Tíminn - 07.04.1977, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 7. apríl 1977
11

Auövitaö var þetta söguleg
nauösyn eins og tilflutningur
þjóöarinnar i landinu og mynd-
un stétta. Þaö getur engin þjóö i
heiminum tekiö sig út úr og
staöiö kyrr. Afleiöingin gat aö-
eins oröiö ein: menningarleysi,
þaö er þvi I raun og veru tómt
mál aö ræöa um þetta. En þetta
kom bara of fljótt, um þaö er
heldur ekki viö neinn aö sakast,
ekki einu sinni einhverja vonda
rikisstjórn.
Okkur skólamönnum hættir
oft viö aö lita á flesta hluti frá
sjónarmiöi uppeldisins, og mér
dylst þaö ekki, aö þegnskapur
og trúmennska eru ekki sterkir
þættir i samfélagi okkar nú á
timum . Uppeldisskilyröi siö-
ustu áratuga hafa heldur ekki
greittfyrir þvi. 1 fyrsta lagi áttu
þau orö ekki samleiö meö aldar-
anda eftirstriösáranna og i ööru
lagi hnigu hin ytri uppeldisskil-
yröi beint i sömu átt. Og til aö
taka eitthvert glöggt dæmi,
skulumviö viröa fyrir okkur tvo
drengi, annan úr sveit, en hinn
úr þéttbýlinu. Sveitadrengurinn
elst upp viö fjölbreytt störf, sem
hann venst snemma á aö taka
þátt i sjálfur. Hann hefur alltaf
fullt fangiö af verkefnum. Hon-
um eru oft fengin vandasöm
störf,aö leysa, sem hann veröur
aö leggja sig allan fram um aö
leysa. Þar reynir oft bæöi á
áræöi og trúmennsku, og hann
venst á, aö setja metnaö sinn i
aö gefast ekki upp. Enda væri
þaöoft verstfyrirhannsjálfan.
Hann veröur oft aö vera skjótur
aö hugsa og taka ákvaröanir á
eigin ábyrgö. Hann veröur viö
þaö athugull og skjótráöur og
þrautseigur, en um fram allt
trúr og traustur. Hann veit, aö
honum er treyst, og þaö stækkar
hann og magnar. Sviksemi er
ósamrýmanleg sveitastörfun-
um. Viö þetta allt finnur hann
snemma, aö hann er einn af
þegnunum i þessu litla riki, sem
hann ekki má bregöast i sinu
hlutverki. Hann er nemandi i
góöum og hollum skóla þegn-
skapar og ábyrgöartilfinningar.
Hvaö hefur svo kaupstaöa-
drengurinn af þessum
þroskandi skilyröum aö segja?
Hvar reynir á þolrifin i
honum. Hvaöa prófraunir i
ábyrgöartilfinningu og þegn-
skap leggur lifiö fyrir hann?
Þær eru miklu færri. Hann
hefur engin föst störf á heimil-
inu. Allt kemst af án hans. Þaö
eina, sem hann þarf aö hugsa
um er, auk skólanámsins, aö
koma á réttum tima heim til sin
til aö boröa og hátta. Þetta er
litiö og lélegt hlutverk, og þaö
vex enginn af þvi. Þetta hefur
samfélagiö séö og reynt á
ýmsan hátt aö skapa hlutverk
handa þessum börnum og
unglingum.enalltslikter meira
og minna gervistörf. Þaö er
komiö upp tómstundaheimil-
um, sem leysir aö einhverju
leyti afþreyingarvandamáliö,
en hefur ekki upp á aö bjóöa
neitt skapandi. Þaö liggurviö aö
mér þyki þetta starf ganga of
langt. Þaö litur stundum svo út,
sem þjóöfélagiö sé aö keppa aö
þvi, aö hafa ofan af fyrir allri
þjóöinni, og svo er kveinkaö og
kvartaö yfir þvi, aö þetta af-
þreyingarefni sé ekki nógu
skemmtilegt. Sumar þessar
kvartanir, sem viö veröum aö
hlýöa á I útvarpi og blööum eru
svo smáborgaralegar, aö manni
dettur stundum I hug hvort
veriö sé aö gera alla þjóöina aö
keipóttum börnum. Þaö er á
vissan hátt stefnt aö þvi, aö gera
þorra þjóöarinnar aö dekur-
börnum.
Eins og fyrri daginn veröur
mér hugsaö til skólanna. Eitt-
hvaö geta þeir kannski bætt úr
þessu meö kröfum sinum um
stundvisi, reglusemi, skyldu-
rækni og vandvirkni i hvívetna.
En þaö nær of skammt. Hér er
miklu færra um tækifæri, sem
reyna á þegnskapinn, og er þá
nokkur furöa, þótt sá skapgerö-
arþáttur veröi veikur eins og
vöövi, sem aldrei er reynt neitt
á.
Þetta er alvörumál, miklu
meira en margir ætla. Hér er
sannarlega veila i uppeldinu,
sem þegar er farin aö koma i
ljós og er aö veröa aö sjúkdómi.
Viö getum kennt þessum börn-
um og unglingum öll ósköp, en
þaö er ekki hægt aö kenna allt i
skólastofu. Sumt veröa
nemendurniraö lifa sjálfir.Gull
skapgeröarinnar veröur aö
minnstu leyti numiö af bókum
eöa meö lexium. Þaö veröur aö
vinnast úr hinu haröa grjóti
reynslunnar sjálfrar og stælast
viö eld og is þess lifs, sem ekki
er eintómt meölæti og lifsþæg-
indi. Ekki eintóm réttindi
heldur einnig skyldur. Þaö er
ekki holltuppeldi, sem ekkibýö-
ur jöfnum höndum upp á rétt-
indi og skyldur. Þaö á ekki aö
takmarka eöa skeröa réttindi
einstaklingsins. Persónulegt
frelsi er aöalsmerki lýöfrjálsra
rikja, en þaö á jafnframt aö
krefjast þess, aö þaö sé ekki
misnotaö. Þaö er kannski ekki
eins vandmeöfariö meö nokkurn
hlut, og frelsiö. Þaö á lika aö
gera miklar kröfur til þeirra
þegna samfélagsins sem þjóö-
félagiö elur upp aö meira eöa
minna leyti á sinn kostnaö og
þvi meiri, sem til þeirra er
meira kostaö.
Aldrei hefur þjóöfélagiö lagt
fram meira fé og kraf ta til upp-
eldis og menningar æskunni i
landinu en nú. Þaö má deila um
þaö, hvort þaö sé nógu mikiö.
Viö getum þvi ekki sætt okkur
viö annaö en þessa sjáist greini-
leg merki i auknum manndómi
og þegnskap. Með hverri nýrri
menningar og uppeldisstofnun á
aö gera nýjar kröfur til æskunn-
ar um manndóm hennar. Okkar
fjölmenna skólaæska á ekki aö-
eins aö þekkjast af þvi, aö hún
veitmikiö, og er frjálsmannleg
1 fasi. Hún á einnig aö búa yfir
þeirri þrautseigju og karl-
mennsku I hverri raun, sem hef-
ur jafnan auökennt hiö óskóla-
gengna alþýöufólk á liönum
timum.
Hún á aö þekkjast á þegnskap
I öllum hlutverkum lifsins. Ef
viö látum þegnskap og hollustu
viö samfélagiö i skiptum fyrir
skólalærdóm, eru þaö slæm
skipti. En sem betur fer tel ég
ekki mikla hættu áþessu.
Þjóö, sem hefur barizt svo
haröri baráttu fyrir lifi sinu, aö
fá dæmi munu vera til um slikt,
stendur á hættulegum vegamót-
um þegar nútimatækni meö all-
ar sinar vélar og lifsþægindi
kemur til hennar einn góöan
veöurdag og býöur henni þjón-
ustusina.Eftirþaöerhættviö aö
sú þjóö fari aö lita á vinnuna,
erfiöiö, sem eins konar böl, en
teljiallt hitt horfa til heilla, sem
létt geti af mönnum erfiöi,
áhyggjum g ábyrgö. Og þaö er
þvi miður ekki hægt aö neita
þvi, aö þetta hefur veriö guö-
spjall siðustu tima hinnar miklu
velferöarsóknar.
Þaö er varla ámælisvert þótt
þetta fyrirbæri sæki á þjóð, sem
hefur Úfaö við þrældóm fram á
siöustu tima. En þaö er hættu-
legur boöskapur fyrir þá, sem
landiö eiga aö erfa, fyrir æsk-
una, sem á ef til vill um þaö aö
velja aö ganga hinn grýtta veg
út I framleiöslustörf þjóöfélags-
ins, eöa hinn breiða veginn, sem
gerir mönnum mögulegt aö lifa
án þess aö vinna, og ég veit enga
hættulegri falskenningu en þá,
aö iöjuleysi, hóglifi og áhyggju-
leysi séu eftirsóknarveröir hlut-
ir.
Þrátt fyrir allt er þaö vinnan,
starfiö, sem er flestum öðrum
skólum betri og drýgri til
þroska. Verömæti vinnunnar er
ekki fyrst og fremst i þvi aö hún
er vara, sem hægt er aö selja,
heldur af hinu, aö hún er hlut-
verk.sem skapar lifsfyllingu og
gefur lifinu gildi.
Merkur erlendur rithöfundur
hefur sagt, aö ætti maöur aö
gefa hinum siöustu timum eitt-
hvert táknrænt merki, færi vel
á, aö þaö væri metrakvaröinn. I
heimi metrakvaröans, segir
hann eru menn alltaf aö mæla
og meta. Þaö er vériö aö meta
lönd, hrávörur, vélar o.s.frv..
En ef viö ætlum svo aö leggja
metrakvaröann á andleg verö-
mæti, á mannléga sál, á guö, þá
viröist ekkert af þessu vera til.
Mælikvarðinn gripur ekki þær
stæröir. Þær fyrirfinnast ekki.
Ef til vill erum viö íslending-
ar ekki komnir eins langt i
heimi metrakvarðans og sumar
aörar þjóöir — sem betur fer...
— En þaMiggur nærri aö ætla,
aö sú hætta liggi ekki iangt frá
okkur, fremur en öörum, aö
mæla menningu okkar i hestöfl-
um og metrum.
Annar enn þá frægari snilling-
ur, skáldiö Göthe, hefur ein-
hvers staöar sagt:
„Ef viö ætlum aö deila skyn-
seminni I tilveruna, þá gengur
þaö reikningsdæmi aldrei upp.
Þaö gengur alltaf eitthvaö af, og
þessi afgangur er sá leyndar-
dómur, sem öll speki heimsins
og guöfræöi glimir árangurs-
laust viö”. Þaö, sem veröld
metrakvaröans vantar i dag er
þessi dýrmæta reynsla. Það
gagnar ekki heldur þótt alinmál
gamla timans væri tekiö upp.
Jafnvel þau verömæti, sem viö
töldum sigild, svo sem kristin-
dómurinn viröast geta falliö i
veröi. Ef til vill er þaö einmitt
veröfall slikra verömæta, sem
gerir menningu okkar snauöari
en hún ætti aö vera.
A slikum krepputimum neyöir
fátækt llfsins mennina til aö
ganga um strætiog gatnamót og
kaupa sér ódýra lifsgleöi. Kapp-
hlaupiö um skemmtistaöina nú
á dögum ber ekki vott um mikla
innri auölegö.
Þegar Gunnar á Hliðarenda
hætti viö utanför og reiö aft-
ur heim aö búi sinu til aö setjast
þar aö eins og frjáls” maöur,
vissi hann, aö þaö var i trássi
viö lög landsins, sem höföu
dæmt hann útlægan um stund.
Strengur löghlýðninnar hefur
aldrei veriö sterkur i brjósti Is-
lendingsins. Strjálbýliö hefur
aliö hér upp þjóö meö litt mót-
aöa sambúöarhætti og sam-
búöarmenningu, og allt, sem
heitir agihefur veriö óvinsælt. 1
heimilum og skólum stóö oröiö
agi lengi vel i sambandi viö
hýöingar og aörar likamlegar
refsingar, sem aö maklegleik-
um hafa nú fengiö sinn dóm, en i
þjóðfélaginu i sambandi viö
miösbeitingu ákæruvaldsins og
dómsvaldsins, sem þjóöin hefur
fengiö nóg af á umliðnum öld-
um. Svo, þegar meiri menn-
ingarbragur fór aö færast yfir
þessa hluti héldu menn i bjart-
sýni sinni, aö aginn heyröi aö-
eins fortiöinni til. Flestir hlutir
áttu aö vera frjálsir. Jafnvel
börnin áttu aö fá aö ráöa sér
sjálf, bæöi i heimilum og skól-
um. En þessi frumstæöi skiln-
ingur á frelsi eftirstrlösáranna,
sem raunar var eldri, hefur
komiö okkur i koll meö auknu
agaleysi i þjóöfélaginu. Viö eig-
um ekki aö óska eftir aga harö-
stjórnar.heldur aga, sem felst i
festu og myndugleik i allri
stjórn, hvort sem er á heimil-
um, skólum eöa I þjóöfélaginu.
Okkur skortir aga, sem heimtar
þaö, aö lögum og reglum, bæöi
skráöum og óskráöum, sé hlýtt,
hvort sem er á hærri eöa lægri
stööum I þjóöfélaginu. Slikur
agierhinn traustastihomsteinn
lýðræðisins. Þeir, sem ekki læra
snemma aö hlýöa settum lögum
heimilanna, skólanna og þjóö-
félagsins, eru ekki liklegir til aö
veröa hollir þegnar I sinu sam-
félagi, þegar út i lifiö kemur.
Þeir veröa meö öörum oröum
lélegir þegnar, hvar, sem þeir
eru. Þvi segir ég: Endurreisn
hins þjóölega, fastmótaöa
heimilslifs. Sú mótun geturlika
fariö fram i þéttbýlinu, er eitt af
stærstu verkefnum vorra tima.
Viö getum stofnaö skóla, góöa
skóla, alls konar hæli og
menntastofnanir, sem allt er
ómissandi I nútima þjóöfélagi.
Enekkertaf þessu geturkomiö i
staöinn fyrirgóö heimili. Hvergi
nema á góöum heimilum veröur
numiö hiö fyrsta stafróf sam-
vinnu, samhjálpar, sambúbar-
menningar og þegnhollustu. 1
meira en þúsund ár hafa þau
verið samvinnuskóli þjóöarinn-
ar, og þaö þurfa þau alltaf ab
vera, þar sem tvær til þrjár
kynslóðir lifa saman og vinna
saman. Þaö eru fjörráö viö
menningu þjóðarinnar aö kljúfa
kynslóðirnar hverja frá ann-
arri, þótt þaö sé gert undir alls
konar yfirskyni.'
Viö höfum undanfarna ára-
tugi háö mikla og glæsilega
menningarbaráttu út á viö.
Stórhugur hinnar frjálsu þjóöar
blasir hvarvetna viö augum. En
á slikum leysingatimum má þaö
aldrei gleymast, aö öll menn-
ingarbarátta er tviþætt. Menn-
ingarbarátta inn á viö meö hiö
eilifa gildi mannsins sem
einstaklings fyrir augum, og
menningarbarátta út á viö.
Kynslóö, sem fæöst hefur inn I
samtiö, þar sem allt er I smiö-
um verður rótlaus I sinum jarö-
vegi nema hún sé tengd traust-
um böndum viö fortið sina. Hún
veröur aö þekkja lifsbaráttu
þjóöar sinnar aö fornu og nýju.
Hún veröur aö skilja, aö allar
þessar framfarir, sem viö henni
blasa, er ávöxtur af samvinnu,
samhjálp, þegnskap og fómfýsi
genginna kynslóöa. Ég er
hræddur um, að skólarnir van-
ræki aö gera hinum ungu þetta
samhengi ljóst. En sé hér ein-
hver eyöa i uppeldi unga fólks-
ins veröur aö fylla i hana, og þá
kem ég aö þvl úrræöi i þjóöar-
uppeldinu, sem hefur fyrst og
fremst uppeldisgildi, og þar
næst þjóöhagslegt gildi. En það
er þegnskylduvinnan. Hug-
myndin um þegnskylduvinnu
hér á landi er oröin nokkurra
áratuga gömul, en aldrei þó
veriö dæmd til dauða. Henni
skýtur alltaf upp ööru hverju.
Hleypidómar og þröngsýni hafa
haldiö þessari viturlegu hug-
mynd niöri, en hún á þó alltaf
einhverja formælendur, og það
er trú min, að hugmyndin sigri
aö lokum á sinum tima. Hér er
ekki rúm tilaö færa rök meö eöa
móti þegnskylduvinnu, en ég er
ekki I nokkrum vafa um, hvaöa
hlutverki hún ætti aö gegna, ef
hún kæmist á. Ég þekki ekkert
brýnna hlutverk. En þaö er
ræktun landsins, bæöi skógrækt
og landgræösla. Þaö er stækkun
hins byggilega lands, sem alltaf
hefur fariö minnkandi. Ég man
nú ekki hvaö ráögert var aö
ungt fólk fórnaöi landi sinu og
þjóö löngum tima i þessu skyni
á sinum tima, en þaö skiptir
ekki öllu máli. Þótt ekki væri
nema einnmánuður, eöa jafnvel
ein vika, mætti gera kraftaverk
á tiltölulega stuttum tima i
ræktun landsins. Sannast aö
segja hefur engin kynslóö þegiö
meira og gefiö minna en sú, sem
hefur veriö aö alast hér upp
undanfarin ár. Hvernig væri aö
gefaæskunni tækifæri tilaö gefa
meira. Éger sannfæröur um, aö
þaö stæöi ekki á henni.
-------------Ég hóf þessi orð
meö tilvitnun i eina hina glæsi-
legustu fornsögu vora. Ég ætla
að ljúka þeim meö aö hverfa
margar aldir aftur i timann til
hinnar fornfrægu Spörtu.
Spartversk móöir átti fimm
syni i striöinu og nú biöur hún 1
ofvæni eftir fregnum þaöan.
Loks kemur sendiboöi og segir:
„Synir þinir eru allir fallnir.”
„Aumi þræll...Var ég aö spyrja
aö þvi?”
„Viö sigruðum,” sagöi sendi-
boöinn.
Þá gekk hin hugprúöa móbir til
musterisins og færði guöunum
þakkarfórn..
Þetta er aö vera góöur þegn
sins rikis, þótt aldahaf liggi á
milli þessa atburöar og vor,
bæöi i hugsunarhætti og tima.
\
ii