Tíminn - 14.03.1982, Blaðsíða 30

ryi
l'*
30
Sunnudagur 14. mars 1982
■ Slöla dags lta júni 1938 gekk
rithöfundurinn ödön von
Horváth út af hóteli sinu i Paris.
Hann ætlaöi aö ræöa viö kvik-
myndafrömuöinn Robert Sidio-
mak um möguleikana á aö gera
kvikmynd eftir skáldsögu Hor-
váths Æska án Guös.Taliö er aö
eftir fund þeirra hafi Horváth
fariö I kvikmyndahús viö Champs
Elysées og séö Mjallhviti og
dvergana .sjö eftir Walt Disney.
Siöar um kvöldiö átti hann stefnu-
mót á kaffihúsi viö vini sina,
leikarana Herthu Pauli og Carl
Frucht. Hann komst aldrei svo
langt. Um hálf átta var hann á
gangi niöur Champs Elysées þeg-
ar allt i einu skall á stormur. Hor-
váth gekk yfir götuna og leitaði
ásamt fleira fólki skjóls undir
stóru tré. Stormurinn geisaöi af
mikilli grimmd, álmtré viö hlið-
ina á lét undan og féll á tréð þar
sem fólkiö stóö. Ein greinin
brotnaði af. Hún lenti á hnakkan-
um á Horváth og hann lést sam-
stundis. Enginn annar meiddist.
betta var bráður endir á stuttum
ferli Horváths sem rithöfundar,
hann varð ekki nema 37 ára gam-
all, en þó náöi hann aö skrifa 17
■ Horváth-fjölskyldan. „Annars er ég dæmigert austurrisk-ungverskt tilfelli: Ungverji, Króati, Tékki
og Þjóöverji.”
„Af hverju er fólk ekki hra
leikrit um dagana, þar eru fræg-
astar Sögur úr Vinarskógisem nú
eru á fjölum Þjóðleikhússins, og
þrjár skáldsögur, en ein þeirra
Barn okkar timahefur veriö þýdd
á islensku og lesin i útvarp.
Fræg setning er höfð eftir
þýska rithöfundinum Peter
Handke: að Horváth sé betri en
Brecht. Aö sönnu heyra svona
yfirlýsingar betur til I fótboltan-
um en bókmenntunum og rétt að
taka fullyröinguna mátulega
hátiölega, Handke var aö vekja
athygli á Horváth sem þá var
flestum gleymdur. Vitnum þó
áfram i Handke þar sem hann
vegur saman þá samtimamenn-
ina Brecht og Horváth:
,,Ér kýs Odön von Horváth með
óstilfæröa viökvæmni sina og
ringulreiö. Þær ruglingslegu
setningar sem hann leggur i
munn persónum sinum skjóta
mér skelk i bringu.holdgervingar
fúlmennskunnar, bjargarleysis-
ins og glundroöans i þjóöfélaginu
eru mun skýrarihjá Horváth. Og
ég kann vel við þessar ruglings-
legu setningar hans sem leiða i
ljós hvikulleik og ósamkvæmni
vitundarlífsins, slikt finnur mað-
ur annars bara hjá Chekov og
Shakespeare. Einhvern dreymir
að hann hafi verið myrtur: ,,Ég
var vaknaöur fyrir löngu, en hélt
ennaðég væri dauöur”. Deyjandi
kona baöar út hendinni og segir:
„Nú. Þarna fljúga svartir ormar
um...”
Eftir sviplegan dauða sinn var
Horváth flestum gleymdur i nær
tuttugu ár, á veldisárum nasista
var hvergi hægt að leika verk
hans og þegar striðinu lauk var
hann ekki sjálfur til staðar til aö
minna á tilvist sina eins og
Brecht. Eftir þögn og ritskoðun
tólf ára uröu Þjóöverjar aö rifja
upp menningu sina á nýjanleik og
reyndar hafa margir oröiö til að
spyrja hvort þeim hafi nokkurn
tima tekist það. Leikrit Horváths
fenguað rykfalla alltfram á upp-
haf 7da áratugsins þegar þau fóru
smátt og smátt aö hasla sér völl á
þýsku leiksviöi á nýjan leik. Inn-
an áratugs var hægt að tala um
sannkallaöa Horváth-vakningu
eöa — endurreisn.
Leikárið 1970-71 voru 25
stórar sýningar á verkum hans
i þýskumælandi leikhúsum. Um-
heimurinn lagöi viö hlustir, hann
var færður upp um alla Evrópu og
sýningin á Sögum úr Vinarskógii
breska þjóöleikhúsinu meira aö
segja kvikmynduö. Ung skáld og
rithöfundar lýstu yfir þakkar-
skuld sinni viö Horváth — téður
Handke, Franz Xavier Krötz,
Martin Sperr og Wolfgang Bauer
svo aöeins fáeinir séu nefndir.
Meistari Brecht varö aö láta i
minni pokann um hriö i
vestur-þýsku leikhúsllfi.
Dónárríkið
Saga Horváths hefst i hinu viö-
lenda riki Habsborgaranna,
Dónárrikinu eða Hinu keisara-
lega og konunglega tviriki
Austurríki-Ungverjalandi um
siöustu aldamót. Þetta horfna
veldi spannaöi mestalia Mið- og
Suöur-Evrópu, allt frá Tiról i
vestri og austur til Póllands og
Rúmeniu. Innifalin voru Tékkó-
slóvakia og Júgóslavia eins og
þau heita nú, og svo auðvitað
Austurriki og Ungverjaland. Inn-
an vébanda rikisins voru meira
en tuttugu þjóðirog þjóðabrot. En
innviöir heimsveldisins voru fún-
ir, þaö var þurrafúi eins og vinur
minn Shelley mundi segja. Eftir
ósigurinn i strlðinu viö Prússland
1866 hékk rikiö saman meira af
vilja en mætti og eftir fyrri
heimsstyrjöldina gekk sól þess
endanlega til viðar i tregaljóma
en syrgð af fæstum eins og oftast
þegar heimsveldi liöa undir lok.
Fjöllum eilitiö nánar um þetta
undarlega málamyndastórveldi,
eitthvaö þversagnakenndasta riki
allra tima. Sjálfsblekkingin hélt i
þvi lifinu, dáðleysiö gerði það
þolanlegt fyrir þegnana. 0ll
byggingin var reist á sandi at-
vinnuvegirnir voru vanþróaöir,
en yfirbyggingin óhófleg. Þaö
eina sem hélt rikinu i raun og
veru saman var risavaxiö og
þunglamalegt skriffinnskubákn
og aöalsmenn sem áttu allt sitt
undir stöönuninni. Frægir rithöf-
undar kváöu yfir þvi áfellisdóma
— Jaroslav Hasek, Franz Kafka,
Robert Musil, Karl Kraus. Ein-
hver lýsti stjórnarfarinu meö
orðunum „Despotismus, gemil-
dert durch Schlamperei” — harö-
stjórn sem sóöaskapurinn mildar.
Þaö vantaöi ekki viljann til al-
ræöis og kúgunar, en dáð- og ráö-
leysi rikisvaldsins var slikt aö lif-
iö varö bærilegt. Og einn daginn
var þetta allt komið aö fótum
fram — Austurriki-Ungverjaland
sem var eins og gamall draugur
frá miðöldum megnaöi ekki aö
sporna gegn þjóöernishreyfing-
um I9du og 20tu aldarinnar.
Maður
án þjóðlands
ödön von Horváth er réttnefnt
afkvæmi þjóöablöndunnar i
Dónárrikinu. Þegar rikið leystist
upp átti hann sér i raun ekkert
þjóðerni. Hann fæddist 9da
desember 1901 I Susak úthverfi
borgarinnar Fiume sem þá hét á
strönd Adriahafsins. Faöir hans,
dr. Edmund Josef von Horváth,
var af ungverskum og króatisk-
um ættum og starfaöi i utanrikis-
þjónustu keisaraveldisins. Eilifur
flækingur fjölskyldunnar i æsku
Horváths átti slðar eftir aö veröa
honum eiginlegur lifsstfll og þeg-
ar dró nærri lokum lifsnauösyn.
Móöirin átti til Tékka og Þjóö-
verja aö telja og mál heimilisins
var fyrst og fremst þýska. Hor-
váth sagöi alltaf aö hann væri
þýskur höfundur, enda þótt hann
heföi ungverskt vegabréf. „Ég er
dæmigert austurrisk-ungverskt
tilfelli”, voru hans eigin orö. Þó
skrifaöi hann að eigin sögn ekki
stakt orö á þýsku fyrr en hann var
fjórtán ára. En hann var heldur
ekki neitt sérstaklega bók-
hneigður unglingur og meira fyrir
leiki, fjölleikahús og iöandi götu-
lif. Hann var heimsborgari i húö
og hár, átti ekki annarra kosta
völ, þjóðernisrembingur var alla
tiö eitur i hans beinum og þvi ekki
að undra að hann yröi ákafur
fjandmaöur þjóöernisstefnu I
öfgafyllstu mynd — nasismans.
Þurr upptalningin sýnir vel rót-
leysi æskuáranna:
1902: Fjölskyldan flytur til Bel-
grad.
1908: Búdapest.
1909: Faðirinn er kallaður til
Miinchen. Odön verður eftir i
ströngum kaþólskum heima-
vistarskóla. Allt frá þvi er hann
frábitinn kristindómnum sem
hann gagnrýnir hatrammlega i
verkum sinum.
1913: Odön kemur á eftir til
■ tJtför ödöns var afkára-
leg blanda af harmleik og
farsa. Eftir sálumessuna i ka-
þólskri kirkju i miðborg
Parfsar keyrðum viö i langri
lest af leigubilum út i kirkju-
garöinnsem var langtíburtu i
nánd viö Norðurjárnbrautar-
stööina — þar voru allir flótta-
mennirnir sem bjuggu i París,
flestir af þeim sundraöir i
fánýtar innbyröis deilur og
óvináttu. Þegar athöfnin hófst
höföu strax upphafist ákafar
samræður um röö ræöumann-
anna viö gröfina, ættingjarnir
höföu fariö þess á leit aö við
héldum ræður, Franz Werfel,
Walther Menring og ég, en
allir þeir sem fannst aö rödd
þeirrayröi að heyrast við slikt
tækifæri vildu lika taka til
máls. Þetta var umtalsveröur
hópur og nú var stóra spurn-
ingin hver skyldihafa forgang
eöa hver myndi móöga hvem
meö þvi að tala fyrstur. Ég
stakk upp á stafrófsröö — þaö
var mér i' hag þar sem ég var
aftastur úr þvi enginn Zweig
var nálægur, hvorki Stefán
eöa Arnold.
Þaö haföi ekki veriö hægtaö
fá betrilegstaö en viö fjarlæg-
asta enda kirkjugarösins og
eftir aö hafa skilið bilana eftir
varölikfylgdinaöganga langa
leið, allt þangaö til aö trjá-
gróörinum sleppti og Ut á ber-
angur. Foreldrarnir gengu al-
varlegir og virðulegir fyrir
aftan kistuna, faöirinn og
bróðir ödöns, sem var mjög
nákominn honum, studdu
niöurbrotna móðurina. Siöan
komu hliö viö hliö franski
presturinn og ungverskur
prestur, persónulegur vinur
fjölskyldunnar sem haföi
komiö meö flugifrá Búdapest.
Eftir þeim gengu tvær ungar
konur sem bdöar töldu sig
hafa verið siöustu ástina i lifi
Odöns. Og þarnæst komum viö
Munchen og hefur menntaskóla-
nám.
1914: Striö. Faöirinn er kallað-
ur til þjónustu.
1918: Búdapest aftur. Horváth
kemst i tæri viö unga áhugamenn
um bókmenntir og byltingu.
1919: Fyrst Vinarborg, þar lýk-
ur ödön stúdentsprófi, siöar Miin-
chen þar sem hann sest i háskóla
og nemur heimspeki og leikhús-
fræði með hálfun huga.
Fyrstu skrif
Það var á stúdentsárunum i
MÍinchen aö hann einsetti sér að
gerast rithöfundur. Árið 1922 gaf
hann út fyrstu bók sina, ljóðabók-
ina Dansabókina (Buch der
Tanze). Ekki hefur honum þótt
mikið til þessarar frumraunar
sinnar koma þvi fjórum árum siö-
—vesæll, lufsulegur og veður-
barinn skari, þó enn gætum
viö klæðst i skikkanleg föt og
sæmilega skó. Þarna haltraði
Rudolf Leonhard við staf, rit-
höfundur frá upphafsárum
expressinónismans sem nú er
flestum gleymdur. Margir
voru meö ullarsjöl um hálsinn,
sem voru slitin d þennan sér-
staka háttsemermerkiumað
nú sé örbirgðin á næsta leiti.
Þarna slagaöi ljóöskáldiö
Joseph Roth, dauðadrukkinn
eins og venjulega um þessar
mundir, i skitugum fötum og
studdur af tveimur ungum aö-
dáendum. Og á alla féll án af-
láts Parisarregniö, sem svo
oft er kallaö silfurgiitrandí.
En nú var það bara blautt og
skitagrátt.
Rétt handan viö gröfina lágu
teinar upp aö járnbrautar-
vörugeymslu. A meðan á
ræöuhöldunum stóö heyröist
án afláts skarkali og ýlfur i
vögnum sem voru færöir til og
frá og hávær hróp og blótsyröi
járnbrautarverkamanna sem
skipuöu hvor öörum fyrir,
sögöu brandara og létu sig
hlakka til kvöldsins: „Oú vas-
tu, Gaston? Au bistro! Viens
pour un verre!” Og svo fram-
vegis. Raddir þeirra endur-
ómuðu i kirkjugaröinum og
yfirgnæföu kraftminni raddir
ræöumannanna. Odön heföi
hlegiö sig máttlausan hugsaöi
ég meö mér.
Að lokum gekk Ktli og horaði
ungverski presturinn að gröf-
inni, tók litinn pappirspoka úr
vasanum, dreiföi innihaldinu
varlega yfir kistuna og' sagbi
lágum rómi: „Jörö frá Ung-
verjalandi." En hver og einn
heyrði orð hans. Þaö var
einsog allt i einu rikti grafar-
þögn á járnbrautarstööinni.
Or aidurminningabök Carls
Zuckmayers frá 1966 „Als
war’s ein Stiick von mir”.
Útför Ödftns von Horváth
ar keypti Horváth eldri og yngri
allt sem var fáanlegt af bókinni
og eyðilögðu það. Ennfremur lét
hann ekki framar til sin taka á
sviöi ljóölistarinnar. Hann skrif-
aði af miklu kappi, en eyðilagði
næstum öll handritin jafnóðum.
Hann skrifaöi stutta prósaþætti
undir nafninu íþróttasögur og
birti þá i háðtimaritinu Simplissi-
mus. 1924 flytur hann til Berlinar
og tveimur árum siðar er Dansa-
bókinsviðsett þar við tónlist eftir
vin Horváths Sigfried Kallen-
berg. Viðtökurnar voru fremur
kuldalegar. Ekki voru þær skárri
þegar hann vogaði sér á fjalirnar
með fyrsta leikrit sitt „Revolte
auf Coté’30l8” sem hann samdi
nókkru siðar upp og nefndi
Fjaiiajárnbrautina (Die
Bergbahn). Þetta voru harðir
timar verðbólgu og atvinnuleysis,
en gróskan i listum og bókmennt-
um keyrði næstum fram úr hófi,
efnisrithöfundar voru á hverju v
strái og vart von að hann næöi
eyrum og augum áhorfenda
fremur en aörir. Þó sagði einn
gagnrýnandinn: „Ég þekki
höfundinn af ágætum smásögum,
en hann hefur ekki enn sýnt að
hann geti skrifað fyrir leikhús. Og
þó. Hann mun geta þaö.” Þó ung-
ur væri sannaöi Horváth þaö á
næstu árum svo ekki fór á milli
mála.
Ungverjinn ungi
Hann sprakk óvænt og skyndi-
lega út sem höfundur um 1930.
Þaö ár lagöi hann drög aö tveim-
ur af frægustu leikritum sinum
ttölskum nóttum (Italianische
Nacht) og Sögum úr Vinarskógi
(Geschichten aus dem Wiener-
wald). Þaö fyrra var frumsýnt I
Berlin i mars 1931 og það siðara i
nóvember. Sama ár hlaut hann
Kleist-bókmenntaverölaunin eftir
tilnefningu eldri og virtari leik-
ritahöfundar, Carl Zuckmayers.
Það var áhrifamesta viöurkenn-
ing sem rithöfundi gat hlotnast i
Þýskalandi, en áður höföu þeir til
dæmis fengiö verölaunin Bert
Brecht og Robert Musil. Þetta
mæltist ekki alls staöar vel fyrir.
Tveimur árum áöur höföu nasist-
ar ráöist hatrammlega á leikrit
hans Sladek svarti þjóövaröliðinn
(Sladek der schwarze Reichs-
wehrmann) og ekki höföu þeir
orðið bliöari á manninn þegar
hann bar vitni gegn sveitum
hægri öfgamanna fyrir dómstóli.
Nú gáfu blöö þeirra meö „Völk-
ischer Beobachter” i fararbroddi
engin grið, þeim þótti ekki mikiö
variö i að sjá „hálf-gyöinginn”
Zuckmayer veita „Ungverjanum
unga” Horváth þýsk bókmennta-
verðlaun.
Verölaunin hlaut Horváth fyrst
og fremst fyrir Sögur úr Vinar-
skógi. Mottó leikritsins var:
„Ekkert minnir jafnmikiö á
óendanleikann og heimskan.”
Þaö var frumsýnt i þýska leik-
húsinu i Berlin undir leikstjórn
hollvinar Horváths, Heinz Hil-
perts, en i aðalhlutverkum voru