Tíminn - 10.09.1977, Qupperneq 8

8
Laugardagur 10. september 1977
Wímtm
Arni Bjarnason:
ALDARAFMÆLI FYRSTA
ÍSLENZKA BLAÐSINS
í VESTURHEIMI
Eitt af mörgu markverbu í sögu
islenzkra útflytjenda til Ameriku
á s.l. öld var áhugi þeirra á þvi aö
varöveita þóöleg menningarverö-
mæti, sem þeir höföu flutt meö
séraö heiman og halda þjóöernis-
legu sjálfstæöi eins og aubiö væri.
Þetta kom þegar fram i stofnun
hinnar islenzku nýlendu, Nýja Is-
lands, viö Winnipegvatn, meö
sérstakri löggjöf og sjálfstjórn.
En brátt varð forystumönnum
nýlendunnar ljóst, aö tU þéss aö
halda fólkinu saman, ekki aöeins
þar, heldur einnig annars staðar i
Ameriku, og jafnframt aö gera
almenningi kleift aö fylgjast með
þvi, sem geröist jafnt heima á Is-
landi og i hinum enskumælandi
heimi, var lifsnauðsyn aö halda
úti íslenzku blaði eöa timariti. Og
þeir taka þegar á fyrsta ári ný-
lendunnar aö undirbúa útgáfu
sliks blaös. betta menningar-
framtak er þvi aödáunarverðara
sem landnemana skorti flest
þeirra hluta, sem nauösyn-
legastir voru i lifsbarattunni.
Þeirvoru flestirsárfátækir og fá-
kunnandi um margt, sem þeim
var nauðsynlegast I daglegum
störfum i' nýju og ókunnu landi.
Drepsótt hafði herjað á þá, og
þeir hlutu aö berjast hörðum
höndum langan vinnudag, til aö
framfleyta sér og sinum. En allt
um að fara þeir að brjótast I aö
gefa út blað, enda þótt þeir vafa-
laust hafi þekkt hiö fornkveðna
,,aö bókvitiö yrði ekki látiö i ask-
ana”.
Avöxtur þessara umbrota var
hið nýja blaö, hiö fyrsta, sem
prentaö var á Islenzku vestan
hafs og hlaut nafniö Framfari.
Nafnið sjálftsegir ótrúlega mikiö
um hver hugur stóö þar aö baki.
Fyrsta tölublaö Framfara kom út
10. september 1877.1 tilefni aldar-
afmælis þessa merkilega menn-
ingarframtaks Vestur-Islendinga
hafa nú hinir tveir árgangar þess,
sem sáu dagsins ljós, veriö gefnir
út ljósprentaöir. Af afmælisútgáf-
unni eru 200 eintök prentuö á
handritapappir, tölusett og
bundin i alskinn. Er þaö gert 1
sérstöku virðingarskyni viö hiö
merkilega framtak og þá menn,
sem meö þvi hófu islenzka menn-
ingarbaráttu I Vesturheimi. Viö
hljótum þvi aö spyrja: Hefir
nokkurt jafn fámennt og fátækt
þjóöarbrot unnið slikt afrek i upp-
hafi landnáms sins i Ameriku?
Ég hygg ekki. Og er þaö ekki enn
eitt dæmi þess áhuga, sem Islend-
ingar hafa alið á bókmenntum og
bókagerö, allt frá þvi þeir fyrir
nær 9 öldum tóku aö skrá orö á
bókfell?
Fyrsta hugmyndin um útgáfu
blaðs meöal Islendinga i Vestur-
heimi kom fram á þjóöhátlðar-
fundi íslendingafélagsins svo-
nefnda i Vesturheimi I borginni
Milwaukee i Bandarikjunum 2.
ágúst 1874. Ekki varö þá úr fram-
kvæmdum enda þótt „andinn frá
Milwaukee” lifði áfram og heföi
sýnilega veruleg áhrif á þaö, sem
siöar geröist i þjóðræknis- og
menningarmálum Vestur-lslend-
inga. Og þegar nýlendan Nýja-ts-
lar.d er stcfnuð er blaðaútgáfu-
þráöurinn aftur upp tekinn á
fyrsta ári nýlendunnar, og þa' var
gefið þar út handritaö blaö, sem
hét Nýi Þjóðólfur. Ritstjóri var
Jón Guðmundsson frá Hjalt-
húsum I Þingeyjarsýslu. Komu út
af honum þrjú blöö, sem vafa-
laust eru löngu glötuð.
baö var af ýmsum ástæöum aö
útgáfumálunum seinkaöi. Menn
áttuannrikt viö aö koma sér fyrir
I hinum nýju bústööum, og vafa-
laust hefir hinn ægilegi bólufar-
aldur, sem geisaöi I nýlendunni
veturinn 1876-77 átt sinn þátt, en
veikin varö. 102 mönnum, ungum
og gömlum, aö aldurtila. En
naumast var þeim hörmungum
aflétt, er menn taka aö ræöa
blaöaútgáfu á ný af fullri alvöru.
Máli var fyrst rætt á fundi aö
Gimli 22. janúar 1877, og þar var
samþykkt aö stofna hlutafélag til
kaupa á jx-entsmiöju og nauösyn-
legum tækjum. Tóku nokkrir
menn aö sér aö safna hlutafé, en
sjálfsagt má telja, aö máliö hafi
þá þegar veriö nokkuö undirbúiö
manna á meöal. Tveimur vikum
siöar, eða 5. febrúar, var fundur
haldinn á sama staö. Haföi málið
hiotiö góöar undirtektir, og var
helmingur hlutafjárins, sem var
ákveðið 1.000 dalir, goldinn þegar
i stað. Var nú þegar hafizt handa
um útvegun prentsmiöju, og
annaöist séra Jón Bjarnason, sem
þá var i Minneapolis pöntun á
prentvél, letri og ööru þvi, sem til
þurfti.Nokkrar tafiruröu þá á, aö
prentsmiöjan gætitekiö tilstarfa,
en meö haustinu hófst útgáfa
blaösins. Ýmislegt skorti þó enn,
t.d. var letur af vanefnum, sem
sjá má á fyrstu blööum Fram-
fara.
Enginn vafi leikur á þvi, aö
áhugi a blaðaútgáfu hafi veriö al-
mennur, og aö flestir forystu-
menn I Nýja Islandi hafi staöiö
samhuga að stofnun prentsmiöj-
unnar og blaösins, en félagiö
hlaut nafniö Prentfélag Nýja-Is-
lands. En jafnvist er þaö, aö þrjá
menn ber þó miklu hæst I þessum
framkvæmdum. Fyrstan má þar
nefna Sigtrygg Jónasson frá
Möðruvöllum i Hörgárdal, hinn
mikla athafna- og hugsjónamann,
sem svo mjög kemur við sögu
Vestur-tslendinga fyrstu áratug-
ina. Hinir voru Jóhann Briem frá
Grund i Eyjafirði, mágur Sig-
tryggs og Friöjón Friöriksson frá
Haröbak á Melrakkasléttu, en
þeir voru lengstum I fararbroddi
meöal Ný-tslendinga, meöan
kraftar entust. Voru þeir allir i
stjóm Prentfélagsins meöan þaö
starfaöi.
Eins og fyrr getur kom fyrsta
blaö Framfara út 10. september
1977. Hófst þaö á ávarpi til kaup-
enda og lesenda þar sem gerö er
grein fyrir verkefni blaösins og
stefnu. Segir þar svo meöal
annars:
„Strax og Islendingar fóru aö
flytja til heimsálfu þessarar aö
mun, fór aö hreyfa sjer meðal
þeirra ótti fyrir þvi, aö þeír
mundu týna tungu sinni og þjóö-
erni hjer, nema þeir gjöröu eitt-
hvaö sjerstakt til aö viöhalda þvi.
Hefir þeim ætið komiö saman um
aö tvennt væri nauðsynlegt, til aö
viöhalda þessu dyrmæta erföafje.
Annaö var aö Islendingar mynd-
uöu nýlendu útaf fyrirsig, en hitt,
aö hjer i Ameriku væri gefið út
timarit á islenzku. Þetta tvennt
stendur isvonánu sambandi hvað
við annaö að varla var hugsandi
að annaö gæti án hins þrifizt”.
Auk ávarpsins voru lög Prent-
félagsins birt i fyrsta blaöinu.
Prentsmiöjan var sett aö Lundi
viö íslendingafljót, þar sem siöar
heitir Riverton. Liggur sú byggð
nyrzt i nýlendunni, og munu
ýmsir hafa kosið aö stöðvar
prentsmiöju og blaös heföu veriö
aö Gimli nær syöst i nýlendunni,
TIMAMYND GE.
þar sem þá var þegar eins konar
miöstöö aö risa upp. En vafalitiö
hefir hér mestu ráöiö, aö bæöi
Sigtryggurog Jóhann Briem voru
búsettir viö Islendingafljót.
Enginn ritstjóri er tilnefndur aö
8 fyrstu blöðum Framfara, en
fullvist er, aö Sigtryggur var rit-
stjóri þeirra, enda ritaöi hann
löngum mikið i blaöiö. Meö 9.
tölublaöi tekur Halldór Briem,
frændi Jóhanns, viö ritstjórninni
og haföi hana á hendi eftir þaö.
Halldór var guöfræöingur aö
mennt, og haföi haft á hendi
prestþjónustu um skeið meöal
Vestur-lslendinga. Hann var
seinna kennari viö Mööruvalla-
skóla og fyrstu ár hans á Akur-
eyri, en siðar lengi bókavöröur i
Landsbókasafni.
Frágangur blaösins má góður
kallast, eftir þvi sem þá gerðist
og stendur fyllilega jafnfætis
blööunum heima á tslandi, enda
þótt leturskortur hindraöi
nokkuö, en pappfr var lélegur, og
hefir það ef til vill átt þátt i þvi,
hve fágætt blaöiö er nú, varla
meiraen4-5heileintök. Upplagið
var lítið, og kaupendatala var um
600, þar af mestur hlutinn i
Ameriku.
Af Framfara komu út tveir ár-
gangar. Fyrri árgangurinn, 10.
september 1977 til 7. september
1878, var 37 blöð ásamt tiltilblaöi
og efnisyfirliti, hvert blað 4 siöur
nemaeittsem var2siöur,eöa alls
146 blaösiöur. Siöasta blaö ár-
gangsins kallast aukablað við nr.
36. Annar frágangur hófst 5.
október 1878, og kom siðasta blaö
hans út 30. janúar 1880. Hann varö
alls 38 blöö einnig meö efnisskrá
og titilblaöi eöa 152 siöur. Þannig
eru báöirárgangarnir samtals 298
blaösiöur. Framfari kom að jafn-
aöi út þrisvar I mánuöi. Verö
hvers árgangs var 7 krónur
heima á Islandi, I Nýja-tslandi
1,50 dollarar en annarsstaðar i
Kanada, Bandarikjunum og
Noröurálfu 1,75 dollarar. Prent-
arar voru tveir, Jónas Jónasson,
bróöir Sigtryggs, og Bergvin
Jónsson.
Auk hinna 75 tölublaöa Fram-
fara gaf svo Sigtryggur Jónasson
út eitt blaö 10. april 1880. Bar þaö
sama nafn og var prentaö á sama
staö. Ekkitaldi Sigtryggur þaö þó
heyra til hinum eiginlega Fram-
fara, þvi aöhann segir svo I bréfi
til Eggerts Jóhannssonar i Winni-
peg 20. des. 1889, sem svar viö
fyrirspurn.
„Framfarihætti þegar 2. árg. var
áenda, og ekkert kom út af hinum
þriðja. Jeg gaf sjálfur út á minn
kostnað eitt blaö eptir aö Fram-
fari var hættur að koma út, og
kallaöi þetta blað, sem var jafn-
gildi af 1 númeri af „Frf” sama
nafni en setti enga töíu á blaðið.
Þettablað telst þvi i rauninni alls
ekki með „Frf” proper”
En hvert var nú efni þessara
sjötiu og fimm tölublaða Fram-
fara? Það leikur ekki á tveim
tungum, aö þaö er býsna fjöl-
breytt, þegar hinar fátæklegu að-
stæöur, sem þaö bjó viö eru
hafðar i huga, en ljóst er, að
sífellt var keppt aö þvi að koma
sem mestu efni fyrir i hverju
blaði. Fyrst ber aö nefna margar
mjög merkilegar greinar, flestar
eftirritstjórana, um framfara- og
menningarmál nýlendunnar viö
Winnipegvatn. Þar má geta t.d.:
Þegar Nýja-Island geröist sjálf-
stætt riki. — Búnaðarskýrslur
Nýja-Islands. — Hvaö næst
liggur. — Vatnaleiöin kringum Is-
lendingabyggö. — Islenzkt þjóö-
erni og Nýja-ísland. — Agrip af
sögu Norðvesturlandsins en svo
hét sá hluti Kanada, sem
nýlendan heyröi til. — Leiöbein-
ingar fyrir vestúrfara. — Eru Is-
lendingar bornir til ævarandi
hungurs og harmkvæla? —
Ýmislegt um Prentfélag Nýja-Is-
lands. — Neyðin meöal tslend-
inga i Kanada, og svona mætti
lengi telja. Þá er annáll eöa tið-
indi frá nýlendunni i flestum
blööum. Er þar rekin saga land-
námsmanna frá degi til dags aö
kalla má. Einnig eru fréttabréf
úr öörum nýlendum íslendinga
hvarvetna i Vesturheimi, allar
götur suöur til Braziliu. Þá
gleymir blaöiö ekki aö geta um
hitt og annað, sem geröist heima
á gamla Fróni, almennar fréttir
eru frá Kanada, Bandarikjunum
og Norðurálfu. Viöa er aö finna
leiöbeiningar og holl ráö til land-
nemanna um hitt og annaö, er
gætti komið þeim aö liöi I lifebar-
áttunni. Fjallað er um ýmis mál-
efni íslendinga austan hafs,
greinar um bókmenntir, kvæöi,
sögur, marglittsmælki og auglýs-
ingar, sumar hinar skemmtileg-
ustu. Mest af þessu er á fslenzku,
en þó er i flestum tölublöðum
efniságrip þess á ensku og land-
nemar hvattir til aö læra tungu-
mál þarlendra manna og semja
sig aö siöum þeirra og háttum.
Ótalinn er þó háttur, sem fyllir
mikiö rúm, en þaö eru deilumál,
sem upp komu meöal Vestur-ís-
lendinga og sérstaklega snerta
trú- og kirkjumál, en haröar
deilur um þau efni komu snemma
upp og voru háöar af ofurkappi á
báöa bóga. Ollu þær miklum
flokkadráttum og klofningi meöal
manna, og greri þar seint um
heilt. Deilugreinar þessar fylla
Sikið rúm i blaöinu, svo aö
undum voru þær meira en
helmingur af lesmáli þess, þótt
meö smáu letri væru settar. Telja
sumir, aö greiöur aögangur deilu-
aöila aö prentuöu blaði, hafi jafn-
vel aukiö á biturleikann og
flokkadrættina.
Þegar öllu er á botninn hvolft er
efni blaðsins hiðmerkasta, bæöi i
sérsjálfu og sem heimild um sögu
og hugsunarhátt, manna þar
vestra. Viö lestur þess veröur
hver og einn drjúgum fróöari um,
hvað gerðist i fyrstu nýlendu ís-
lendinga i Vesturheimi, baráttu
fólksins fyrir lifi sinu og tilveru,
þrautseigju þess og dugnaði.
Væri skarð fyrr skildi um þekk-
ingu .okkar á frumsögu land-
námsins, ef Framfara heföi ekki
notiö viö. Þaö er á enga lund of-
mælt er Þorsteinn Þ. Þorsteins-
son segir svo i sögu Islendinga i
Vesturheimi III. bindi:
„Þótt Framfara sé i sumu áfátt,
er hann þó aö ýmsu leyti með
kjarnbeztu blööum, sem út hafa
komið á íslenzku, og mun æ
merkilegri þykja eftir þvi sem
lengra liöur. Er hann eitt þarf-
asta og merkasta happaverk
Islenzkrar þjóörækni, er landar
hafa unnið vestan hafs, sem
aldrei veröur of vel metiö”.
Þessum dómi veröur trauöla
hnekkt.
En Framfari varð skammlifur.
Margt var til aö svo varö. Kaup-
endatala var lág, og áskriftar-
gjöld greiddust seint, sum aldrei,
meira aö segja sjálf hlutafjárlof-
oröin efndust illa, og sum voru
aldrei goldin að fullu. Þeir sem
lagt höföu f ram fé til stofnunar og
reksturs blaösins töpuöu á þvi og
mest þeir, sem höföinglegast
höfðu af mörkum lagt, og voru
þaö einkum stjórnarmenn Prent-
félagsins. Þaö var þvi engin urða
þóað þeir gæfust upp. Guölaugur
Magnússon, vestur-islenzkur
fræöimaður sem skráð hefur upp
haf landnámssögu tslendinga i
Nýja-Islandi, sem birtist I Al-
manaki Ólafs S. Thorgeirssonar
1899, kemst svo að oröi um enda-
lok Framfara:
„Deilur og flokkadrættir i Nýja-
íslandi út af nýlendumálum, trú-
málum og nærri öllu mögulegu,
steyptu blaöinu eins og byggöinni
aö mestu leyti, en svo voru Is-
lendingar lika of fámennir til aö
halda uppi blaði. Þannig leið hið
fyrsta Islenzka blaö, sem stofnaö
var hjerna megin hafsins, undir
lok”.
Það erraunarekkii fyrsta sinn,
sem flokkadrættir meöal Islend-
inga hafa orðið nytsemdarmálum
aö fjörtjóni. En þó aö saga Fram-
fara yröi ekki löng, vann hann og
útgefendur hans stórmerkilegt
menningarstarf á mörgum svið-
um. Þorsteinn Þ. Þorsteinsson
segir ,,aö blaöiö sésómi minningu
þeirra manna, er þaö stofnuöu og
máske óbrotgjarnasti bauta-
steinn landnámsins”. Þau orö
mega vel geymast. En mestan
hróöur á Framfari fyrir þaö, aö
hann bjargaöi frá glötun frum-
þáttum úr sögu fslenzku landmen
anna I Kanada, og I þau spormun
seint fenna.
Akureyri 10. sept. 1977
Arni Bjarnarson
Ytumenn
Viljum ráða vana ýtumenn strax.
Upplýsingar i sima (97) 1263.
Ráðskona
óskast í sveit
Upplýsingar i sima 4-48-92, eftir kl. 8. á
kvöldin.
Arni Bjarnarson flytur ræöu I hófi sem haldiö var í Winnipeg fyrir
tveim árum. Aðrir á myndinni eru Heimir Hannesson, séra ólafur
Skúlason og Viihjálmur Hjálmarsson, menntamálaráöherra.