Tíminn - 16.01.1976, Blaðsíða 6

6
TÍMINN
Föstudagur 16. janúar 1976.
Gunnar Stefánsson:
„Forskriftir sérfræðinga"
Nokkur orð vegna bókmenntaskrifa í ritstjórnardálkum Tímans
ÞAÐ ber ekki oft viö að rit-
stjórnarmenn dagblaða fjalli
um bókmenntaleg efni i dálkum
sinum. Slikt gerðist þó i Timan-
um, þættinum A viðavangi 6.
janúar. Greinarhöfundur, a.þ.,
gerir þar að umtalsefni grein
eftir Árna Bergmann i Þjóðvilj-
anum 4. janúar. Þar hafði Árni
vikið að „ágætum ritdómi”
(orðalag a.þ.) eftir Jónas Guð-
mundsson um nýja skáldsögu
Snjólaugar Bragadóttur, Holdið
er torvelt að temja.sem birtist i
Timanum 21. des. 1975.
Hér er þarflaust að fara
mörgum orðum um „ritdóm”
Jónasar, en málflutningur hans
fólst i þvi að lýsa vinsældum
Snjólaugar Bragadóttur og bera
lof á bók hennar sem skáldverk,
jafnframt þvi sem Jónas hall-
mælir ótilgreindum „sérfræð-
ingum” sem hafi nær þvi „gert
þjóðina ólæsa”, hvorki meira né
minna. Slikir sérfræðingar um
bókmenntir eru vitanlega hinir
mestu skaðræðismenn. En nú
hefur þjóðin, að sögn Jónasar,
drepið sig úr dróma sérfræðing-
anna. Það birtist i þvi að hún
skuli vilja lesa bækur Snjólaug-
ar Bragadóttur. Og Snjólaug
sjálf hefur, ásamt Jökli Jakobs-
syni og Vésteini Lúðvikssyni,
„gefið skit i” hin háskalegu
sjónarmið sérfræðinganna. Og
virðist þá fokið i flest skjól fyrir
þessum þrjótum.
1 Viðavangsgrein a.þ. er tekið
undir þennan málflutning Jón-
asar Guðmundssonar og skeyt-
um beint að bókmenntagagn-
rýnanda Þjóðviljans sem full-
trúa „sérfræðinganna” ill-
ræmdu. Nú er ástæðulaust að
svara fyrir Arna Bergmann.
Hann er fullfær um það sjálfur,
ef hann telur slikt ómaksins
vert. Vitanlega er Jónasi Guð-
mundssyni og a.þ. heimilt að
kunngjöra almenningi bók-
menntaskilning sinn ef þeim
lizt. Vilji þeir gera Snjólaugu
Bragadóttur þann bjarnar-
greiða að draga hana i dilk með
Vésteini Lúðvikssyni, verður
svo að vera. Slik iðja er háska-
legust þeim sem hana stunda,
vilji þeir á annað borð láta taka
eitthvert mark á sér. Og það er
sannast mála að Snjólaug
Bragadóttir þarf ekki á slikum
„stuðningi” að halda. Hún er
áreiðanlega i betri röð þeirra
skemmtisagnahöfunda sem nú
gefa út bækur hér á landi. En
jafnskoplegt er það að reyna að
troða henni i bás i bókmenntun-
um þar sem hún á alls ekki
heima.
En nóg um þetta. Hér er ætl-
unin að staldra við niðurlagsorð
greinar a.þ. Þau gefa glögga
mynd af skoðunum hans, og þær
eru i samræmi við afstöðu sem
mjög hefur verið hampað af
ákveðnum aðilum i seinni tið.
Greinarhöfundur segir:
„Snjólapg Bragadóttir má
láta sig einu gilda hvaða álit
menningarpáfar Þjóðviljans
hafa á verkum hennar, þvi að
það er rétt sem Jónas Guð-
mundsson segir i ritdómi sinum,
að afþreyingarbókmenntir séu
aftur að ná sér á strik og
fagnaðarefni sé, þegar jafn-
ágætir höfundar og Jökull
Jakobsson og Vésteinn Lúðviks-
son hafi látið sig hafa það að
neita að taka við hreinum for-
skriftum úr kölkuðum hvelfing-
um menningarpáfa Þjóðvilj-
ans.” (Hér gætir a.þ. þess
reyndar ekki að hann er kominn
I mótsögn við sjálfan sig, þvi að
fyrr i greininni sagöi að þessir
sömu „menningarpáfar” megi
ekki vatni halda yfir snilld Vé-
steins en láti sér fátt um verk
Snjdlaugar finnast, vegna þess
að Vésteinn sé sósialisti en Snjó-
laug ekki!) En a.þ. endar grein
sina á þessa leiö: „Það vill
nefnilega svo til að almenningur
lætur ekki segja sér hvað eru
góðar bókmenntir. Bókmenntir
eru margvislegar og þjóna hver
sinum tilgangi.”
Það er næstsiðasta máls-
greinin, sem bert er að gefa
gaum. Vigorð af þessu tagi var
mjög uppi haft i Kjarvalsstaða-
deilunni, vansællar minningar.
„Almenningur lætur ekki segja
sér hvað sé góð list,” sögðu
menn. Hann eigi sjálfur að
dæma, ekki hinir skelfilegu sér-
fræðingar.
Þessum vigorðum hampa
ekki sizt upprennandi stjórn-
málamenn sem hyggjast með
þeim treysta sig i sessi meðal
kjósenda. En þótt slikur mál-
flutningur kunni að láta vel i
eyrum, er hann i eðli sinu lág-
kúrulegt lýðskrum. Með þvi að
ala á tortryggni og andúð i garð
sérfróðra manna hyggjast þess-
ir verðandi landsfeður slá sjálfa
sig til riddara i augum grunn-
færnasta hluta almennings. Og
bezt tekst þeim að koma ár sinni
fyrir borð á sviði stjórnmálanna
ef þeir geta villt nógu mikið um
fyrir almenningi og brjálað
dómgrein hans.
Bókmennta- og listagagnrýni
á Islandi er vitaskuld engan
veginn nógu vönduð. Þeir sem
hana stunda þarfnast viðhalds
frá lesendum sinum. En hitt fer
ekki á milli mála að gagnrýnin
hefur farið batnandi á siðustu
árum og áratugum. Það blasir
við hverjum þeim sem flettir
gömlum dagblöðum og skoðar
það marklausa kunningjalof
sem óð þar uppi. Dagblöðin hafa
flest reynt að stuðla að skyn-
samlegri umræðu um bók-
menntir með þvi að ráða menn
með sérþekkingu til að skrifa
umsagnir um bækur. En „bók-
menntaskrif” á borð við þau
sem hér hefur verið rætt um,
eftir ritstjórnarmann á dagblaði
og birt sem nokkurs konar
stefnumörkun blaðsins, visa i
allt aðra átt. Þau eru til þess
fallin að spilla fyrir viðleitni
dagblaðanna til að fjalla um
bókmenntir af skynsamlegu
viti. Dagblað sem iðkar slikan
málflutning rifur það niður með
annarri hendi sem reynt er að
byggja upp með hinni.
Þvi verður reyndar að treysta
að nógu margir átti sig á af
hvaða toga skrif eins og þessi
eru sprottin. En söm er gerð
þeirra manna sem að þeim
standa. Gjarnan mega þeir þó
leiða hugann að þvi að þeim
kemur sjálfum i koll, ef þeir
ganga svo langt i skrumi sinu að
það veki aðhlátur manna sem
hafa sæmilega dómgreind.
Halldór Kristjánsson:
Ræðum þetta nánar
JÓNAS Guðmundsson er
atgjörvismaður. Hann er hlut-
gengur i skáldahópi og meðal
myndlistarmanna og óþreyt-
andi að skrifa um margs konar
listir og listamenn, lesendum
Timans til leiðbeiningar. Það
væri engin furða þó að svo
mikilvirkur maður færi ein-
hvern tima svo fljótt yfir sögu,
að miðlungslesendur áttuðu sig
ekki til fulls á þvi, hvað hann
væri að fara.
Þegar undirbúningur jólanna
stóö sem hæst, birtist i Timan-
um grein eftir Jónas vegna
siðustu bókar Snjólaugar
Bragadóttur —nánar tiltekið 20.
desember. Marga yndisstund
hef ég átt við bókmenntaum-
ræður, bæði sem þátttakandi og
áheyrandi, og þvi tel ég æskilegt
að meira væri fjallaö opinber-
lega um bókmenntir i viðræðu-
stfl en oft vill verða. Menn eiga
að skiptast á skoðunum. Það er
góðra gjalda vert, sem útvarp
og sjónvarp efnir til af þvi tagi,
— og engu sfður þó að skoðanir
séu skiptar. Stundum eru menn
kannski heldur einlitir.
Nú er ég ekki viðbúinn að tala
mikið um Snjólaugu. Ég las
fyrstu sögu hennar nokkuð
vandlega og skrifaði um hana i
Timann. Seinni sögum hennar
hef ég blaðið i til að gera mér
hugmynd um, hvort um veru-
legar breytingar væri að ræða.
Það eitt vil ég segja um siðustu
söguna, að ekki á ég von á að
hún sé handbók i þeirri vanda-
sömu list að temja holdið.
Fremur mun þar um að ræða að
taumurinn sé gefinn laus, ef um
nokkuð beizli er að ræða. En þó
að holdið gangi sjálfala, megum
við muna, að ótemjur geta verið
fallegar skepnur og allrar
athygli verðar.
Það eru orð Jónasar um bók-
menntir almennt, sem eru til-
efni þessara orða minna. Hann
talar um „hreinar forskriftir”
og „hið niðrandi heiti af-
þreyingarbókmenntir.” Nú eru
auövitað margs konar bók-
menntir til afþreyingar. Það er
svo misjafnt, hvað mönnum
þykir skemmtilegt.
Bókmenntir eiga helzt að hafa
menntagildi. Það er teygjanlegt
orð, en sumar sögur eru þannig,
að þær vikka sjónarsvið lesand-
ans, opna augu hans fyrir veru-
leika, sem honum var ekki ljós
ábur, — gera hann vitrari.
Sumar sögur orka á tilfinninga-
lifiö, og eru þá kannski göfg-
andi, mannbætandi. Sögurnar
flytja boðskap. Þær stuðla að
þvi að mynda lifsákoðun.
Enn er þess að geta, að
sumum er gefið að fara svo með
málið, að það eitt og út af fyrir
sig megi telja til listaverka.
Það sem hefur af fólki
leiöindi, er ekki litils virði, svo
stórkostleg og mannskæð sem
leiðindin eru á þessum vel-
megunartimum. En þegar við
köllum Kapitólu afþreyingar-
bók en Njálu ekki, þarf það ekki
að þýða að okkur þyki Njála
leiðinleg eða við leggjum þann
dóm á að Kapitóla sé drýgri til
afþreyingar. Hitt vakir fyrir
okkur að afþreyingarbókin
skilji Htið eftir.
Þó má vel vera að allt sem við
heyrum og sjáum skilji eitthvað
eftir. Þegar sr. Ölafur á Söndum
orti rimur af eyðingu Jerú-
salemsborgar, byrjaði hann
með almennri hugleiðingu um
sögur, og sagði þá m.a.:
Þó er það máltak mönnum hjá,
sem muna skal almenningur,
að taki svo fáir tjörunni á
hún tolli þeim ei við fingur.
Frásagnir af hversdagslegu
lifi geta verið holl og góð lesn-
ing, ef vel og rétt er sagt frá. Sé
fjallað af einlægni og hreinskilni
um fyrirbæri daglegs lifs, sem
oft ráða örlögum manna, þótt
smá séu, getur það haft góð
áhrif. En nú er bezt að fara að
komast að efninu.
Jónas Guðmundsson segir:
„Fram til þessa hafa það
einkum verið skólastjórar, sem
rituðu samtimasögur af ungu
fólki, með þeim hroðalegu af-
leiöingum, sem siglt hafa i kjöl-
farið, þar til nú, að komnir eru
fram ágætir höfundar, sem
segja sögur um hið daglega
mannlif, sem lifað er á íslandi.”
Ég þykist vita, að Snjólaug sé
fremst i flokki hinna ágætu höf-
unda, sem nú eru komnir fram.
En hverjir eru skólastjórarnir?
Þrfr skólastjórar norður á
Akureyri hafa skrifað sögur:
Hannes Magnússon, Eirikur
Sigurðsson og Indriði úlfsson.
Fjórði skólastjórinn var mikil-
virkur sögumaður. Hann heitir
Guðmundur Danielsson.
Svo eru þrir menn úr
kennarastétt, sem talsvert hafa
skrifað um ungt fólk. Þar á ég
við Stefán Jónsson, Stefán
Júliusson og Ármann Kr.
Einarsson. Tveir kennarar enn
eru mætir rithöfundar, Gunnar
M. Magnúss og Þorleifur
Bjarnason. Suður heiðar og
Vefaradans tel ég með beztu
bókum Gunnars. En hvað er að
tala um þessa menn? Ekki eru
þeir skólastjórar.
Hverjir eru þessir skólastjór-
ar? Hverjar eru hinar hroða-
legu aflejðingar i kjölfarinu?
Mér leiöist að vera svo fávis
að kunna ekki skil á svona stór-
merkjum menningarsögunnar.
'.V.V.V.V.V,
Svar til sérfræðings
Alfreð Þorsteinsson:
EKKI er að efa, að grein Gunn-
ars Stefánssonar hér að ofan
mun hljóma eins og fagurt
klukknaspil I hinum kölkuðu
hvelfingum menningarpáfanna
við Skólavörðustig, sem nú geta
glatt sig við það að eiga sérleg-
an fulltrúa á Timanum, sem
tekur þátt i að breiða út fagnað-
arerindi þeirra. Og óneitanlega
finnur maður til vanmáttar-
kenndar, þegar tveir sérfræð-
ingar i bókmenntum leggja
saman og lýsa sterku ljósi sinu
úr vita menningarinnar út i
náttmyrkrið, þar sem sauð-
svartur almúginn hýrist og bið-
ur þess með mikilli eftirvænt-
ingu I hvert skipti, sem kviknar
á vitanum góða.
Ósjálfrátt reikar hugurinn
austur i Garðaríki, þar sem
Jósef frændi, Krjúseff og Brjés-
neff hafa annazt vitavarðar-
starfið. Þessir fyrirmyndar
vitaverðir vöruðu við lýðskrumi
og sögðu fólki hvað væri list og
hvað ekki. Og þegar einhverjir
kapitalskir lýðskrumarar i Svi-
þjóð dæmdu Pasternak og Sol-
sinitsjin bókmenntaverðlaun
Nóbels, þá aöeins magnaðist
ljósið fyrir austan á hina einu
„sönnu” list.
Sá, sem þessar linur skrifar,
getur ekki gert að þvi, þótt
Gunnar Stefánsson fyrirliti al-
menning, en á það má minna, að
fornbókmenntir þjóðarinnar
urðu til, án afskipta Gunnars
Stefánssonar og Þjóðviljans og
þær bækur voru ekki ritaðar af
prófessorum eða bókmennta-
fræðingum, heldur bændum og
alþýðufólki. Og i nútimanum
leggja alþýðumenn þessum
bókmenntum ekki minna lið
en hinir lærðu. Má þar nefna
Helga á Hrafnkelsstöðum og
Benedikt frá Hofteigi.
Sama má segja um nútima-
bókmenntir. Eina umtalsverða
framlagið i bókmenntarann-
sóknum um langt skeið kemur
ekki frá menningarvitum á sviði
bókmennta, heldur reiknings-
kennara, sem ritaö hefur stór-
merkar greinar um „Föng Hall-
dórs Laxness”. Svona mætti
lengi telja. Skynsamlegustu
skrif um bókmenntir i Timann
skrifar óumdeilanlega Islenzkur
bóndi, Halldór á Kirkjubóli. Vil
ég þó ekki vanmeta ýmsa aðra,
sem skrifa um bækur i blaðið.
Varðandi tómlæti menningar-
vitanna gagnvart bók Snjólaug-
ar Bragadóttur, sem varð
kveikjan að þessari umræðu, þá
má rekja upphaf þess máls til
Gunnars Stefánssonar, „yfir-
gangrýnanda” blaðsins. Bók
Snjólaugar Bragadóttur barst
Timanum, og tók Gunnar hana
undir þvi yfirskini, að hann
myndi fjalla um hana i bók-
menntaþætti sinum. Það kom
hins vegar i ljós, að ætlun Gunn-
ars var þar með að taka bókina
úr umferð og tryggja þögn um
hana i Timanum. Höfðu þó ekki
ómerkari gagnrýnendur en
Ólafur Jónsson og Guðmundur
G. Hagalin skrifað heldur lof-
samlega dóma um bókina ann-
ars staðar. Það breytir engu um
þann hug, sem Gunnar Stefáns-
sonbertilbókmennta, þótthann
segi nú, að Snjólaug sé áreiðan-
lega i hópi betri skemmtisagna-
höfunda hér á landi.
Gunnar Stefánsson stendur
nefnilega ber að þvi að hafa
reynt að leyna bókinni fyrir al-
menningi. Mér er kunnugt um
það, að Jónas Guðmundsson rit-
höfundur var beðinn af einum
ritstjóra blaðsins að rita um
bókina, þegar ekkert bólaði á
ritdómi Gunnars. Dómur Jónas-
ar hefur vakið verðskuldaða at-
hygli á hinni dugmiklu skáld-
konu. Hún, með sitt 5 þúsund
eintaka upplag, á ekki siður rétt
á þvi en höfundar 200-500 ein-
taka bóka að fá umsögn Lblað-
inu. Og hvað bókmenntaiegu
gildi viðvíkur, þá hefur einungis
verið bent á þann tviskinnung —
og mikla þ/erbrest — i bók-
menntagagnrýni sérfræðing-
anna, þegar þeir hefja eina
skemmtisögu til skýjanna (bók
Vésteins), en lita niður á aðra. 1
rauninni hefur enginn reynt að
„troða henni (Snjólaugu) i bás i
bókmenntum, þar sem hún á
alls ekki heima”, eins og Gunn-
ar heldur fram, heldur miklu
fremur bent á, að höfundar eins
og Vésteinn Lúðviksson og Jök-
ull Jakobsson hafistigiðniður af
stallinum og skipað sér á pall
með Snjólaugu. Munurinn er að-
eins sá, að Snjólaug hefur ekki
hinn rétta litarhátt, og þess
geldur hún hjá hinum rauðu
gagnrýnendum.
Annað I grein Gunnars
Stefánssonar læt ég mér i léttu
rúmi liggja, en va'rla telst gagn-
rýni hans á stjórnmálamenn
neitt sérfræðileg. Hins vegar
þykir mér það slæmt, að bók-
menntagagnrýnandi Timans
skuli skrifa undir handleiðslu
Árna Bergmanns og Þjóðvilj-
ans. Við þvi er ekkert að gera.
En menn eins og Gunnar
Stefánsson, er gefa sig uppsem
sérfræðinga, mega ekki falla I
þann pytt að vita meira og
meira um minna og minna. —■