,
klæðist gömlum kjól og gengur
út I vornóttina . Hún sezt á bekk
i biðskýli „og gómar hennar
snurtu lyngið, sem óx fyrir
norðan....”. Þetta er fallega
AÐ BÍTA FRÁ SER
hönnu og Harðar og samskipta
þeirra, miðlar höfundur af
miklu öryggi. Sagan er bundin
við sjónarhorn Jóhönnu og frá-
sagnarháttur hennar er trú-
verðugur. Lesandinn fellst strax
á að einmitt svona tali og hugsi
þessi kona. Sögu hennar vindur
fram með ýmsum tilfærslum i
tima eins og gerist um minning-
ar. Fyrst rifjar Jóhanna upp
hvernig hún hittir Hörð „haustið
73”. Siðan minnist hún fyrstu
funda þeirra löngu fyrr sem
bregða ljósi á skapgerð þeirra
beggja. Þá kemur forsaga eða
baksvið hennar sjálfrar, stöðug
afskiptasemi móður hennar og
viðleitni til að móta Jóhönnu að
sinni vild, og svo tvö misráðin
hjónabönd, sem virðist stofnað
til af misskilningi vorkunnsemi
Jóhönnu i garð duglausra
manna. 011 er þessi saga næsta
nöturleg, en lesandinn trúir
henni.
Einkar haglega miðlár frá-
sögnin smátt og smátt upplýs-
ingum um Hörð. Eftir þvi sem á
liður skýrist mynd hans, 1 raun-
inni er hann ekki siður aðalper-
sóna en Jóhanna. Hörður verður
ljóslifandi. Veiklyndi hans og
vanmáttur sem varnar honum
þess að ryðja sér til rúms i þjóð-
félagi samkeppninnar þótt hanp
hafi fullan vilja til þess. Hann er
ekki maður til „að bita þá sem
bita hann”. Urræöi hans verður
að velja dauða sinn vitandi vits.
Með þvi einu að kveðja lifið get-
ur hann sigrazt á þvi. I fram-
vindu sögunnar verður þessi
lausn eðlileg. Hér kemur margt
fólk við sögu, flest gegnir eink-
um þvi hlutverki að varpa ljósi
á Hörð. Um leið sér lesandinn i
svip meinleg örlög þessa fólks:
allir eru þrúgaðir af umhverfi
sinu og enginn getur I rauninni
rétt öðrum hjálpárhönd, nema
Jóhanna, sem á einungis þess
kost að hjálpa þeim sem hún
elskar til að deyja.
Vésteinn Lúðvíksson.
Sá heimur sem sagan lýsir er
miskunnarlaus. Jóhanna þykist
snemma verða þess áskynja, að
„það er ekki ætlast til þess að
maður sé manneskja i þessum
djöfuls heimi”. En i sambandi
hennar við Hörð vaknar tilfinn-
ingalif hennar af svefni. I ljósi
þess sýnir hún nánast ofur-
mennska ást og ósingirni þegar
hún hjálpar Herði yfir mörkin
sem hann komst ekki óstuddur,
Og hún iðrast einskis. Við útför-
ina hugsar hun um „hvað það
væri þrátt fyrir allt gaman fyrir
mig, að Hörður skyldi frekar
hafa leitað til min en þessa
fólks, þegar verulega reið á. Já,
ég var helzt á þvi að ég hefði
reynst honum betur en allir aðr-
ir til samans”. Þetta er óvenju-
leg og djúpsæ ástarsaga.
Eftirþankar Jóhönnu er
þrengra verk en Gunnar og
Kjartan, fyrri sjáldsaga Vé-
steins Lúðvikssonar. Samfé-
lagslýsing þessarar sögu er fá-
um dráttum dregin og meira
eftir skilið handa lesandanum
til að ráða I og fylla. Lesendur
Vésteins hefðu getað vænzt við-
tækrar gagnrýninnar úttektar
frá hendi hans. En þetta er ekki
sagt til að láta i ljós vonbrigði
með Eftirþanka Jóhönnu.Sagan
er þegar alls er gætt heilsteypt-
ara og listrænna verk en Gunn-
ar og Kjartan. Vésteini Lúð-
vikssyni hefur vaxið ásmegin
sem rithöfundi. Hann veit
greinilega fullvel hvað hann
ætlar sér.
Vésteinn Lúðviksson aðhyllist
sósialrealisk sjónarmið i sagna-
gerð sinni. Með sögunni af
Gunnari og Kjartani hvarf hann
að fullu frá þeim módern-
isma sem brá fyrir i 1. bók hans,
smásagansafninu Atta raddir úr
pipulögn. Fróðleg til glöggvun-
ar á viðhorfum hans er löng rit-
gerð sem birtist i Timariti Máls
og menningar 1970. Georg
Lukacs og hnignun raunsæisins,
þar sem hann gerir grein fyrir
kenningum þessa ungverska
bókmenntafræðings, hins á-
hrifamesta af marxiskum gagn-
rýnendum á þessári öld. En til-
gangur Vésteins með þeirri rit-
gerð er — að sjálfs hans sögn —
ekki sá einn að kynna Lukacs,
heldur einnig „að bregða ljósi
yfir stöðu bókmennta i kapital-
isku þjóðfélagi”.
Með hliðsjón af þeim kröfum
sem Vésteinn setur fram i rit-
gerðinni um samfélagskrufn-
ingu bókmennta hefur Helga
Kress nú beint allharðri gagn-
skrifuð og látlaus saga.
Flugnaveiði er kunnugleg og
einföld saga af viðskiptum fá-
tækrar ekkju við okrara og svið-
ing, næsta svipað efni og menn
skrifuðu hvað mest um á
kreppuárunum. Fégræðgi er
einnig efnið i Fyrir mörgum
milljónum.Kirkjugrið er býsna
háðsk frásögn af sóknarnefnd-
arformanni sem steypir undan
hröfnum, sem gerðu sér hreiður
við turn nýreistrar kirkju. Hér
koma fyrir skýrar manngerðir.
Tveir á stéttunumer gaman-
saga af aflóga bónda, sem er
svo umkomulaus orðinn að
honum er ekki trúað fyrir meiru
á bænum en gefa hænsnum.
Þessu unir gamli maðurinn svo
illa, að hann er kominn á
fremsta hlunn að binda enda á
lif sitt. Hann hefur náð sér i
snærishönk og er farinn að gera
sér i hugarlund búskaparhætti
hinumegin þegar þeirri hugsun
lýstur niður i koll hans að ef til
vill myndi honum refsað fyrir
að hafa fargað sér, og refsingin
kynni þá að vera sú að hirða
fiðurfénað. Það er annars ein-
kennilegt, að umönnun hænsna
skuli talin slik niðurlæging á
voru landi a.m.k. i skáldskap.
Þannig er einnig um hesta-
manninn Guðmund kana i sögu
Indriða G. Þorsteinssonar,
Norðan við strið: Hann verður
að snúast við pútur þegar herinn
kemur.
Enginn sem ánægju hefur af
vel sögðum sögum þarf að verða
svikinn af Steinum I brauðinu.
Það er sjaldgæfari hæfileiki en
ætla megi að kunna að segja
sögu, ljóst og skipulega
Smásögur Jóns Helgasonar eru
varla annáð en aukageta á rit-
ferli hans. Með heimildasögum
sinum hefur hann unnið gott
starf, vakið til lifs fyrri menn i
landinu og gert þá nákomna
mörgum islenzkum lesendum.
Vonandi heldur hann þvi áfram.
Af nógu mun að taka.
Gunnar Stefánsson.
rýni að Gunnari og Kjartani
(Kvenlýsingar og raunsæi,
Skirnir 1975). Segir hún þar að
„hvað varði hlutverkaskiptingu
kynja i þjóðfélaginu viðurkenni
Vésteinn þá borgaralegu hug-
myndafræði sem hann annars
ræðst gegn. 1 bók hans er konum
hvorki lýst i þjóðfélagslegu
samhengi né sem hlutum i þjóð-
félagsheild”.
Fróðlegt væri að athuga
Eftirþanka Jóhönnu i þessu
ljósi. Þvi var hreyft i ritdómi
um bókina á dögunum að með
henni hefði höfundurinn orðið
við kröfugerð um raunsæja
kvenlýsingu, Jóhönnu væri þá
lýst i „þjóöfélagslegu sam-
hengi”, þótt þau orð séu reynd-
ar nokkuð óljós. En samkvæmt
skilgreiningu Helgu Kress virð-
ist þó vafasamt að svo sé. Hún
telur fram sem eitt einkenni á
„karlveldismunstri i frásögn”
að kvenpersónur séu fyrst. og
fremst eða einvörðungu tengdar
kynferðislegu samneyti við
karlmenn. Svo er þvi háttað um
Jóhönnu og að þessu leyti er
lýsing hennar takmörkuð, Hitt
er annað mál hvort hún er ó-
sannari fyrir bragðið. Að minu
viti er Jóhanna rauntrú persóna
eins og hún kemur fyrir sjónir i
verkinu.
Nýjungin við sögu Vésteins
Lúðvikssonar um Gunnar og
Kjartan var ekki sizt fólgin I þvi
hve hún var kunnugleg eða
„gamaldags” i formi sinu.
Menn litu á hana sem andóf
gegn módernlskum aðferðum
sem þá settu mestan svip á is-
lenzkan prósaskáldskap. Ætlun
höfundar var að hefja á ný til
vegs sósialisk viðhorf i sagna-
gerð sem stóðu i mestum blóma
fyrir fjórum áratugum. Þeirri
viðleitni er haldið áfram i Eftir-
þönkum Jóhönnu.ef til vill ekki
með jafn augljósum hætti, en nú
birtist hún i samfelldara, stil-
hreinna og vandaðra verki.
Engu skal um það spáð hvort
Vésteinn verður forgöngumaður
nýs skeiðs gagnrýninnar sam-
tiðarumfjöllunar i islenzkri
sagnagerð. Allt um það er fáum
íslenzkum höfundum meiri
gaumur gefandi um þessar
mundir.
Gunnar Stefánsson.