Tíminn - 08.10.1978, Blaðsíða 20

20
Sunnudagur 8. október 1978
Ingólfur Daviðsson:
Litið á lauf, blóm og ber
„Reynir Þórs er roöafagur,
rennur friöur stílardagur,
haustið fer aö lita lyng,
litasýning allt i kring”
Reynir er frá fornu fari
kallaöur björg Þórs, þvf að
sagnir herma aö Þór hafi náö
taki á reynirunni er hann var
hætt kominn f vatnsflaumi kyn-
legum. Helgi hefur einnig veriö
á reynivið i kristnum siö, og i
sambandi við trtí á álfa. Hefur
margri reynihrislu veriö hliftaf
þeim orsökum. Sums staöar
vaxa reynihrislur í klettum og
torfærum uröum. Hafa fuglar
sennilega borið fræin upp i
klettana. Þrestiro.fl. fuglar eru
sólgnir f reyniber, en fræin
ganga ómelt niður af þeim og
dreifast þannig. Ef reynifræ
berst upp i sprungu eöa holu i
tré, þar sem moldarryk hefur
safnast, geta þau spiraö þar og
oröiö að dálitilli reynihrislu.
Kallast slik hrisla flugreynir.
Þótti þetta lengi ganga töfrum
næst. Hafiö þiö séö flugreyni?
Reynilauf roðnar fagurlega á
haustin, misjafnt þó bæöi eftir
veðri og jarövegi. Berin rauöu
eru mikið skraut. Hægt er aö
gera aldinmauk Ur þeim en
flestir láta þau fuglunum eftir.
Sumir geyma reyniber til aö
skreyta jólaboröiö. Erlendis er
til afbrigöi af reyni sem gefur
mun stærri og sætari ber en
venjulegur reynir. Væri senni-
lega vert aö reyna þaö hér á
landi.
Birter mynd af reynivið meö
berjaklasa og önnur stækkuö af
berjunum. Ykkur gæti dottiö I
hug aö þar væri um tómata aö
ræða!
Konur hafa lesiö ribsber af
runnum f óöa önn, lika sólberin
Fanny meö nær mannhæöarháan þistil (22/9.)
Reyniviöur með berjum (25. sept. 1978)
svörtu.Stikilberjarunnarsjást á
stöku staö og ætti aö auka rækt-
un þeirra. Skoöiö vandlega nær-
myndir af neöra boröi laufsins.
Þar kvislast æöastrengir um
allt. Um þá streymir næring en
þar aö auki halda þeir blaöinu
útbreiddu. Æöastreymi plantna
eru þvi bæði leiöslur og
styrktargrind. Þeir liggja um
alla plöntuna — blöö, stöngul og
rót.
Hann er mjög vöxtulegur,
þistillinn, sem Fanny heldur á,
og i fullum blóma enn f lok
september hér f Reykjavík.
Þessi óx nálægt Miklubraut,
andspænis Grænmetisverzlun-
inni og er nær mannhæðar hár,
bæöi þar og sunnan undir hita-
veitustokknum i Háaleiti. Þetta
ernærri þyrnalaust afbrigöi, en
miklu algengaraer hittaö þistill
beri hvassa blaðþyrna. Þistill
breiöist mikiö út meö jarðrengl-
um og er illgresi i göröum. Ekki
er hann vandlátur aö jarövegi,
hann vex t.d. i hveraleir, þar
sem fátt þrifst, á friðaöa svæö-
inu viö Geysi og breiöist dálitiö
út. Fallegur er hann sannarlega
I blómi, og skyldur þistill —
purpuraþistill — er ræktaður i
görðum. I Ferðabók Eggerts og
Bjarna er þistils getiö i Nolls-
klifi austan Eyjaf jaröar, og þar
vex hann enn I grýttri jörö, hef-
ur þraukað i meira en 200 ár.
Þistill slæddist lika snemma til
Grindavikur og myndar þar
breiöur ennþá. Sagnir herma aö
hann væri þar vaxinn upp af
Tyrkjablóði. Kannski hefur
hann vaxiö I mörg hundruö ár i
Grindavik.
Nú fækkar blómum I garði og
haga. Nokkrar tegundir blómg-
ast þó langt fram á haust i görð-
um, t.d. ýmsar tegundir presta-
fifla (chrysanthemum), einær-
ar og fjölærar. Birt er hér mynd
af Nönnubrá (ch. coronarium).
Blómvöndurinn stendur i
spanskri hunangskrukku og er
sannarlega skrautlegur. Nönnu-
brá er stórvaxið sumarblóm,
sem þrífst hér vel. Hún er mjög
greinótt og berstórar blómkörf-
ur, fagurgular aö sjá, svo af
henni lýsir álengdar. Miöja eða
hvirfill körfunnar getur verið
hvit — eða grænleit eftir
afbrigöum. Ef þið hyggiö vand-
lega aö myndinni, má t.v. lita
tvo hvita blómsveipa ööru visi
aögerö. Sú jurt ilmar öll og var
lengi talin meö frægari lækn-
ingajurtum, bæöi til sáralækn-
inga og seyöiö til meltingarbóta
— allt frá þvi i fornöld. Var lika
notuö i öl áöur en humall kom til
sögunnar. Vex hér viöa einkum i
sendnum jarövegi, en einnig við
garöa, t.d. I Reykjavik. Þaö
þarf varla að segja ykkur nafn-
iö?
Myndirnar hefur ljósmyndari
Ti'mans. Tryggvi, tekiö, en
vi'si, þ.e. heil og tennt. Freyju-
brá er fjölær jurt, og þaö er
prestabrá einnig — stórvaxin
40-80 sm á hæö og veröur mikil
um sig, myndar stóra brúska.
Körfurnar stórar og með
baldursbráarlit, enblööin miklu
grófari og dálitiö kjötkennd.
Sumar chrysanthemumtegund-
ir eru regluleg skammdegis-
blóm, það er blómgast aðallega
á haustin og þegar dagur er
stuttur. En hægt er aö hrekkja
þessar jurtir og láta þær blómg-
ast með þvi aö skyggja á þær
hluta af hverjum degi. Nota
garöyrkjumenn gróöurhúsa sér
þaö. Þessi austrænu blóm end-
ast mjög lengi afskorin. Ræktuð
hér í gróöurhúsum og eru lengi
á markaði. Ýmsir litir, stærðir
og geröir.
Spurt hefur verið um hin
rauðu „týtuber” sem oft eru til
sölu i búöum, og um múltuber
eða moltuber, sem t.d. Norð-
menn tina mikið af á mýrlendi.
Týtuber (tyttebær) vaxa ályngi
skyldu islensku berjalyngi.
Visindanafniö er vaccinium
vitis-idaea,en islenska nafnið er
rauöberjalyng.Þaö vex hér villt
i NUpasveit og Fossdal i Beru-
firði. Hefur einnig fundist við
Reyöarfjörð. Hér á lándi þrosk-
ast berin svo seint aö sjaldan
eru not af þeim. Rauöberjalyng
likist mikið sortulyngi, en hefur
niöursveigða blaöjaöra og kirt-
ildila neðan á blööunum.
Moltuber jajurtin (rubus
chamaemorus, multebær) er
skyld hrUtaberjalyngi. Ber hvit
blóm og stór ber sem fyrst eru
rauö en siöan gul. Ekki vex
þessi berjajurt á Islandi, þtí nor-
rænsé, en ert.d. algeng i Noregi
og Sviþjóð. Finnst jafnvel á
Grænlandi, en ber þar varla
ávöxt. Hin fullþroskuðu mjUku
og safariku gulu moltuber eru
Nönnubrá 1 m á hæö (22/9. 1978)
undirritaöur kom meö blómin
eins og vanalega.
Tvær tegundir sömu ættar,
allsvipaðar baldursbrá, standa
lengi i blómi i göröum. Heitir
önnur freyjubrá og er mjög
blómsæl og harðgerö. Hefur
jafnvel breiöst Ut frá ræktun á
stöku staö. Blómkörfur bera
sömu liti og baldursbrá, en hUn
er mun hærri og blómin ööru-
dálítiö sUr, en þykja þó bragö-
góö, og betri i norðlægum hér-
uöum en sunnar. Oft er tint
mikiö af moltuberjum I noröan-
veröri Skandinaviu. Þau eru
höfð i aldinmauk og „moltu-
graut”, þá geymd I stórum
tréílátum um tima, svo þau
renni saman i graut. Talsvert
C-fjörefni er i berjunum og er
talsverð vörn gegn skyrbjúgi.