Tíminn - 24.09.1978, Síða 24

24
Sunnudagur 24. september 1978
Að komast á gras
bókmenntir
haldiö. — Annars er þaö sannast
aö segja um formála Jóhönnu
Sveinsdóttur, aö hann er glöggur
og fræðandi um margt, svo þess
vegna er tvfmælalaust fengur aö
honum, hvortsem menneru sam-
mála öllu sem þar er sagt.
Um sjálfa skáldsöguna Dægur-
visu væri margt hægt að segja.
Þetta er athyglisverð saga, sem
vekur margvislegar hugsanir hjá
lesendum sinum og gleymist
ógjarnan, þótt hún sé að visuekki
a!ls staöar jafnvel skrifuö. Sjálf
hugmyndin er snjöll. Það er
snjallt að gera eitt hUs meðal
allr'a hUsanna i Reykjavik að
nokkurs konar persónu, lýsa
tilveru þess sjálfs og þvi mannlffi
sem hrærist innan veggja þess.
Þaö er morgunn. HUsið er að
vakna af nætursvefninum. Augu
þess opnast, eitt af ööru. Þaö ger-
ist á þann hátt, að einhver dregur
tjald frá glugga. Siðan fáum við
aö skyggnast inn i lif þess, sem
dró gluggatjaldiö frá, — og verð-
um margs visari.
En persónur sögunnar eru
margar, ibúar hUssins eru
þrettán að tölu, og auk þess ber
þar gesti að garöi, svoaugljóst er,
aö ekki er hægt að ræða um allt
það fólk i stuttri blaöagrein.
Persónurnar eru dregnar mis-
jafnlega skýrum dráttum, en
einna eftirminnilegust verða þau
Svava, sem er frúin I húsinu,
Ingimundur, tengdafaðir hennar,
og svo siðast en ekki sist Asa
vinnukona, sem býr i kjallaran-
um meö ungum syni sinum, sem
heitir Óskar og er kallaður Oggi.
Svava er ágætur fulltrúi þeirrar
tegundar kvenna, sem hún á að
lýsa: falleg/brosmild og heimsk.
En inn við beinið er hún reyndar
kaldrifjuð og eigngjörn. HUn hef-
ur svikið æskuunnusta sinn, list-
málara, af þvi að það var hag-
kvæmara aö vera gift iönaðar-
manni. Þó þykir henni vænt um
Jón Bónda sinn og börn þeirra, —
og þar er hún fremri vinkonu
sinni, Dúddý, þvi að henni þykir
ekkert vænt um sinn mann og
heldur miskunnarlaust framhjá
honum, — „en hún er svo köld.”
Svavahikar ekki viðaö ráöleggja
Asu vinnukonu aö giftast manni i
Reykjavik, semer að snúast i
pjakkar stafnum sinum i gólfið og
pissar framhjá klósettinu. Hann
vaknar eldsnemma á morgnana
og raskar svefnró annarra, — og
eins og til þess að kóróna fram-
ferði sitt hefur hann meira aö
segja gerst svo djarfur að létta á
sér utan dyra, en það hefur aldrei
komist i hámæli. — SU er bót i
máli, að fólkið i hUsinu þarf ekki
lengi að mæðast yfir Ingimundi
karlinum, þvi að hann deyr að
kveldi þess dags sem sagan ger-
ist.
Langsamlega eftirminnilegust
verður Asa, vinnukonan, sem
býr i kjallaranum meö syni sin-
um, Ogga. Barnsfaöir hennar
hefur yfirgefið hana, og um eitt
skeið hafði neyöin komið henni til
þess að ganga „hin lægjandi spor
milli lækna” i þvi skyni að reyna
að fá þá til aö eyða fóstrinu. En
þeir neituðu þvi allir — nema
einn. Hann vildi gera henni
þennan „greiða”, að visu fyrir
ærna borgun, og hUn samdi viö
hann um stund og staö. „Og þegar
hún hættir að kUgast, laumast
hún upp tröppurnar meö óbragð i
munninum. En hún getur ekki
opnað, getur ekki lyft hendinni til
þess, þó hún viti, að þarna fyrir
innan biður læknirinn með tæki
sin tilbúin og þetta. tekur fljótt
af.”
Oghúnstóðst eldraunina, — féll
ekki á prófinu. HUn ól drenginn
Jakobina Sigurðardóttir!
DÆGURVISA
Saga Ur Reykjavíkurlifinu.
tslensk úrvalsrit I skólaútgáfum,
212 biaðsiður.
Jóhanna Sveinsdóttir annaðist Ut-
gáfuna.
Iðunn, Reykjavik 1978.
Mörg undanfarin ár hefur
bókaútgáfan Iðunn i Reykjavik
verið að senda frá sér bókaflokk,
sem ber heitið lslensk úrvalsrit.
Þessar bækur eru sérstaklega
ætlaðar til kennslu i framhalds-
skólum, og sá háttur er haföur á,
aðsásem annastútgáfu tiltekinn-
ar bókar, skrifar formála, þar
sem fjallað er um höfundinn og
verk hans, orðaskýringar eru
prentaðar neðanmáls, og loks eru
aftast I bókinni verkefni, handa
nemendum.
Fyrsta ritiö i þessum bóka-
flokki var Hrafnkels saga Freys-
goða, sem kom Utáriö 1965. Óskar
Halldórsson sá um þá Utgáfu. Sið-
an hafa margar bækur bætst i
hópinn, allt frá fornsögum og
Eddukvæðum til bókmennta sið-
ustu ára.
Skáldsagan Dægurvisa eftir
Jakobinu Sigurðardóttur er tólfta
bókin i þessuin flokki. Jóhanna
Sveinsdóttir annast Utgáfuna, rit-
ar formála og velur verkefnin.
Fyrsti hluti formálans heitir Á-
hrif bókmenntastofnunarinnar.
Þar er gerð grein fyrir þvi, hvaö
þessi bókmenntastofnun sé, og
meðal annars vitnað i formála
Helgu Kress að smásagnasafninu
Draumur um veruleika. Þar seg-
ir svo m.a.:
„Til þessarar stofnunar heyra
t.a.m. útgefendur, fjölmiðlar,
gagnrýnendur, bókmenntafræð-
ingar, bókmenntaleg ráð (og Ut-
hlutunarnefndir), háskólinn. Og
siðast en ekki sist má telja til
hennar rithöfundana sjálfa meö
þviandrúmslofti sem þeirskapa i
kringum sig.”
Jóhanna ræðir einnig um það,
hversu bókmenntagreinum sé
mismunað, og segir:
„Ef flett er i gegnum þær bók-
menntasögur og sýnisbækur sem
að miklu leyti hefur verið stuðst
við i islenskum framhaldsskólum
til þessa, s.s. islenzka lestrarbók
1750-1930 (1942) i Utgáfu Sigurðar
Nordal, lslenska bókmennta-
sögu 874-1960 (1961) eftir Stefán
Einarsson, Drög að bókmennta-
sögu (1973) * samantekt Jóns
Böðvarssonar, emur aðallega
þrenns konarmismunun i' ljós við
efnisval, sem hér verður reynt að
varpa nokkru ljósi á.”
Siðar segir, að þessi mismunun
felist m.a. i þvi, að gert sé upp á
milli bókm enntategunda.
„Þannig virðast barna- og
unglingabækur ekki teljast til
bókmennta.” Gert er upp á milli
kynja við val á textum, kvenna-
bókmenntum þ.e. bókmenntum
eftir konur og umfjöllun um þær
er að mestu sleppt.” Og loks seg-
ir:,,Gert erupp ámilli timabila,
þ.e. mun rlkari áhersla er lögð á
bókmenntir eldri tima en seinni
tima.” En Jóhanna segir lika, að
lestur nýlegra rita (I skólum,
innsk.) fari sifellt vaxandi.og það
er án efa rétt.
Þegar Jóhanna fer, siðar i for-
málanum, að fjalla um Jakoblnu
Siguröardóttur og verk hennar,
finnst mér henni yfirleitt takast
kringum hana, þótt hún viti, að
hann er miklu eldri en Asa og aö
Asu finnst það siöur en svo fýsi-
legt hiutskipti. „Og menn á hans
aldri, þeir eru svo montnir af
ungum konum, þeir skriða alveg i
duftinu fyrir þeim. Þú hefðir al-
veg haft hann i vasanum.”
...„Það er ekki vist að þér félli
það svo illa, þegar út i' það er
komið. Ég á við, — það fer vist i
vana.” Þetta er heimspeki fTnu
frúarinnar Svövu, og þetta finnst
henni nógu gott handa öðrum, en
„meinið” er, að Asu langar ekk-
ert til þess að hafa neinn „i vas-
anum”. Hún er ekki sú kvengerö,
sem sækist eftir sliku.
Þá er það Ingimundur karl,
tengdafaðir Svövu. Hann er
skemmtileg persóna, þótt hann
fari meira en litið i taugarnar á
kvenþjóðinni i húsinu, þegarhann
vel.Égheld, með öðrum orðum,
að hún skilji skáldkonuna og verk
hennar rétt. Þó get ég ekki með
neinu móti fallist á það sem Jó-
hanna segir þar á einum stað, að
Dægurvisa sé „likast til fyrsta
,,kollektiv”-skáldsagan rituð hér-
lendis.” Siðan útskýrir Jóhanna
hvað „kollektiv”-skáldsaga sé, og
segir: „Slikar sögur hafa stund-
um veriö nefndar á islensku
félags-skáldsögur, en það heiti er
engan veginn nógu sértækt.” Og
enn fremur: „Danski bók-
menntafræðingurinn Sven Möller
Kristensen hefur lýst þessu
skáldsagnaformi á eftirfarandi
hátt:
Slik saga fjallar um hóp af
fólki, persónur, sem gert er til-
tölulega jafn hátt undir höföi i
frásögninni, og eru tengdar
félagslega vegna starfs og/eða
Jakobina Sigurðardóttir.
búsetu (...) þess vegna fléttast
saman I byggingu sögunnar
margvislegar myndir, frásagnir,
atburðarásir og örlög. Þvl mætti
likja sögunni við púsluspil.
Ekki kæmi mér á óvart, þótt
ýmsum þætti þaö i meira lagi
hæpin kenning að Dægurvisa sé
fyrsta islenska skáldsagan, sem
þessi lýsing á við, — jafnvel þótt
fyrirvarinn „likast til” sé notað-
ur. Það er vitaskuld rétt, að per-
sónurnar i Dægurvisu eru tengd-
ar þeim böndum, að þær búa
flestar i sama húsinu og þeim er
gert álika hátt undir höfði i frá-
sögninni. En þetta má segja um
fjölmargar islenskar sögur, allt
frá Islendingasögum til skáld-
sagna siðustu ára. Hvað um allar
sveitalifssögurnar okkar? Eru
persónur þeirra ekki „tengdar
félagslega vegna starfs og/eöa
búsetu”? Þaö hefði maður nú
srnn og baslaði fyrir honum i
Reykjavik fyrstu misserin af ævi
hans. Siðan ræöurhún sig i sveit
til bónda, sem segir við Ogga
litla : „Þú heföir þurft að komast
ágras.” Þvi má reyndar bæta hér
við, að kaflinn, þar sem þau tala
saman, Asa og bóndinn, hefur
mér alltaf þótt sá hluti Dægur-
visu, sem best er gerður.
„Þessi maður er veðurbitinn og
þreytulegur, minnir mest á út-
taugaðan hest, sem hamar sig i
gróandi túni án þess að lita við
jörð. Hann er sveittur og illa
rakaður, sýnilega langt siðan
hann lét klippa skollitan hárlubb-
ann, næstum þvi eins langt siðan
hann þvoði sér um höfuðið.”
(Og viðfáum að skyggnast inn i
hug Asu á meðan bóndinn er að
tala við hana):
„Það kemur fjósalykt úr hárinu
á manni af að sitja undir kú, en
það er þó gott verk að breyta
grasi i mjólk handa litlum börn-
um.” ... ,,Maður getur þvegið sér
um hárið og hirt undan nöglun-
um. Það situr barn á lágum
skemli á tröðinni og •horfir á
mjólkina streyma i fötuna,
drengur m eð rjóðar kinnar,
bústnar kinnar. Og manni þykir
vænt um kúna. Einhvern tima er
hún leidd út úr fjósinu i' siðasta
sinn, og konan stendur við búr-
gluggann, vatnar músum og held-
ur fyrir eyrun til þess að heyra
ekki skothvellinn, sem bindur
endi á lif, sem fyrir löngu er orðið
hluti af manni sjálfum. Um
kvöldið hefir bóndinn bundið aðra
kú á básinn, svohann standi ekki
auður þegar konan kemur út til að
mjólka. En það er ekkert minnst
á það.
— Kannski maður slái til, segir
hún.” (Dægurvisa bls. 122).
Saga Asu er ekki sögð lengra en
þetta, en eftir að hafa fylgst með
hugrenningum hennar á meðan
bóndinn er að tala við hana, hlýt-
ur lesandinn að draga þá ályktun,
að með þeirri ákvörðun sinni að
„slá til” hafi hún bjargað framtið
drengs sins og hamingju sjálfrar
sin um leiö. Þessi kafli er ekki
einungis sá hluti bókarinnar, sem
flestir munu telja einna best
skrifaðan, heldur kemur llka
fram i honum bjartsýni höfundar-
ins og trú á sigur og heilbrigðrar,
mannlegrar skynsemi, þrátt fyrir
allt, og þrátt fyrir þaö að hið góða
og skynsamlega fari ekki alls
staðar i sögunni með sigur af
hólmi.
Þessi skólaútgáfa af Dægurvisu
er vel unninbók. Ég man ekki eft-
ir aö hafa rekist þar á neina
prentvillu. Þó gætir dálitillar
ónákvæmni, þar sem orðið
„garði” er skýrt neðan máls á
bls. 39. Þar stendur þetta:
„Garði: bálkur (jata) eftir fjár-
húsgólfi miðju, sem hey eða ann-
aðfóöur handa kindum er sett á.”
Þarna hefði mátt sleppa orðinu
„jata.” Sá er nefnilega munur á
jötu og garða, að jatan er ævin-
lega upp við vegg, þannig að
kindur komast ekki aö henni
nema frá annarri hliðinni, en
garðinn er eftir miðju gólfi, og féð
raðar sér á hann frá báðum hlið-
um. — En segja má, að slikt sem
þetta séu smámunir.
En reynist veröldin mörgum
manni harla næðingssöm. Og enn
býður land okkar fram gróður
sinn og skjól sitt þeim er það vilja
þiggja. Moldin, — landiö og lifið
sjálft bregðast okkur ekki, ef við
brjótum ekki gegn lögum þeirra.
Þó að skáldsagan Dægurvisa
hefði ekki búið yfir fleiri kostum
en þessu bjarta lifsviðhorfi, þá
hefði það eitt verið ærin röksemd
fyrir þeirri ráðabreytni aö kynna
hana islenskum skólanemendum.
—VS