Tíminn - 10.01.1982, Blaðsíða 6

6
Sunnudagur 10. janúar 1982

— Af Magnúsi
Hjaltasyni og hvernig
hann varð Halldóri
Laxness fyrirmynd
Ljósvikingsins
■ Uppá senu niðrí Þjóð-
leikhúsi við Hverfisgötu
stendur Hjalti Rögnvalds-
son og þykist vera ólafur
Kárason Ljósvíkingur.
ólafur Kárason Ljósvík-
ingur er á hinn bóginn til af
því einu að Halldór (þá
Kiljan) Laxness setti hann
á blað fyrir rúmum fjöru-
tíu árum. Það er á margra
vitorði að er Halldór skóp
Ljósvíkinginn hafði hann í
huga fyrirmynd af Vest-
fjörðum— Magnús Hjalta-
son alþýðuskáld — en af
því að nú er svo komið að
Ljósvíkingurinn stendur
uppá senu skulum við.
skauta yfir not Halldórs af
þessum manni. Gunnar M.
Magnúss hefur ritað ævi-
sögu hans/ en fyrst og
fremst er stuðst við kafla
úrbók Peters Hallberg um
skáldverk Laxness — sú
bók heitir sem kunnugt er
ekkert annað en Hús
skáldsins.
Þaö er ekki gott aö vita hve-
nær Halldór heyröi fyrst af
Magnúsi Hjaltasyni eöa datt i hug
aö nota hann I skáldsögu, en um
þaö bil áriö 1936 tók hann til ó-
spilltra málanna. A Landsbóka-
safni lá óprentaö handrit uppá
áttatiu blaösiöur: „Æfisaga
Magnúsar Hjaltasonar. Rituö af
honum sjálfum. Byrjuö á Suöur-
eyri i Súgandafiröi, 12. janúar
1914”, einnig sýnu viöameiri dag-
bækur frá árunum 1892 til 1916 —
alls um fjögur þúsund blaösiöur,
segir Peter Hallberg. Þessi blöö
öllsömul hefur Halldór kynnt sér
vel og rækilega en einnig fariö um
Vestfiröi aö kynna sér söguslóöir.
Haustiö 1936 skrifar hann svo
fyrsta hluta Heimsljóss, „Ljós
heimsins”, á feröalagi til
Suöur-Ameriku, „Höll Sumar-
landsins” var rituö I Moskvu
veturinn 1937-38, „Hús skáldsins”
á Laugarvatni og Þingvöllum siö-
sumars 1939 og loks „Fegurö
himinsins” i Reykjavik og ná-
grenni veturinn 1939-40.
Eins og sést af öllu þvi pappirs-
maeni sem eftir Maenús
Hjaltason liggur lét hann sér á-
kaflega annt um bækur sinar og
blöö. „Hann veit aö hann er aö
skapa menningarsögulega heim-
ild,” segir Hallberg. Og þaö fór
lika svo.
Fegurðin og
sannleikurinn
Nú er rétt aö geta þess strax aö
Magnús Hjaltason var ekki mikiö
skáld, mörgkvæöi hans óttalegur
leirburöur. En hann var islenskt
alþýöuskáld sem leitaöi feguröar-
innar og sannleikans — sem
slikur varö hann Halldóri
Laxness tákn Skáldsins sem er
samviska heimsins og skuggsjá,
jafnframt i stöbugri sókn upp til
hinna hæstu hæöa, og hlýtur fyrir
þab aö þjást. Þjáningin fylgi-
fiskur skáldsins. Magnús Hjalta-
son vissi þetta jafn vel og ólafur
Ljósvikingur. Þaö var þó ekki aö-
eins hugarfar, skoöanir og
heimspeki Magnúsar sem
Halldór geröi sér aö fyrirmynd —
hann fylgir einnig ævi alþýöu-
skáldsins raunverulega og þaö
býsna nákvæmlega á stundum,
þótt Halldór yrki aö sjálfsögöu
ævina uppá nýtt, móti eftir sinni
hentisemi og breyti þar sem lög-
mál skáldverksihs heimta. Hall-
berg segir: „Aö þvi leyti verður
sköpun þessarar nýju skáldsögu
enn ein staöfesting þess aö (Hall-
dór) mótar aöfengiö efni aö eigin
geöþótta. A hinn bóginn verbur
sköpun þessarar sögu sérstaklega
athyglisverö, þar sem efni
skáldsins, dagbækur og sjálfsævi-
saga Magnúsar Hjaltasonar,
hefursvo mannleg og þjóbleg sér-
einkenni.”
Margumtalaöur Magnús —
hann fæddist 6. ágúst 1873, I hjá-
leigukotinu Tröö I Alftafiröi
eystra. Foreldrar voru Hjalti
Magnússon og Friörikka
Kristjánsdóttir, hún var sauma-
kona rétt eins og móöir Ólafs
Kárasonar. Hann var óvelkominn
I heiminn og komiö fyrir hjá
frændfólki sinu, segir svo frá
þeirri raun aö faöir hans bar hann
yfir Alftafjaröarheiöi: „Þegar
upp á heiöina kom, haföi ég fariö
aö gráta töluvert og varö ekki
huggaöur.” Ólafur Kárason segir
á hinn bóginn: „Ég hef einu sinni
átt móöur. Hún sendi mig burt á
vetrardegi i poka. Ég grét svo
hátt I hriöinni aö ég hef enn ekki
náö mér, og næ mér aldrei.”
Þaöan I frá voru báöir ofurseldir
einsemdinni og höröum örlögum.
Magnúsi var komiö fyrir I Efri-
húsum undir Hesti I önundarfirði
og þar voru bræöur tveir sem
kvöldu hann — á sama hátt og
Ljósvikingurinn sætti piningum
Nasa og Jústs á Fæti undir Fótar-
fæti. Þessir bræöur hétu Bjarni og
Jóhannes — þriöji bróöirinn
Sæmundur er ekki i skáldsögu
Laxness enda reyndist hann
Magnúsi vel — og það var Jó-
hannes sem skemmti sér viö aö
taka hann upp á eyrunum, eins og
Nasi geröi I Heimsljósi. Einnig
hræddu þeir hann meö silungum á
mikib til sama hátt og lýst er I bók
Laxness. Magnús og Ljósvikingur
eiga og sameiginlegt aö vera
slæmir til heilsunnar, enda hrak-
fallabálkar miklir og meöferöin
ill. Er Magnús var nitján ára
skrifaöi hann i bréfi til fööur sins:
„Jeg er alltaf fjarska-vesail.
Þaö er gengiö mikiö út á mér
brjóstbeiniö, og segir Oddur
læknir aö þab sé sullur undir
brjóstinu og sé allt samgróin
meinsemd: sullurinn, lifurinn,
lungun og gollurshimnan, og sé
sullurinn á þeim hættulegasta
staö sem hann geti verið. Hann
(Oddur læknir) hefur ætiö sagt
þegar hann hefur séö mig: aö
hann hafi aldrei vitaö hvorki
karlmann eöa kvenmann, sem
hafi verið eins veikur og ég, þaö
megi fyr vera kvalir, og hann viti
ekki hvaö eigi aö reyna sig lengi
þó til aö gjöra tilraun meö aö
krjúfa mig.”
Þessa sjúkdómslýsingu stóöst
Halldór Laxness ekki — hún er
nokkuö aukin en næstum orörétt I
fyrsta hluta skáldsögu hans, sjá
bls 68.
Kraftbirtíngarhljómur
guðdómsins
Þegar kreppir aö Ljósvikingn-
um huggar hann „kraftbirtingar-
hljómur guödómsins”. Og sjá, I
ævisögu Magnúsar standa þessi
orö:
„Frá þvi ég var á 9. ári og allt
til 1896 fannst mér sem Guös aug-
lit stæöi allstaöar opiö fyrir mér:
var sem ég heyrði alla náttúruna
taka undir kraptbirtingarhljóm
guödómsins, og ég sjálfur var lika
■ ólafur Kárason og heitkona hans, Jarþrúöur (Briet)
■ Halldór Laxness — úr merkilegri heimild skapaöi hann merkilegt
listaverk.
Iþvi raddflóöi, aö mér fannst. Þó
fannst mér mittég vera svo litið i
þeim dýröarljóma.”
Þessa lýsingu á andlegri upp-
hafningu skáldsins hefur Halldór
aukiö mjög I sögu sinni, grund-
völlurinn er einn og hinn sami.
Magnús leitaði strax i æsku á
náöir skáldskapar þegar lifiö
ætlaöi aö reynast honum um
megn. Heimilisfólk aö Efrihúsum
ýtti siöur en svo undir þessa
hneigö — húsfreyjunni er lýst
kunnuglega: „Fóstra min var i
meöallagi há á vöxt, holdug og
heldur frið, þybbin i lund og ekki
hreinlynd, hraust og óþrifin og
hatursmaöur allra bókmennta.”
Engu aö siöur lét Magnús sig
hvergi og skrifaöi hvar sem hann
kom þvi viö. Þar kom að hann
öölaöist ofurlitla viðurkenningu
og stúlka kom til hans og bað
hann aö yrkja fyrir sig svar viö
bónorösbréfi — Olafur Ljós-
vikingur er sömuleiöis önnum
kafinn viö slikan tækifæriskveö-
skap, er fram liða stundir. Og
Magnús átti sér vinkonu i andan-
um, skáldkonuna Hólmfriði
Sigurðardóttur sem átti sér
„fyllibyttu og djöfullegt fúl-
menni” fyrir mann — þau fá
meira aö segja aö halda nöfnum
sinum i skáldsögu Laxness. Báöir
lásu Felsenborgiarsögurnar, þó
þær hafi ekki haft iikt þvi jafn
mikil áhrif á Magnús og Ljós-
vikinginn, og báöir komust i
nokkur kynni viö skáld sem
kallað var Grunnvikingur. Þeim
var þaö jafn mikil opinberun er
þeir komust I fyrsta sinn yfir
„Númarimur” Siguröar Breiö-
fjörö, og er þeim var sleppt úr
fangelsi Reykjavik leituöu báöir
aö gröf meistarans i kirkjugarö-
inum.
1 æsku Magnúsar Hjaitasonar
var hann nokkuö fluttur á milli
bæja en Halldór sameinar þá alla
og gerir að Fæti undir Fótarfæti.
A svipaöan hátt sameinar Halldór
tvær konur I eina: Jarþrúöi heit-
konu Ólafs Kárasonar. Helsta
fyrirmyndin aö henni er Ingibjörg
nokkur Guömundsdóttir en 28.
júli 1893 skrifar Magnús aö kona
sú hafi fellt ákafa ást til sin, „og
þykir mér þaö leiöinlegt þar sem
hún — er eins frekleg i svoleiöis
sökum eins og hún er og hefir
fengiö orö fyrir aö vera.” Ingi-
björg hafði hins vegar reynst hon-
um vel i veikindum svo Magnús
vildi endurgjalda greiöann og
flutti hana meö sér að Brekku á
Ingjaldssandi. Segir svo: „Það
var þó meira en hlýleg' orö er
Ingibjörg vildi fá af minni hendi,
vildi hún fá mig sem eiginmann,
en þaö haföi mér ekki dottið i hug.
Sem kærustu gat ég ekki elskaö
hana. Hún var manneskja ófriö
mjög og auk þess eyöilögö af
hryllilegum veikleika, slaga-
veiki,” þaö vill segja flogaveiki.
Sambúð þeirra varö erfiö. Peter
Hallberg segir: „Magnús veröur
aö þola aökast frá prestastéttinni
fyrir það aö hann, eins og þaö er
orðað, samrekkir kvenmanni
þeim, er hann hefur tekið til sin.
Hann ver sig i dagbókinni, þar
sem hann m.a. setur fram mjög
magnaöa lýsingu á blygöunar-
lausri ástleitni Ingibjargar, jafn-
vel I viöurvist ókunnugra. Hann
lýsir einnig ófriöleika hennar,
andfýlu og öörum fráhrindandi
eiginleikum. Sérstaklega er
óþægilegtþegarhúnhlær: „Istaö
Magnús/