Fréttablaðið - 07.10.2008, Qupperneq 14

14 7. október 2008 ÞRIÐJUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Einn er sá frjálsi markaður sem enn lifir góðu lífi, það
er markaðstorg hugmyndanna.
Enginn vafi er á því að nú geisar alþjóðleg fjármálakreppa. Hún á
upptök sín í Bandaríkjunum en
angar hennar teygja sig um öll lönd
með misalvarlegum afleiðingum. Í
Evrópu hefur hún þegar haft í för
með sér þjóðnýtingu nokkurra
banka, þ.á m. Glitnis hérna á Íslandi,
og alls staðar hafa ríkisstjórnir
gripið til ráðstafana til að tryggja
stöðugleika fjármálakerfis. Þetta er
þvert á þá afskiptaleysisstefnu sem
hefur verið borið af málsvörum hins
frjálsa markaðar og hefur því
eðlilega vakið upp umræðu hvort
kapítalisminn sé í kreppu og þó
sérstaklega það afbrigði hans sem
hefur verið allsráðandi í Bandaríkj-
ununum undanfarin 20 ár.
Þetta merkir ekki að staðbundnir
þættir skipti engu máli varðandi
birtingarmyndir kreppunnar í
hverju landi. Í löndum þar sem
bankakerfið hefur farið geyst í því
að færa starfsemi sína yfir á svið
fjárfestingalána riðar nú allt til
falls. Íslenska „útrásin“ er dæmi um
þetta. Annars staðar, t.d. í Færeyj-
um, hafa bankar farið varlegar í
sakir og lagt áherslu á hefðbundna
starfsemi. Þeirra staða er betri þótt
auðvitað hafi kreppan víðtæk áhrif.
Við getum ekki kennt stjórnvöldum
um kreppuna en við getum spurt
okkur: Hvers vegna hefur hún svona
alvarlegar afleiðingar á Íslandi og
bera stjórnmálamenn ábyrgð á því?
Einkavæðing
Fyrir nokkrum áratugum lutu
íslenskir bankar ströngu aðhaldi
ríkisins. Þeir stærstu voru allir
ríkisbankar en þar að auki hafði
Seðlabankinn mikil afskipti af
rekstri þeirra. T.d. var haldið aftur
af innlánum með bindiskyldu, þ.e.
bankarnir voru skyldaðir til að
leggja ákveðið hlutfall af innlánum
inn á reikning í Seðlabankanum. Að
mörgu leyti var þetta íþyngjandi
kerfi og eflaust fannst mörgum að
bankarnir væru í spennitreyju
Seðlabankans. Þá voru ríkisbankar
undir töluverðum þrýstingi
stjórnmálamanna og allt fram á 9.
áratuginn tíðkaðist að bankastjóra-
stöður í viðskiptabönkum væru að
nokkrum hluta skipaðar fyrrver-
andi stjórnmálamönnum. Mesta
ríkisforsjáin var þó að bankarnir
höfðu ekki frelsi til að ákveða vexti
sjálfir og var svo allt til ársins
1986.
Það var eðlilega mörgum
fagnaðarefni þegar bankarnir voru
losaðir úr þessari spennitreyju. Þá
var mikill þrýstingur á einkavæð-
ingu banka með þeim rökum að hið
opinbera ætti ekki að standa í
slíkum rekstri. Þvert á móti ættu
bankar að vera reknir í hagnaðar-
sjónarmiði og aðhald hluthafa
myndi tryggja slíkt. Eftir langt
ferli voru ríkisbankarnir þrír
einkavæddir í nokkrum skrefum.
Því miður var staðið að einkavæð-
ingunni með þeim hætti að um hana
skapaðist lítið traust. Á sínum tíma
var tilboði samvinnumanna í
Útvegsbankann hafnað af flokks-
pólítískum sjónarmiðum og þau
komu líka við sögu þegar Lands-
bankinn og Búnaðarbankinn voru
seldir; þá var talað um helminga-
skipti Sjálfstæðis- og Framsóknar-
flokks.
Eðlisbreyting
Einkavæðing ríkisbankanna var
umdeild aðgerð á sínum tíma en
fljótlega var farið að beita
gagnrýnendur þöggun með því að
benda á stórgróðann sem væri af
hinum nýju bönkum. Talað var um
fjármagn sem hefði verið „leyst
úr læðingi“ og farið miklu offari í
því að tíunda hversu ónýtar
stofnanir ríkisbankarnir hefðu
verið. Sú umræða var að mörgu
leyti ósanngjörn og vísaði mun
frekar til tímans fyrir 1986; þegar
bankarnir höfðu í raun verið í
gíslingu ríkisvaldsins. Þessi
umræða olli eflaust miklu um það
að hinir einkavæddu bankar
rembdust nú við að vera sem
ólíkastir ríkisbönkunum eins og
þeir höfðu verið undanfarinn
áratug; þrátt fyrir að þeir hefðu
reynst afar traustar stofnanir eftir
að þeir fengu frelsi til sjálfstæðra
vaxtaákvarðana. Hér skipti eflaust
nokkru máli að fjárfestingalána-
stofnanir ríkisins – og þar munaði
mest um Fiskveiðisjóð – voru
einkavæddar árið 1998. Hin nýi
banki, sem síðar varð hluti af
Glitni, hafði það að markmiði að
„færa út kvíarnar í öllum atvinnu-
greinum og bjóða nýja fjármála-
þjónustu“. Má segja að þar hafi
styrktarsjóðir atvinnulífsins verið
komnir í hendur verðbréfamiðl-
ara.
Eftir að einkavæðingin var um
garð gengin urðu fljótlega
kynslóðaskipti meðal bankastjórn-
enda. Menn á þrítugs- og fertugs-
aldri með bakgrunn í verðbréfa-
fyrirtækjum tóku yfir bankana og
hugðu á mikla landvinninga.
Viðskiptabankarnir umbreyttu sér
í fjárfestingabanka í anda þess
sem djarfast var teflt í Bandaríkj-
unum. Bankarnir fjármögnuðu
„útrás“ íslenskra fjárfesta sem
hefur verið ausin lofi í fjölmiðlum
og af íslenskum ráðamönnum. Fáir
spurðu gagnrýninna spurninga.
Núna situr íslenskur almenningur
uppi með svartapéturinn.
Bakgrunnur kreppunnar
SVERRIR JAKOBSSON
Í DAG | Bankakreppan
Svangur
Þeir sem hlustuðu á Geir H. Haarde
laust fyrir miðnætti á sunnudag fóru
í háttinn með þær upplýsingar að
forsætisráðherra hefði lítið fengið að
borða yfir daginn og væri svangur.
Það er auðvitað ekki gott þegar ráða-
menn þurfa að leysa vanda heillar
þjóðar á fastandi
maga. Og greinilega
af sem áður var
þegar stóla mátti á
að á fundum hins
opinbera svignuðu
borðin undan
bakkelsi
og
vöffl-
um.
Geirskýrt
Geir flutti ávarp um miðjan dag í gær
þar sem hann hugðist skýra stöðuna
fyrir þjóðinni og um leið stappa
stáli í hana. Ekki tókst það betur en
svo að fyrstu viðbrögð fréttastofu
Sjónvarps voru að spyrja Þorgerði
Katrínu Gunnarsdóttur, varaformann
Sjálfstæðisflokksins, hvað ávarp Geirs
þýddi. Kannski má kalla
það að vera „Geirskýr“,
þegar menn tala í gátum.
Tæpitungulaust
Oddvitar stjórnarand-
stöðunnar voru gestir
Sigmundar Ernis
í Mannamáli
á sunnudag,
þar sem
þeir fóru yfir stöðu mála. Þáttastjórn-
andinn er ekki þekktur fyrir hálfkák
og bað um hrein og skýr svör um
hvað væri til ráða – á mannamáli,
takk. Ekki stóð heldur á svörum hjá
Steingrími J. Sigfússyni, formanni
Vinstri grænna, þegar hann var inntur
eftir þremur skýrum dæmum um
ráðstafanir sem stjórnvöld yrðu að
grípa til. Þegar þjóðarskútan er á reki,
sagði Steingrímur, þarf í
fyrsta lagi að halda við
stýrið, í öðru lagi sjá við
lekanum og þriðja lagi
byrja að ausa. Flóknara
er það ekki. Kannski
þátturinn ætti að heita
Sjómannamál.
UMRÆÐAN
Höskuldur Þórhallsson skrifar
Eins og aðrir landsmenn beið ég spenntur eftir útspili ríkisstjórnarinnar
síðastliðið sunnudagskvöld. Eitthvað lá í
loftinu og þjóðin beið í eftirvæntingu eftir
viðtali við forsætisráðherrann sem hafði
fundað stíft um helgina með flestum
hagsmunaaðilum samfélagsins.
Við framsóknarmenn höfum, eins og aðrir
stjórnarandstöðuflokkar, ítrekað boðið fram aðstoð
okkar í þessu máli. Við höfum lagt fram fjöldamarg-
ar efnahagstillögur sem meðal annars ganga út á að
styrkja gjaldeyrisvarasjóðinn, hefja lækkunarferli
stýrivaxta og koma á fót samráðsvettvangi þar sem
aðilar vinnumarkaðarins, sveitarstjórna, fjármála-
fyrirtækja, og stjórnar og stjórnarandstöðu vinna
saman að lausn mála. Þá höfum við lagt gríðarlega
áherslu á að framleiðsla og útflutningur verði
stórefld til atvinnuuppbyggingar og gjaldeyrissköp-
unar, meðal annars með hagnýtingu náttúruauðlinda
lands og sjávar.
Greinarhöfundur er að auki fyrsti flutningsmaður
tillögu sem allur þingflokkur framsóknarmanna
stendur á bak við um að bankastjórn Seðlabankans
eigi að vera faglega skipuð til að njóta trausts
almennings, atvinnulífs og þeirra erlendu
sérfræðinga sem meta getu íslensks efna-
hagslífs. Forsendur ákvarðana hennar verða
einnig að vera uppi á borðinu og má engum
blandast hugur um það að þær séu ekki
teknar á faglegum forsendum.
Við framsóknarmenn gerum jafnframt þá
kröfu til stjórnvalda að þau skilaboð sem
þaðan koma séu skýr og að almenningur sé
upplýstur um gang mála. Fólkið í landinu á
skýlausa kröfu um að faglega og vasklega sé
staðið að stjórn efnahagsmála.
Þingmenn Framsóknarflokksins munu ekki
skorast undan því að taka erfiðar ákvarðanir og
leggja með ábyrgum hætti til liðsinni við aðgerðir
sem miða að því að vinna bug á þeim vanda sem nú
blasir við.
Öll él birtir upp um síðir. Þessi gamalkunnu
sannindi verður fólk að hafa í huga á þeim erfið-
leikatímum sem landsmenn upplifa nú. Íslenska
þjóðin hefur ítrekað sýnt það og sannað að með
samstöðu hefur hún staðið af sér miklar þrekraunir.
Því til viðbótar býr þjóðin við ríkulegar auðlindir,
hún er dugleg, djörf og vel menntuð, og hefur alla
burði til að byggja upp nýja framsókn á nýjum
grunni á komandi árum.
Höfundur er alþingismaður.
Skorumst ekki undan ábyrgð
HÖSKULDUR
ÞÓRHALLSSON
bergsteinn@frettabladid.isÞ
að er ekki fallegt útsýnið út um glugga bloggheima inn
í þjóðarsálina þessa dagana. Ef eitthvað er að marka
stemninguna má búast við fólki með heykvíslar við dyr
Seðlabankans, Alþingis, bankanna, og ekki síst útrásar-
víkinganna svokölluðu, sem fyrir svo stuttu voru í svo
miklum metum meðal þjóðarinnar.
Það eina jákvæða við fúkyrðaflauminn er að vonandi ná ein-
hverjir að fá útrás fyrir reiði sína og líður fyrir vikið betur á
eftir. En mikið skelfing er þetta ófrjó, ótímabær og niðurdrepandi
umræða.
Það er alveg á hreinu að það pólitíska, siðferðilega og lagalega
uppgjör sem kallað er eftir mun fara fram. Það verða skrifaðar
ritgerðir og bækur og gerðir sjónvarpsþættir og bíómyndir um
atburðina undanfarna daga, vikur, mánuði og ár. Um hvað fór
úrskeiðis, af hverju það gerðist og hverjum var um að kenna.
En það verður ekki saga um nokkra tugi einstaklinga sem settu
heilt land á hausinn heldur saga um heila þjóð, þar sem stór hluti
hennar ákvað að hafa að engu varnaðarorð um óraunhæfan styrk
viðkvæms gjaldmiðils og fór á neyslufyllerí fyrir lán í erlendri
mynt þrátt fyrir tekjur í krónum.
Að skamma bankana fyrir myntlánin núna er dálítið eins og
fyllibytta sem skammar ÁTVR fyrir að selja henni brennivín.
En tíminn fyrir þetta uppgjör er ekki kominn. Það bíður betri
tíma.
Þótt forystumenn stjórnmála- og viðskiptalífsins séu kannski
ekki að skapi allra þessa dagana, stendur upp á þjóðina að svara
kalli þeirra um að sýna samstöðu. Með þeirri áskorun er ekki
verið að freista þess að skjóta sér undan ábyrgð þegar þar að
kemur. Stjórnmála- og viðskiptamenn þessa lands vita að undan
því verður ekki vikist. En þeir vita líka að í því ástandi sem þjóðin
stendur frammi fyrir er vænlegast til árangurs að styðjast við
hinn einfalda frasa úr krísufræðunum: Að betur gefst að hugsa í
lausnum en í vandamálum.
Það eru erfiðir tímar framundan en þjóðin mun örugglega taka
þeim af meira æðruleysi en fyrrnef ndir fúkyrðasmiðir í netheim-
um. Þeir eru af sama toga og kverúlantarnir sem gerðust valda-
ræningjar í Þjóðarsálinni á Rás 2 forðum daga með þeim afleið-
ingum að henni var lokað af tillitssemi við sálarheill hlustenda.
Einn er sá frjálsi markaður sem enn lifir góðu lífi, það er mark-
aðstorg hugmyndanna. Þegar forsendur fyrir tilverunni falla til
jarðar með brauki og bramli þarf nýjar hugmyndir um hvernig,
og á hverju, skal byggja upp aftur.
Hrun kallar á sköpun og aðra nálgun á hlutina en tíðkast hefur.
Fram undan eru að mörgu leyti spennandi tímar.
Nú þarf samstöðu, ekki nornaveiðar.
Mennirnir með
heykvíslarnar
JÓN KALDAL SKRIFAR