Tíminn - 22.02.1976, Blaðsíða 17

Tíminn - 22.02.1976, Blaðsíða 17
16 TÍMINN Sunnudagur 22. febrúar 1976 Sunnudagur 22. febrúar 1976 TÍMINN 17 ÞEIR ÞEKKJA HANN í Mosfellssveitinni/ á Kjal- arnesi og um Borgarf jörð. A þessum slóðum hefur hann inargt þarft handtak- ið tekið síðustu sextíu árin eða ríflega það. Og verk hans eru þeirrar gerðar, að þau fyrnast hvorki né tapa gildi sínu, þótt ár og ára- tugir líði. Svo öllu rósamáli sé sleppt, þá er maöurinn, sem hér um ræöir, enginn annar en Kristinn Guömundsson, bóndi að Mosfelli i Mosfellssveit. Ungur aö árum hóf hann plægingar og aðra jarö- vinnslu meö hestaverkfærum, og er tvimælalaust einhver allra fyrsti maður á Islandi, sem lagði stund á þá þjóðþrifaiðju skipu- lega og i stórum stil. Allt sumarið/ frá vori til hausts Aö svo mæltu er bezt að heyra hvaö Kristinn hefur aö segja. — Hvenær byrjaöir þú aö vinna aö jaröyrkju meö hestum, Krist- inn? — Það var áriö 1911. Ég lærði plægingar hjá Einari heitnum Helgasyni i Gróðrarstööinni i Reykjavik, en annars var ég bú- fræðingur frá Hvanneyri. Þó get ég ekki sagt, að ég læröi plæging- ar neitt að ráöi þar, þótt ég kynntist þeim aö visu. En sá maö- ur, sem kenndi mér mest, var Guðmundur Jónsson, sem var bóndi á Hvitárbakka og dó þar. Hann var búfræðingur aö mennt, og ákaflega mikill og góður verk- maður. Ég var hjá Guðmundi heilt vor og sumar, og á þvi lærði ég mest. Ég hef alltaf álitið, og held þvi enn fram, að plægingar séu vandaverk, sem menn eru lengi að læra, svo vel sé. — Vannst þú alit sumarið, frá vori til hausts? — Já, oftast var þaö, og ef land- ið var sæmilega gott til vinnslu, var hægt að gera mikið á þeim tima. — Ég man alltaf eftir einum bónda, sem var hjá og horfði á, þegar ég tók fyrstu rispuna, — fyrsta hringinn meö hestunum. Hann fylgdist vel með og sagði svo: Þetta er myndarlegt og karl- mannlegt verk. — A þessum árum hljóta allir hestar að hafa veriö gersamlega óvanir sllkri vinnu. Hvernig tóku þeir þessari nýbreytni? — Það var mjög misjafnt. Og satt að segja var mjög gaman að glima við þann þátt verkefnisins. Sumir voru blátt áfram voðaleg- ir, það var engu likara en að þeir væru sjóðandi-bandvitlausir. Auðvitað byrjaði ég á að nota hesta, sem ég vissi aö voru hvorki fælnir né hrekkjóttir, og þjálfaði svo aðra með þeim. Þegar ég plægði með tveimur hestum, lét ég alltaf þann þriöja ganga með, til þess að æfa hann og láta hann skilja aö þetta væri ekki neitt hættulegt. — Hann hefur þá gengiö laus? „...Gera að túni alla jörð, jafnvel holt og blásin börð...” kvað Guðmundur á Sandi á sínum tíma. Þeirri lífsreglu fylgdi Kristinn Guðmundsson dyggilega á langri starfsævi sinni ..Velkomin af fjalli”. Þannig hefur margur bóndinn heilsaö uppáhaldsánni sinni aö hausti, ef ekki meö oröum, þá meö látbragöi og viðmóti. Kristinn Guömundsson. Timamynd GE. — Nei, ekki var það. Ég haföi aktygi á honum og batt hann við hina hestana, svo að hann lærði aö ganga i takt við þá, þótt hann drægi ekki plóginn. — Þetta hefur gefizt vel? — Já, ágætlega. Ég fékk aldrei svo erfiðan hest i hendurnar, aö ég gæti ekki sefað hann og tamið. Óþægasti hesturinn sem til min kom, var rauður að lit. Haföi hann orðið fyrir þvi slysi að fælast fyrir mjólkurvagni i Reykjavik, og mátti heita brjálaður. Þegar ég var i Gróörarstöðinni i Reykjavik, sýndi Einar mér þennan hest og spyr hvort ég vildi reyna að tjónka við hann, sér viröist hann ónothæfur og eins og sturlaður. Ég vildi gjarna gera tilraun, þvi að satt að segja leizt mér vel á hestinn, hann var fall- egur og liklegur til þess að veröa góöur vinnuhestur, ef unnt yrði að sefa hræöslu hans. Ég tók hann svo að mér, og tilraunin hófst. Það var satt, hann var ekki neitt lamb að leika við, fyrst i stað. Þegar ég lagöi á hann aktygi eöa spennti hann fyrir, mátti ég hvergi snerta fætur hans, þá ærð- ist hann gersamlega. Smám sam- an fór okkur þó að semja betur, og það er ekki að orðlengja, að þetta varö afbragðs vinnuhestur, þegar búiö var að temja hann. Böldnustu hestarnir urðu beztir — Þú hlýtur að hafa þurft aö glíma viö fleiri galla hjá hestun- um en fælni? — Já, rétt er það, sumir voru mestu fantar og þorparar. Einu sinni lá við að slys yrði hjá mér. Þá prjónuðu hestarnir svo hátt, að þeir slógu framfótunum i höfuð manns, sem með mér var við plæginguna. Ég hugsaði þá, að bezt væri að kenna þeim betri siði, tók fast i taumana og kippti klárunum á hrygginn. Þetta þótti þeim ströng lexia. Þeir voru hálf- skömmustulegir, þegar þeir stóöu upp og gerðu þetta ekki aftur. Það er gamalkunnugt ráö, aö láta hesta sem prjóna, detta aftur yfir sig. Þeir láta flestir skipast við það, og þetta er auðvelt að gera án þess að eiga það á hættu að hesturinn meiðist viö fallið. Ég hafði til dæmis alltaf svo langar taugar, að engin hætta var á þvi að hestarnir skyllu á verkfærun- um, sem aftan i þeim voru. — Þurftir þú aö gripa oftar til þessa ráös? — Ég held að það hafi nú ekki verið nema eitthvað tvisvar. — Varst þú alltaf einn viö plæg- ingarnar? — Fyrst i stað, á meðan ég var Þúfnabaninn stóö ekki lengi viö i sögu islenzkra jaröabóta. Ný tæki nýrra tlma ruddu honum úr vegi. Þessi, sem hér birtist mynd af, er nú setztur um kyrrt á Hvanneyri, eftir aö hafa fyrir löngu lokiö hlut- verki sinu. Mennirnir á þúfnabananum eru Gunnlaugur Gunnlaugsson og Karl Guömundsson, bróöir Kristins, þess sem hér er rætt viö. óvanur, hafði ég mann með mér til þess að stjórna hestunum. Hann gekk aftur meb og hélt um stjórntaumana, en ég stjórnaði plógnum. Fljótlega hætti ég þessu þó, enda þurfa menn að vera á- kaflega vel samtaka, ef það á aö blessast, að annar stjórni hestun- um, en hinn verkfærinu, sem unn- ið er með. Ég tók þvi við stjórn hestanna lika, og haföi stjórn- taumana ýmist i höndunum, eða ég brá þeim um mittið, — og það gerði ég oftar. Með þvi móti gat ég haft báðar hendur á plógnum, en gripið i taumana, þegar eitt- hvaö þurfti að stjórna hestunum, en þessi aðferð hafði þann ókost, að hún var ekki alveg hættulaus. Ef hestarnir brugðust snöggt við, gat þaö komið fyrir að þeir skelltu manninum flötum. Ef illa vildi til, gat maöurinn þannig dregizt með plógnum, en það kom þó aldrei fyrir hjá mér. Einu sinni lá þó nærri að illa færi. Ég var aö plægja meö tveim hestum, sem báöir voru hinir mestu fantar, en það geröi gæfumuninn, að ég varð á undan að skella þeim! — enda löguðust þeir, og urðu ljómandi góðir vinnuhestar, þegar fram liöu stundir. Þaö er annars bezt að ég láti það fylgja hér með, fyrst ég var að hnjóða svolitið i blessaða gömlu hestana mína, að það voru einmitt erfiðustu og böldnustu hestarnir, sem urðu beztir, þegar búið var að temja þá. Það voru þeir, sem bjuggu yf- ir kjarki og krafti til þess að sýna manninum andstöðu, og sá kraft- ur nýttist að sjálfsögðu, eftir að sættir höfðu tekizt og maður og hestur voru farnir að vinna sam- an. „Þá ieizt mér ekki á...." — Þú hefur auövitaö feröazt um sveitir. Hvar heldur þú aö þú haf- ir unniö mest? — Ég fór nokkuð viða, en mest var ég i Borgarfirði syðra. Þar held ég að ég hafi unnið á hverj- um einasta bæ i allri sýslunni. 1 Kjósarsýslu var ég lika mikið, en þó minna. Annars er það sannast að segja, að ég hef þetta ekki skráð hjá mér, og hálf-sé reyndar eftir þvi. — Vannst þú jöfnum höndum að sléttun túna og nýrækt utan túns? — Nei, jafnt var það ekki, þvi miklu algengara var að ég ynni aö stækkun túna en sléttun þeirra. Og það er ákaflega gaman að brjóta land til ræktunar. Ég man alltaf eftir fyrstu slétt- unni sem ég plægði i túni. Það var i Reykholti. Komið var fram á sumar, túnið stóð i blóma, nærri fullsprottið, og þá var ég látinn rifa það i sundur og gera stórt flag. Ég játa, að mér nærri of- bauö. — Fyrr á árum var það mikil tizka að rista ofan af og plægja siðan flagið eða jafnvel stinga það upp með skóflu. Slik flög plægði ég oft. Þá var nauð- synlegt að þökunum væri staflað nógu langt frá flaginu til þess að hestarnir hefðu frjálsan kant til þess að ganga á, helzt ekki minni en metra. Annar hesturinn og annar hemillinn hlutu alltaf að vera utan flags á meðan fyrsta hringferðin var plægð. — Þú hefur gert meira en aö plægja flögin? — Já, ég fullvann þau. Plægði, herfaði og valtaöi. — Fannst þér ekki erfiðast aö valta? Þurfti ekki þægari hesta fyrir valtara en plóg og herfi? — Nei, nei, það var ekkert erf- iöara en annað, og ég var ekkert hræddari við það þótt hestar fældust fyrir valtara en öðrum verkfærum. Ég man sérstaklega eftir einu tilviki, þegar hestar fældust hjá mér. Ég var þá að herfa flag á Fellsöxl i Skilmanna- hreppi og var með stórt diska- herfi. Allt i einu fældust hestarnir og ég missti þá út i þýfi, utan flagsins, en þar tókst mér að stöðva þá, áður en þeir voru komnir á fulla ferð. Mér leizt ekki á, ef þeir hefðu náð að taka veru- legan sprett, þvi það var þegar farið að láta hátt i diskunum. Þetta hefði verið miklu hættu- minna, ef ég hefði verið með valt- ara aftan i þeim. Hann er að visu hættulegur á sléttlendi og i bratta, en hann er of þungur til þess að hestar dragi hann langt á þýfðu og ójöfnu landi. Starfaði hjá tveim búnað- arsamböndum — Varstu oftast meö tvo hesta fyrir verkfærunum? — Ég plægði alltaf með tveim- ur hestum, en herfaði með þrem- ur. Þaö er miklu þægilegra og liprara að vinna með tveimur hestum en þremúr, enda vildi ég ekki hafa þá fleiri fyrir plógnum. — Þurfa þeir ekki lika aö vera samstæöir innbyröis? — Jú, það er nauðsynlegt. Einkum þarf gönguhraði þeirra að vera sem jafnastur, þá verða þeir bezt samtaka. Það er i raun- inni ekkert verklag að vinna með Hafravatnsrétt. Hér var Kristinn réttarstjóri um margra ára skeiö. tveimur hestum, þar sem annar drattast aldrei úr sporunum, en hinn flýtir sér allt hvað af tekur. — Þú hefur auövitaö alltaf haft fast sniö á vinnutima og annarri meöferö á hestunum? — Ég skipti deginum i tvennt og vann tiu klukkutima, sina fimm timana með hvorum tveim- ur hestum. — Attir þú hestana sjálfur? — Það var upp og ofan. Suma hestana átti ég sjálfur, en hitt var þó algengara, aö ég hefði þá á leigu. Oftast voru þaö sömu hest- arnir, ár eftir ár, enda var lang- bezt, ef hægt var að koma þvi við, að nota sömu, vönu hestana, heldur en vera alltaf aö skipta. Tveir þessara hesta voru frá Leirárgörðum i Borgarfirði, þá haföi ég lengi. Venjulega varð samstarf mitt og hestanna fyrr en varði svo náið að ég þurfti ekki annað en að tala til þeirra, þá gerðu þeir það sem ég ætlaðist til af þeim, hvort sem það var að breyta um stefnu, hraöa göngu sinni eða hægja hana. — En hvað um verkfærin, ekki hefur þú átt þau sjálfur? — Nei, þau voru I eigu Búnaðarsambands Borgarfjarð- ar. Ég var starfsmaður þess um árabil, og var vist meira að segja kallaður ráðunautur, þótt starfs- svið mitt væri nokkuð annað en þeirra ráðunauta, sem nú eru starfandi á vegum landbúnaðar- ins. ; — Þú hefur nú samt stundaö sitthvaö fleira en jaröyrkjuna? — Já, það er alveg rétt, að ég vann fleira með hestunum ,,min- um” en að plægja, herfa og valta flög. Ég eignaðist snemma sláttu- vél, rakstrarvél og siöan snúningsvél, strax og þær komu til sögunnar, og ég vann mikið með öllum þessum vélum. A fyrstu árunum, sem ég átti sláttu- vélina, var langt frá þvi að slik tæki væru i hvers manns eigu, og þá ferðaðist ég um og sló fyrir bændur. — Varstu ekki lengi formaöur Búnaöarsambands Kjalarnes- þings? — Jú, ég var það frá 1933-1960, eða i tæp þrjátiu ár. Og á Búnaðarþingi sat ég frá þvi um 1950. En störf min breyttust ekki svo mjög, þótt ég yrði formaður Búnaðarsambands Kjalarnes- þings. Ég gegndi að sjálfsögðu öllum algengustu formannsstörf- um og bar hag sambandsins fyrir brjósti, en megináhugamál mitt var enn sem fyrr jarðyrkjan. Og ég hélt áfram að breyta óræktuðu landi i tún og að slétta og bæta þau tún sem fyrir voru. Ráðsmaður á Lágafelli og Hólum, bóndi á Mosfelli — Svo hefur þú sjálfur veriö bóndi áratugum saman? — Já, og lengst á sama bænum. Ég er nú búinn að búa hér á Mos- felli i Mosfellssveit siöan 1936, eöa i rétt fjörutíu ár. Ég byrjaði að búa hér á móti séra Hálfdáni Helgasyni og hef búið hér siðan. — Er ekki eingöngu kúa- búskapur hér I þessari þéttbýlu sveit? — Nei, langt i frá. Ég hef alltaf átt kindur, þangað til núna i vet- ur. Mér hefur alltaf þótt miklu meira gaman að ám, þótt ég hafi að visu umgengizt kýr mikið um dagana. Ég var um tiu ára skeiö ráðsmaður á Lágafelli hjá Thor Jensen, sem þá rak umfangsmik- inn búskap á þremur stöðum: Korpúlfsstöðum, Lágafelli og Melshúsum á Seltjarnarnesi. — Þar hefur verið eitthvaö af kúm? — Já, heldur betur. Það voru þrjú hundruð og fimmtán naut- gripir á þessum þremur stöðum samanlagt. — Það hefur þurft vinnuaf! til þess aö annast allt þetta, ekki sizt þegar miðað er viö vinnubrögö og verktækni á þessum árum? — Já, það var nóg að gera, en ég hafði lika ágætu fólki á að skipa. Sumt af þessu fólki var hjá mér árum saman. Þar var venju- lega margt af ungu fólki, og þvi var oft glatt á hjalla. Aö sumrinu var margt ungra stráka hjá mér, þar á meöal allir synir Páls heit- ins Zóphóniassonar. — Ég kynnt- ist Páli Zóphóniassyni fyrst, þeg- ar ég var við nám á Hvanneyri. Hann var þar kennari frá 1909- 1920, en ég lauk búfræðinámi 1913. Siðar fylgdist ég með Páli noröur aö Hólum i Hjaltadal, þegar hann fluttist þangaö árið 1920, og var þar ráösmaður hjá honum i sex ár. Ég var þvi fjölskyldunni vel kunnugur og hafði á henni mætur. — Mig langar að tala meira um blessaðar kindurnar. Var ekki fleira fé hér i Mosfellssveitinni fyrr á árum en nú? — Jú, þvi hefur fækkað. Ég man þá daga, þegar um þrjú hundruö fjár voru i Grafarholti, en liklega hefur verið algengast að fjáreignin væri einhvers stað- ar á ööru hundraðinu. Ég hygg að það hafi veriö fágætt að f jártaia á bæjum hafi farið niöur fyrir hundraö, en hitt er einnig fágætt, að hún næöi þrem hundruðum. Þó mun þaö hafa verið um skeið bæði á Bringum og i Grafarholti. Ég var lengi réttarstjóri i Hafra- vatnsrétt, og fyrstu árin sem ég haföi það starf á hendi, komu þar mörg þúsund fjár til réttar. — Ekki manstu samt eftir fráfærum i Mosfellssveit? — Nei, nei, ekki hér. En heima á Skerðingsstööum i Hvamms- sveit i Dalasýslu, þar sem ég fæddist, — þar fékk ég að sitja yfir kviaám og var litt hrifinn af þeim starfa, þótt ekki væri farið með þær langt frá bænum. Ann- ars voru fráfærur.þá sem óöast að leggjast niöur svo i Dölum, sem annars staöar. Ég hygg, aö Bjarni i Asgarði, sem margir kannast við, hafi þraukað viö einna lengst þar um slóðir. — En var ekki hjásetan hinn eini þáttur fjárgæzlu, sem þér leiddist? — Jú, eiginlega er það alveg rétt. Mér hefur alltaf þótt gaman að kindum og umgengizt þær meira og minna alla mina ævi, þangað til núna i vetur, eins og ég sagði áðan. //.... Ef þau eru vel gerð...." — Þú hefur setiö aö búi þinu á vetrum, en stundaö jaröyrkju á sumrin? — Ekki fyrstu árin. Framan af árum stundaði ég söðlasmiði á hverjum vetri, en ferðaðist um og braut land að sumrinu. Ég smiðaði aktygi, og yfirleitt allt sem smiðað var úr leðri, aftur á móti fékk ég alltaf klafana hjá öðrum. Mér þótti þetta ákaflega gaman, og ég á enn öll áhöld til þessarar iðju, en get ekki lengur notfært mér þau, heilsan leyfir það ekki. Það er ekki nóg með að ég er alveg að verða fótalaus, eftir áratuga langan gang i moldarflögum, heldur er hand- styrkurinn lika farinn að láta undan siga. Ég get til dæmis alls ekki saumað. — Slikt er nú ekki undrunarefni um mann sem kominn er á niræö- isaldur og hefur unniö eins og þú. En hvaö heldur þú aö þér hafi þótt skemmtilegast um dagana? — Mig hefur alltaf langað til þess að eiga margt sauðfé, þótt sá draumur hafi ekki rætzt. Ég hef aldrei verið það sem kallað er aö vera fjármargur, þótt ég sé búinn að umgangast sauðkindur um dagana. Þegar ég var á Lágafelli hjá Thor Jensen, voru þar um sex hundruð kindur yfir bæinn. Nú, og svo hefur mér alltaf þótt ákaflega gaman að umgangast hesta, temja þá til dráttar og vélavinnu og að vinna með þeim. — Hvernig hefur þér svo veriö innan brjósts þegar þú hefur á efri árum þinum feröazt um þær sveitir þar sem þú vannst foröum, og horft á slétturnar, sem eru verk þin og hestanna sem þú vannst meö? — Það er gaman að horfa á verk sin, ef þau eru vel gerð. — VS. ip® m. ' <.• /** ,*****» : .* * %a!.* * MwA «. I Hér stendur Kristinn hjá sláttuvélinni sinni og hestunum tveim, sem eru aö hjálpa honum viö heyskap- inn. Samvinna manns og hests hefur löngum veriö náin, og er ckki bundin viö gæöinga eina, þótt ef til vill séu þeir okkur ofar i huga en dráttarhestarnir.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.