Tíminn - 11.05.1976, Blaðsíða 13

12
Þriðjudagur 11. mai 1976
Þriðjudagur 11. mai 1976
TÍMINN
13
Hvernig ná menn
100 ára aldri
— eða lifa það jafnvel að eiga hundrað
ára brúðkaupsafmæli?
A þeim tveim árþUsundum sem
liðin eru siöan Hippokrates var
uppi, hafa menn borið fram
meira en 200 kenningar, sem út-
skýra af hverju menn eldast. En
það er ekki fyrr en nú, að menn
eru nálægt þvi að ráða gátu ell-
innar.
1 Kief starfa 700 manns við Elli-
fræðastofnun Læknavisindaaka-
demiu Sovétrikjanna. Skref fyrir
skref þoka þeir áfram þekkingu
okkar á hrörnun og þar með á
leyndarmálum langlifis.
Sóknin á hendur ellinni er háð á
þrem deildum stofnunarinnar,
0
Siifurbrúðkaup heitir, þegar fólk
hefur verið 25 ár i hjónabandi,
gullbrúðkaup við 50 ára mörk.
Þar á eftir kemur demantsbrúð-
kaup. En hvað heitir, þegar fólk
hefur veriö gift I hundrað ár eins
og þau Balaksji og Amina frá
Azerbædsjan?
sem sameina sextán rannsókna-
stofur og sjúkradeildir. Þeim ráð-
um, þeirri meðferð, sem hér eru
prófuð er með virkum hætti fylgt
eftir i daglegu lifi milljóna manna
á ýmsum aldri.
Menn byrja miklu fyrr að eld-
ast en við höldum, eða á 30-35 ára
aldri. Þá byrjar „forbrekkis-
gangan” eins og fræðimenn kalla
þetta æviskeið.
— Sjálf er þessi þróun mjög
einstaklingsbundin, segir próf.
Nikita Mankovski. Hún er erfða-
bundin, þ.e.a.s. hver einstakling-
ur eldist með sinum hraða. Það
má færa að þvi rök, að maðurinn
sem dýrategund geti búizt við þvi
að lifa i 100-120 ár, og að við af
ýmsum ástæðum vanlifum um 30-
40 ár. Nú um stundir getum við að
nokkru leyti haft áhrif á ævitim-
ann, og i tilraunum með dýr hafa
menn lært að ná 30-35% árangri.
í rannsóknastofum stofnunar-
innar er verið að búa til ný lyf.
Þau miða ekki við skammtima á-
hrif eins og mörg örvandi efni, en
eiga að hafa lifeðlisfræðileg áhrif.
Hér er um að ræða vitaminblönd-
ur sem hrörnandi likami þarf sér-
staklega á að halda, og einnig efni
sem innihalda aminósýrur o.fl.
Ýmis þessara lyfja lofa góðum
árangri.
— Ellifræðin gerist æ sérhæfð-
ari, segir Dimitri Tsjebotaréf for-
stjóri stofnunarinnar, en hann er
einnig forseti Alþjóðasamtaka
ellifræðinga. Hún skiptist i þrennt
i stórum dráttum: Liffræði ellinn-
ar rannsakar hrörnunarferla allt
frá einni frumu til mannsllkam-
ans i heild. Ellisjúkdómafræðin
kannar hvernig fyrirbyggja má
ýmsa sjúkdóma i rosknu eða öldr-
uðu fólki, sérstæðar lækningaað-
ferðir sem beita verður viö slikt
fólk. Og hin félagslega ellifræði
gerir grein fyrir almennum lög-
málum ellihrörnunar.
Stofnunin hefur safnaö skýrsl-
um, sem sýna bæði verulega
hækkun meðalaldurs i Sovétrikj-
unum, og svo að hlutur aldraðra i
ibúafjöldanum fer vaxandi. 1
keisarans Rússlandi var meðal-
aldur 35 ár, en nú er meðalaldur
70-72 ár. Siðasta manntal, sem
gert var árið 1970 sýnir, að Sovét-
rikin verða i vaxandi mæli land
langlifisfólks. Einkum er hlutur
aldraðra mikill og vaxandi i lýð-
veldum eins og Grúsia, Armenia,
Azerbædsjan, Jakútia. Tsjébota-
réf segir, að þessi þróun sé eitt af
einkennum okkar tima. Mann-
talsstofa Sovétrikjanna telur, að
ibúum muni hafa fjölgað um 80%
árið 2000, en öldruðum um 100%.
Eitt helzta verkefni sovézkra
ellifræða er að hjálpa fólki að
lækna i Þýzka Alþýðuveldinu,
Búlgariu og Ungverjalandi.
Ellifræðingar i landinu eru nú
að ljúka þeim áfanga, sem kenna
má við gagnasöfnun, sem nauð-
synleg er til að hægt sé að komast
að alvarlegum fræðilegum niður-
stöðum. Þeir hafa sett skýr verk-
efni i bráð og lengd.
Fyrst er að berjast við elli sem
ber of snemma að dyrum, berjast
fyrir þvi, að menn noti sem bezt
þann forða, sem náttúran hefur
fengið okkur, mæla með þeim fé-
lagslegum aðgerðum sem tryggja
öldruðum möguleika á að hjálpa
til eftir mætti án þess að þeim
finnist þeir vera úr tengslum við
lifið. Og langtimamarkmiðið er
að berjast fyrir langlifi mannsins
yfirleitt.
lgor Zaséda — APN.
komast yfir timabil svonefndrar
„eftirlaunakreppu”, þegar mað-
urinn losnar úr tengslum við störf
og áhyggjur, sem hann hefur van-
iztum margra ára skeið og finnur
til einangrunar, finnst hann
einskis nýtur og ekkert framund-
an.
Ellin er þverstæðufull þróun —
við hlið hnignunar og hrörnunar
virka ýmsir aðlögunarþættir. Það
kemur á daginn, að heili okkar og
vöðvar eldast þeim mun hægar
sem við notum þá með virkari og
reglubundnari hætti. Rétt starfs-
val, skynsamlegt vinnuálag,
skynsamlegt fæði, skipulagning
hvildar— einmitt skipulagning en
ekki bið eftir einhverju — hið fé-
lagslega baksvið persónuleikans,
þessir þættir og nokkrir aðrir
geta haft veruleg áhrif á aölögun-
arhæfni likamans að ellinni.
Þessir þættir eru mjög til rann-
sóknar i Ellifræðastofnuninni.
Þar hefur i fyrsta sinn i Sovétrikj-
unum verið gert heildaryfirlit yfir
ástand taugakerfisins við bæði
eðlilega og snemmbæra hrörnun.
Langt er siðan menn tóku eftir
þvi, að til eru heil svæði á jörð-
unni sem eru eins konar friðlönd,
þar sem menn lifa lengur, veikj-
ast siður en annars staðar og
halda starfsorku hérumbil til
dauðadags. Margar tilraunir hafa
verið gerðar til að útskýra þetta
fyrirbæri, settar hafa verið fram
freistandi kenningar og leitað
hefurveriðað „töfralyfum” lang-
lifis. Nokkur slik svæði má og
finna i Sovétrikjunum. Eitt fyrsta
stórátak Ellifræðastofnunarinnar
i Kief var að gera rannsókn á
fjörutiu þúsund manneskjum,
sem náð höfðu áttræðisaldri.
Rannsóknin fór fram eftir
viðtækri áætlun, sem fól isér m.a.
spurningar um bæði öldungana
sjálfa og forfeður þeirra, um
mataræði, daglegt lif, störf
o.s.frv Niðurstöður sýndu, að
öldungar eru flestir i dreifbýli,
meira en helmingur þeirra hefur
unnið við landbúnað, og þeir hafa
yfirleitt fengizt við sömu störfin
lengi. Aðeins 8,4% öldunganna
eru jurtaætur eingöngu, helming-
urinn hefur aldrei neytt tóbaks
eða misnotað áfenga drykki. Það
er og forvitnilegt, að öldungar
hafa svo til aldrei lent i hjóna-
skilnuðum.
Á siðustu árum hefur stofnunin
i Kief orðið miðstöð samstarfs við
KJARVALSSTAÐIR
PÓLSK PLAKÖT
MAÍ- JLINÍ
| 1976
Tvær sýningar á Kjarvalsstöðum
Listakona frá Finn-
landi sýnir á Kjarvals-
stöðum
Ung listakona frá Finnlandi
hefur komið til Islands með
vindinn i fangið, — stólaði á
farareyri til að sýna á Kjarvals-
stöðum, en hefur ekki hlotið
áheyrn frá einum fimm eða sex
stofnunum l Finnlandi, sem hún
leitaði til meö farareyri — en
samt eru myndirnar hennar
komnar upp, eins og 80 talsins
og flestar fremur stórar.
Terttu Jurvakainen er fædd i
Muhos i Noröur-Finnlandi, þar
sem menn hafa sterk bein og
seigar taugar og það hefur
sannarlega komiö sér vel nú,
þvi að stórsýningar erlendis
kosta offjár, am.k. þegar
stofnanir eiga hlut að máli og
gengið er frá hlutunum af þvi
opinbera.
Listakonan hefur haldið
fjölda sýninga I heimalandi
sinu, fyrst árið 1967 i Helsinki,
en svo út. um allt Finnland, eða
alls 17 sinnum, en auk þess
hefur hún sýnt erlendis og tekið
þátt i samsýningum. Hún hlýtur
þvi að vera vinnusöm og hinn
mesti atorkuforkur. En vikjum
nú ögn að myndunum sjálfum.
Terttu Jurvakainen málar
ljóðrænar abstraktionir og hálf
figurativar, ljóðrænar myndir.
Hún er yfirleitt heppin með veð-
ur i sinum myndum, er á ferli
þegar sólin setzt, sumarið
hverfur. Abstraktverkin eru
einhvern veginn hálfgerðar
ljósaskiptastemmningar lika,
jarðbundnar og fylgja likum
lögmálum. Portretmyndirnar
eru verri en aðrar.
Sagt er, að ef vel sé að gáð,
séu flestir málarar alltaf að
mála sömu myndirnar alla ævi.
Terttu Jurvakainen er innan
þess ramma. Hún málar liklega
fimm gerðir af myndum og
sumar eru næstum alveg eins.
Samt eru þessar myndir sumar
hverjar mjög góðar, en betra
hefði verið að fækka þeim, þá
hefði sýning hennár oröið mun
sterkari. Þaö leynir sér ekki, að
hún ræður yfir góðri tækni, en.
hún notar sömu litina aftur og
aftur, lika sömu gæsirnar en
maður hélt nú satt að segja að
nóg væri komið af þeirri fugla-
tegund að Kjarvalsstöðum I bili,
a.m.k. ef marka má blaöaskrif
fyrir og eftir nýja stil. Terttu
Jurvakainen hefur gott auga
fyrir málverki og lit, en hættir
samt stundum of litlu, og forð-
ast næstum öll átök. Hún sagði i
blaöaviötali, að hún væri svart-
sýn, en málverkanna vegna
þarf hún naumast að vera það,
og við hvetjum alla til þess að
sjá þessa eftirtektarverðu sýn-
ingu hins finnska málara.
Þetta gefur tilefni til dálitilla
hugleiðinga.
Kjarvalsstaðir hafa verið
dálitið einkennilegir, svo til allt
frá upphafi, sem listamiðstöð.
Deilur og fjaðrafok útaf verðug-
urn málurum og óverðugum
hafa með einhverjum hætti
fært staðinn úr úr kraftlinum
listarinnar. Vonandi er þessi
finnska sýning upphaf að þvi, að
við fáum að sjá á Kjarvalsstöð-
um. eitthvað merkilegt erlent,
svona til tiibreytingar, og þessi
látlausa finnska sýning er von-
andi upphaf að fleiri slikum.
Pólsk plaköt
Á grákofóttum göngum
Kjarvalsstaða hanga nú nær 50
plaköt eftir pólska listamenn.
Þeir auglýsa allt mögulegt,
óperur, leikhús, bókaklúbba,
balletta visindakeppni, skiða-
keppnir, sirkus og flugfélög, og
svo auðvitað upplýsingaplakat
fyrir sýninguna sjálfa, annað
hefði naumast verið hægt.
Pólsk plakatkúnst hefur hlotið
heimsfrægð fyrir löngu. Er orö-
in að eins konar þjóðlist þar i
landi, svipaö og neonskiltin eru i
borgum Vesturlanda. Menn láta
sér ekki nægja að hripa eitthvaö
á blað, eða prenta og líma eða
negla á staur. Það verður lika
að vera eitthvað fyrir augað, og
þá helzt listaverk lika. Um
pólska plakatgerð segir svo I
sýningarskrá:
„Annað hvert ár fer Alþjóð-
legi plakatbiennalinn fram i
Varsjá i Póllandi og ekki að
ástæðulausu, þvi að pólsk aug-
lýsingahönnun og plakatagerð
hefur lengi verið talin standa
öðrum framar sökum sérstakr-
ar smekkvisi og listrænnar út-
sjónarsemi. Plaköt hafa verið
hönnuð i Póllandi frá þvi fyrir
aldamót, en vöktu ekki verulega
athygli alþjóðlega fyrr en i
kringum 1920, og má segja, að
pólsk plakatahefð hafi fyrst
slegið I gegn árið 1925, þegar al-
þjóðleg sýning á hönnun og
skreytilist, sem haldin var i
Paris, veitti þrem pólskum
plakatasmiðum, þeim Czaj-
kowski, Gronowski og
Terttu Jurvakainen, listmálari frá Finnlandi.
Skáldmannshlutur
á liðinni öld
Skáldið, sem skrifaði Mannamun
Stryjenska sin æöstu verðlaun.
Plakatagerð i Póllandi á
fyrstu áratugum þessarar aldar
tók lengi mið af hvelfdum linum
og fléttingum Art Nouveau
hreyfingarinnar i öðrum
Evrópulöndum, en sá skreyti-
still var i hugum pólskra hönn-
uða aldrei aðskilinn frá þjóð-
ernistilfinningum þeirra og
baráttu fyrir sjálfstæði.”
Ennfremur þetta i lokin:
„Flestir þeir hönnuðir sem
unnið hafa plaköt fyrir leikhús
eða kvikmyndir, hafa haldið sig
við hefðbundna grafiska tækni
og málaravinnubrögð, en sumir
yngri listamanna hafa þó farið
inn á aðrar brautir, t.a.m. þau
Mroszczak og Krauze, sem nýtt
hafa ljósmyndatækni á áhrifa-
mikinn hátt, t.d. i plakatinu
„Yfirheyrslan” eftir Kafka.
Hin aukna fjölmiðlun siðari
ára hefur losaö plakatiö undan
þeirri kvöð aö þurfa að miðla
fjölda upplýsinga á einu bretti.
Við þetta hefur þýðing
plakatsins að visu breytzt nokk-
uð, en hins vegar hefur þetta
gert hönnuðinum kleift að gera
plakat að persónulegra mynd-
verki, og fara út i allskyns
formtilraunir. En pólsk plaköt
eru sérdeilis merkilegt dæmi
um listform sem nýtir beztu
grafisku tækni, sem völ er á,
vinnur með margræð og breyti-
leg tákn og fágaða formhugsun,
en höfðar þó strax og dyggilega
til almennings.”
Hinir gráu og dapurlegu
veggir Kjarvalsstaða eiga vel
við plaköt. Ef til vill hefði þó
mátt koma þeim fyrir á fjöl-
breyttari hátt. Hin stærðfræði-
lega nákvæmni og hið jafná' bil
nemur burt ögurstundina, ævin-
týrið og breytir i kerfi. Menn
eru að falla frá geometriskri
upphengingu á list hvort eð er,
en nóg um það. Þetta er holl
sýning fyrir þá, sem áhuga hafa
á auglýsingum og plakötum, þvi
að þarna má sjá marga vel
gerða hluti. A plakatsýningu,
sem haldin var i anddyri Nor-
ræna hússins I vetur sá maður
hversu skammt við Islendingar
erum komnir i þessari tækni, út-
færslunni sjálfri, sem hefur þó
svo mikið að segja og þarna
geta menn lært. Svo er þetta
lika augnayndi fyrir alla jafnt.
Jónas Guðmundsson.
Sendibréf frá Jóni Mýrdal
Kinnur Sigmundsson
bjó til prentunar
Bókaforlag Odds Björnssonar
Senniléga vita menn yfirleitt
ekki mikið um Jón Mýrdal.
Mar.namunur hans, sem fyrst
kom út árið 1872, var alkunnur
og naut verulegrar alþýðuhylli.
Önnur bók hans, sem út kom að
honum lifandi, Grýla, var og
talsverð kunn og sæmilega
metin. En um æviferil hans
hefur litið verið skrifað á bækur
til þessa.
Finnur Sigmundsson skrifar
hér nokkur orð um Jón Mýrdal
áður en kemur að bréfunum
sjálfum, en hann var fæddur i
Hvammi i Mýrdal 1825, en dó á
Akranesi 1899. Hann lærði
Irésmiðar i Reykjavik en barst
svo norður i land. Svo giftist
hann norður i Fnjóskadal, en
stutt varð i sambúð hjónanna.
Árið eftirfæddistþeim dóttir.en
það sama haust fór Jón til
Kaupmannahafnar og bjó ekki
með konu sinni eftir það. Hun
varð ekki gömul, og einka-
dóttirin andaðist liðlega þritug,
en hafði þó eignazt mann og
tvær dætur með honum áður.
Jón Mýrdal mun hafa þótt
nokkuð ölkær og ekki mikill
staðfestumaður á þessum
árum.
Þau tvö ár, sem Jón Mýrdal
dvaldi I Danmörku kynnti hann
sér rennismiði og hlaut jafn-
framt nokkra æfingu i að mála
smiðisgripina. Eftir heim-
komuna stundaði hann smiðar
viðs vegar norðanlands. Arið
1880 giftist hann aftur, breið-
firzkri stúlku, bjó siöan með
henni til dauðadags, og átti þá
heima vestanlands. Lifði hann
þá við litil efni og þröngan hag,
og mun stundum hafa fundizt,
að betur hefði mátt halda á fyrr
á ævinni.
Þessi bréf Jóns Mýrdals fjalla
mest um einkahagi. Mörg
þeirra segja frá viðleitni hans til
að koma handritum sinum i
verð. Það gekk ekki vel, og út-
gefandi fékkst ekki að þeim
fremurenáður ergetið. Það var
ekki fyrr en eftir þessa öld
miðja, að sögur hans voru
gefnar út. Þessi bréfabók er að
öðrum þræði heimild um það
basl, sem þessi skáldsagna-
höfundur átti i. Nú myndi hann
hafa orðið metsöluhöiundur og
skilað nýrri sögu á hverju ári.
En hér koma lika allmörg
bréf, sem gamli maðurinn
skrifaði dótturdóttur sinni
ungri. Þau standa fyrir sinu.
Þau em heimild um lifsskoðun
og heilræði þeirrar tiðar. og þau
sýna ræktarsemi og hugarhlýju
afans, sem hlýtur að snerta
lesandann.
H.Kr.
l.ll
SiiIHl
11111111