Tíminn - 14.03.1982, Blaðsíða 31

Sunnudagur 14. mars 1982

31
Um Ödön
von
Horváth,
höfund
Sagna úr
Vínarskógi
■ ödön von Horváth 1932. „Þeg-
ar heimsstyrjöldin svokallaöa
braust út var ég 13 ára gamall.
Ég minnist tiinans fyrir 1914 ein-
göngu sem leiöinlegrar sögubók-
ar. Ég gleymdi öllum bernsku-
minningum minum i striöinu.
■ Frumsýningin á Sögum úr Vlnarskógi i Berlin 1931. Peter Lorre lék
Alfreö og Carola Neher Mariönnu. Mottó leikritsins var: „Ekkert
minnir jafnmikiö á óendanleikann og heimskan.”
■ ödön von Horváth á dánarárinu 1938. „Af hverju er fólk hrætt viö
myrkriö i skógunum? Af hverju er þaö ekki hrætt viö aö ganga á göt-
unni?”
við að ganga á götunni?”
tveir af frægustu leikurum Þjóö-
verja — Peter Lorre, sem síöar
varð stjarna i Hollywood, og
Carola Neher, sem lék meðal
annars i sigildum þýskum kvik-
myndum þessara ára. Leikritiö
hlaut fádæma góðar viðtökur og
er enn mest leikið af verkum Hor-
váths. Hann var stórfrétt þýsks
leikhúss þennan vetur, en þó voru
fáeinir sem ráku upp andvörp á
frumsýningunni — aðstaða
and-nasiskra rithöfunda varð æ
erfiöari.
Djöflafræði
smáborgaranna
Sögur úr Vinarskógi gerast á
rústum hins undarlega Habs-
borgararikis, baksviðið er Vinar-
borg 3ja áratugsins, undirtónninn
gáskafull valsatónlist Jóhanns
Strauss. Heimstyrjöld er nýlega
afstaðin, ósigurinn er algjör, all-
ur hinn þýski heimur er hrjáður
af þungum striðsskaðabótum,
óðaverðbólgu, fjöldaatvinnuleysi
og allsherjar efnahags- og sið-
feröiskreppu, sem birtist best i
stöðugum árekstrum milli öfga-
afla til hægri og vinstri. Ein af af-
leiðingum hrunsins var að milli-
stéttin þandist út, lægri millistétt-
in, sem dró fram lifið ekki svo
langtfyrir ofan sultarmörk og gat
alltaf átt von á að missa fótanna
hvenær sem efnahagsóreiðan tók
nýja stefnu. En þó þessi stóri hóp-
ur lifði nánast við örbirgð laut
hún aldrei lægra en góðu milli-
stéttarfólki sæmir i andlegum
efnum, hún hélt fast i sina sjálfs-
virðingu og sitt úrelta siðgæði,
var tepruleg, fordómafull og
ihaldssöm þótt allt i kring blasti
við siöferðilegt og efnahagslegt
gjaldþrot. Það var fyrir þetta fólk
og um þetta fólk, sem siðar tók
nasismanum með opnum örmum,
að Horváth skrifaöi. Einhver hitti
naglann á höfuðið og lýsti verkum
hans með orðunum „Damono-
logie des Kleinbiirgertums” —
djöflafræði smáborgarastéttar-
innar.
Alþýöuleikir
Horváth nefndi mörg leikrit sin
— þar á meðal Sögur úr Vinar-
skógi— „Volkstuck” eða alþýðu-
leiki. Slikt á sér enga hliðstæðu I
islensku leikhúsi, en i Mið-Evrópu
voru það alþýðuleikir sem eink-
um drógu fólk i leikhúsið á 19du
öld. Þetta voru gamanleikir, oft
,með nokkrum ádeilubroddi,
samdir og fluttir á mállýskum.
Frægt alþýðuleikjaskáld var til
dæmis Johann Nestroy i Vinar-
borg. En þegar Horváth kom til
skjalanna hafði þetta form gengið
sér til húðar, var orðið innantóm
dægrastytting. Horváth vildi
reyna að höfða til fólks með létt-
leika alþýöuleikjanna og gaman-
semi og reyna um leið aö fletta of-
an af hvers konar yfirdrepsskap
og hræsni. Vandamálin skyldi
fjalla um eins alþýðlega og unnt
væri. „Allt Þýskaland skal það
vera!” skrifaði hann og vildi
ekki bara ná eyrum og augum
þeirra 10 prósenta af mann-
fólkinu sem létu sér sérstaklega
annt um leikhúsið og hinar fögru
listir, heldur einkum og sérflagi
90 prósentanna sem leituðu ein-
göngu að dægrastyttingu i leik-
húsinu, smáborgara og verka-
manna. Að eigin sögn var mark-
mið hans hvorki meira né minna
en að lýsa i stórum og vandlega
uppbyggðum leikritum þjóðfélagi
sem er hrjáð af verðbólgu og á
hraðri leið til nasisma. Þetta er
ekki svo fjarri markmiðum
skáldbróðurins Brechts og eins
og Brecht smiðaði Horváth sér
ákaflega persónulegt form. En
aðferðir þeirra voru gjörólikar, I
episku leikhúsi Brechts áttu
áhorfendurnir að sitja kaldir og
yfirvegaðir og vakna til aukins
skilnings um meinsemdir
þjóðfélagsins. Horváth aftur á
móti veigraði sér ekki við að nota
ýmis brögð sem aðrir hefðu talið
ómerkileg til að hrifa áhorf-
endurna með. Hann var ekkert
kenniskáld og of miklar ein-
faldanir voru eitur i hans beinum,
hann fylgdist með og skrásetti
mannlifið eins og hann sá það.
Sjálfur sagði hann aö margir
væru svo andsnúnir leikritum
hans vegna þess aö þar sæju þeir
sjálfa sig eins og i spegli. Allar
söguhetjur Horváths verða undir
i þvi sem hann kallaöi „risavaxna
orrustu milli einstaklingsins og
þjóðfélagsins”, þaö er fólk sem
hefur gengið I gegnum sitthvað og
á ekki betra i vændum. Þótt
endirinn á Sögum úr Vinarskógi
sé formlega séð „happy end” er
harmleikurinn ekki langt undan, i
rás leiksins hefur fulltrúi sak-
leysisins og kvenkynsins, stúlkan
Marianna, verið kúguö til algerr-
ar undirgefni.
Málleysur
Annað sem vert er aö vekja at-
hygli á I leikritum Horváths er
málnotkunin. Hann er þeirrar
skoðunar að smáborgararnir eigi
sér ekki lengur neitt upprunalegt
tungutak. Aður hafði þýska mál-
svæðið verið sundurklofið af fjöl-
mörgum mállýskum sem fólki
voru eiginlegar. 1 staö þeirra áleit
Horváth að væri komið tillært
mál, fullt af hálfmeltum glefsum
úr máli annarra þjóðfélagshópa.
Þetta hrognamál er fram úr hófi
klisju- og frasakennt, en sllkt er
alltaf til marks um aö persónan
hefur ekki fullt vald á tungumál-
inu sem tjáningartæki: orðin
segja annað hvort ekki neitt eða
allt annað en það sem hún i raun
og veru meinar. Máliö er ósam-
stætt hröngl, glefsur og tætlur sitt
úr hverri áttinni, en ekki lifrænt
og upprunalegt. Þar ægir saman
steinrunnum kurteisisformúlum,
ókvæðisoröum og óþverralegasta
skitkasti, málsháttum, fimm-
auralifsspeki og tilvitnunum i
„menningararfinn”. Klisjurnar
eru viða að: úr hermannamáli,
guðsorði, eldhúsreyfurum, blaða-
og stofnanamáli þeirra tima, fyr-
ir utan beinar slettur og tökuorð.
Sérstaklega er þörf persónanna
fyrir utanaðlærðar tuggur mikil
þegar þær þurfa að ræða tilfinn-
ingamál og einkamál eða þegar
þær eru að reyna að tala upp fyrir
sig, sýnast meiri bógar en þær
Horváth
um
sjálfan sig
„Ég fæddist 9. desember
1901 i Fiume við Adriahafið
klukkan korter fyrir fimm
siðdegis (hálf fimm sam-
kvæmt öðrum heimildum).
Þegar ég var oröinn 16 kfló
að þyngd yfirgaf ég Fiume
og flæktist um bæði Feneyjar
og Balkanlöndin og upplifði
ýmislegt eins og til dæmis
morðið á Alexander Serblu-
konungi og hans ektakvinnu.
Þegar ég var orðinn 1 meter
og 20 sentlmetrar á hæð
fluttist ég til Búdapest og bjó
þar I einn sentlmeter. Þar
var ég tlður gestur á hinum
ýmsu barnaleikvöllum
borgarinnar og varö ill-
ræmdur fyrir draumóra
mina og hrekki. Þegar ég
var um það bil 1.52 á hæö
vaknaði Eros I mér, en olli
mér þó engum óþægindum I
bráð. — (ást min á stjórn-
málum var þá þegar orðin
augljós). Ahugi minn á
listum og einkum á
klasslskum bókmenntum
rumskaði tiltölulega seint
(ég var um 1.70 þá), en varð
mér engin lifsnauösyn fyrr
en ég var 1.79, að vlsu ekki
óumflýjanlegur, en þó til
staöar. Þegar heimstyrjöld-
in braust út var ég orðinn
1.67 og 1.80 er henni lauk (ég
óx mjög hratti stríðinu). Er
ég var 1.69 hlaut ég fyrstu
kynlífsreynslu mina — og
núna, þegar ég er fyrir löngu
hættur að stækka (1.84),
minnist ég með eftirsjá þess-
ara daga sem fylltu mig hug-
boöi um framtiðina. Núorðið
stækka ég að visu bara á
þverveginn — en ég get ekk-
ert sagt frekar um það, þvl
ég er sjálfum mér svo ná-
kominn.
Þegar hin svokallaöa
heimsstyrjöld braust út var
ég 13ára gamall. Ég minnist
timans fyrir 1914 bara eins
og leiöinlegrar sögubókar.
Ég gleymdi öllum bernsku-
minningum mlnum i strlð-
inu.
Lif mitt hefst með strlös-
yfirlýsingunni.
Ég fæddist 9. desember I
Fiume. A skólaárum mfnum
skipti ég um tungumál
fjórum sinnum.
eru — og það eru þær næstum
alltaf að reyna.
Skrifað með
dauðann
á hælunum
Nasistar gerðust sifellt ágeng-
ari. Horváth fylgdi vinsældum
Sagna úr Vinarskógieftir með al-
þýðuleiknum Kasimir og Karó-
linu, sem gerist á otkóberhátiö I
Munchen, og siðan með öllu
smærra leikriti, Trú, von og kær-
leikur (Glaube, Liebe, Hoffnung)
— reyndarsagði Horváth eitt sinn
að öll leikrit sln gætu heitið trú,
von og kærleikur. Æfingar á þvi
hófust árið 1933 undir stjórn áður-
nefnds Heinz Hilperts. En þegar
til kastanna kom reyndist ekki
hægt að sýna leikritið og vlöar um
Þýskaland neyddust leikhús til að
hætta sýningum á verkum Hor-
váths vegna yfirgangs nasista.
Nú var ekki lengur vinsælt að
fjalla um verðbólgu, efnahags-
kreppu og tvöfalt siögæöi, gullinn
timi þúsundárarlkis þýska kyn-
stofnsins var runninn upp og
smáborgarastéttin margumtal-
aða mestöll á bandi Hitlers.
SA-menn gerðu húsrannsókn á
heimili foreldra hans i Murnau,
Horváth sá slna sæng útreidda og
fór I útlegð. Næstu fimm árin
voru tími stanslausra ferðalaga.
Vinarborg, Prag, Búdapest,
Paris, Amsterdam, Zurich,
Barcelona. Sama ár kvæntist
hann söngkonunni Mariu Elsner
sem var af gyöingaættum, þannig
öölaðist hún ungverskt vegabréf
og slapp út úr Þýskalandi. Arið
eftir skildu þau eins og um var
samið.
Horváth hætti sér stöku sinnum
inn i Þýskaland til að viða að sér
efni, en alltaf gáfu nasistar hon-
um nánar gætur. 1935 voru leikrit
hans endanlega bönnuð i Þýska-
landi og upp frá þvi þrengdist
markaður hans stöðugt. Ný og
gömul leikrit hans lágu óhreyfð
eöa voru sýnd I ljtlum leikhúsum I
Vlnarborg og Zilrich og i þýskum
leikhúsum i Prag. Það var hart
hlutskipti að vera þýskur rit-
höfundur á þessum árum, sviptur
lesendum sinum og áhorfendum,
eins og alkunna er létu sumir
bugast og frömdu sjálfsmorö,
aðrir þögnuðu endanlega og aö-
eins fáir megnuðu að berjast
hetjulegri baráttu meðal þjóða
sem aðeins gátu lesið verk þeirra
i misjöfnum þýöingum. Enda
urðu verk Horváts haröari og böl-
sýnni og i einkalífinu var hann
ekki jafn glaðbeittur og áður. I
staö alþýðuleikjanna notaði hann
nú þekktar persónur úr b(Sí-
menntunum til að lýsa hlutskipti
utangarðsmannsins og þjóðfélagi
sem er i andaslitrunum — merk
leikrit hans frá miðjum fjórða
áratugnum eru Figaró skilur
(Figaro lasst sic scheiden) og
Don Juan snýr heim úr striðinu
(Don Juan kommt aus dem
Krieg). Þar kom að honum þótti
ekki nóg að skrifa leikrit sem
yrðu sýnd seint og illa og sneri sér
að skáldsagnagerð sem hann
hafði ekki reynt I tiu ár. Þýska-
landsferðir hans urðu kveikjan að
skáldsögunni Æska án Guðs
(Jugend ohne Gott), snilldarlegri
úttekt á Hitlersæskunni, sem náöi
talsverðum vinsældum og var
þýdd á nokkur tungumál. Hann
vann eins og með dauðann á
hælunum. 1935 skrifaði hann eftir
pöntun gamanleikinn Höfuðið I
gegnum vegginn (Mit dem Kopf
durch dem Wand), en eftir frum-
sýninguna i Vlnarborg eyðilagði
hann handritiö. Onnur skáldsaga
hans frá þessum árum var Barn
okkar tima (Ein Kind unserer
Zeit) og tvö leikrit skrifaði hann
sem hluta af allsherjar „gleðileik
um manninn” — Mannlaust þorp
(Ein Dorf ohne Mánner) og Pom-
peji, gamanleik um jarðskjálfta.
Bernskan
sýnd hratl
Flest leikrit hans frá þessum
árum voru frumsýnd i Prag, Vin
var undirlögð af nasistum og um
leiö nánast allt hið þýska menn-
ingarsvæði, og flestir vinir Hor-
váths dreiföir út um allar jaröir.
Hann sá fram á að útlegöin myndi
standa um ókominn tima og
ástandiö ætti enn eftir að versna.
Þaö var ekki margt til aö gleðja
hugann. Ariö 1938 er hann á
stööugum feröalögum, það er
einsog nú séu bernskuárin sýnd of
hratt. Prag, Búdapest, Trieste,
Feneyjar, Milanó, Zurich,
Brussei, Amsterdam. Og svo
Paris.
Horváth var ákaflega hjátrúar-
fullur maður, eins og ekki var
óalgengt á þessum válegu timum
i Evrópu. Þaö var ýmislegt sem
skaut honum skelk I bringu, sumt
virðist næsta ástæðulaust. „Það
eru til verri hlutir en nasistarn-
ir,” sagði hann einhverju sinni,
„til dæmis allt það sem maður er
hræddur við án þess að vita af
hverju.”
Nokkrum dögum áöur en hann
lést fór Horváth til spásegjanda
(menn greinir á hvort það hafi
verið maður eða kona) I Amster-
dam. Véfrétt þessi varð frá sér
numin og sagöi honum aö nú riði á
að fara til Parisar i skyndi, þar
biöi hans mesta ævintýri lifsins.
Viö vitum að Horváth fór eftir
þessum ráöum.
Arið áöur en hann dó átti Hor-
váth tal við vin sinn Franz Teodor
Csokor og sagöi honum að hann
foröaðist alltaf aö fara út úr húsi I
lok mai og byrjun júni, hann væri
þess fullviss að hann myndi far-
ast af slysförum einhvern tima
um þetta leyti. 1 þessu samtali
sagði hann nokkuð sem varpar
ljósi á andrúmsloftið sem umlyk-
ur verk hans: ,,Af hverju er fólk
hrætt við myrkrið I skógunum? Af
hverju er þaö ekki hrætt við að
ganga á götunni?”
eh. tók saman