Tíminn - 30.05.1982, Page 5

Sunnudagur 30. mai 1982
5

sem leituöu uppi fallegustu staS i
noröurálfu til að sitja og íhuga
náttúruna, Vestmannaeyjar til
dæmis. Þar reistu þeir sér litla
kofa og sátu og horfðu Ut á hafið,
og þegar varð ekki hjá þvi komist
ortu þeir jörðina og reru til fiskj-
ar. en i raun og veru liföu þeir liTi
ihugunar, heilabrota og leti. Þá
koma vikingarnir, rán og grip-
deildir frá niu til fimm, og frá
fimm til niu á kvöldnámskeiöi aö
fullmennta sig i ránum og grip-
deildum. Þeir voru óþreytandi,
hvert einasta stundarkorn var
fullt af óbilandi athafnasemi, og
maður getur imyndaö sér hvaö
munkunum frá trlandi brá i briln,
fyrir irsktupplag er ekkert skelfi-
legra en vinna i sinni brjálæðis-
legustu mynd. Ég held ekki aö
norrænir menn hafi drepið munk-
ana.þeir hentu þám ekki I sjánn
og þeir innlimuöu þá heldur ekki i
menningu sina, þeir hræddu þá
einfaldlega burt með allri at-
hafnaseminni sem þeim var eðli-
leg. 1 sögunum eru fjölmörg dæmi
þess að menn séu biinir að koma
sér upp bæjum eftir aöeins fjóra
mánuði á íslandi, ég á ekkert
erfitt með að trúa þvi að stöndug-
ur Islendingur á miðöldum hafi
getað byggt sér stórt sveitasetur
á fjórum mánuöum eins og að
drekka vatn. En frá sjónarhóli
irska landnemans sem þurfti aö
horfa upp á þetta úr slnum lág-
reista moldarkofa er þetta skelfi-
legt, hræöilegt. Þetta vegur að
sjálfum kjama tilveru hans. Svo
það þurfti ekki að drepa þá eöa
beita þá ofbeldi, eftir sex mánuði
eða svo settust þeir allir upp i
kænurnar si'nar og sigldu aftur til
írlands staöráðnir I aö snúa
aldrei aftur. Þeir sáu aö það yrði
ekkert gaman framar i þessu
landi.
„Hero Jesse”
— Snúum talinu að öðru, skáld-
sögunni þinni „Hero Jesse”, sem
kom út I Bandarikjunum fyrr á
þessu ári. Hún er talsvert ólik
öðrum verkum þinum, þarna ertu
að fást viöamerískan samtlma...
, Jlero Jesse fjallar um vangef-
inn strák sem eist upp i litlum
verksmiöjubæ i noröur New
Hampshire. Vangefni strákurinn,
Jesse á bróður sem er nýkominn
heim úr Vietnam-stríöinu, fyrir
honum er bróðirinn líkastur guði,
hann finnur til algjörrar sam-
kendar með honum, svo mikillar
að þegarliöur á bdkina er næstum
einsog hann verði bróðirinn, her-
maðurinn sem berst fyrir fööur-
landið i Vietnam. Þaö er ekki
fjarri lagi að hér sé ég að undir-
strika þaö sem ég vil kalla van-
gefið eðli striösins I Vietnam.
Jesse er eins og óskrifað blað
„tabula rasa”, á hann getur hver
sem er skrifað hvað sem er, hann
meðtekur stöðugt viðhorf úr sjón-
varpinu, viðhorf frá vinum si'num
og frá bróðumum. En á þetta
leggur hann ekkert siðferðilegt
mat, hann leggur allt aö jöfiiu,
hefur enga dómgreind. Sagan
gerist veturinn 1968, sem var
haröur vetur á Nýja Englandi, og
Jesse er með allan hugann viö
Vietnam-striöið úr sjónvarpinu
hefurhann fengiö þá hugmynd aö
Vietnam sé staöur þar sem eru
strendur og mikil sól. Svo hann
hugsar með sér aö þama sé fínn
staður til aö skreppa i fri og
hleypur aö heiman til að finna
Vietnam. 1 huga hans er heimur-
inn svona um það bil sömu
stærðar og sjónvarpsskermur,
hann heldur að undireins og hann
sé kominn yfir fjöllin taki Viet-
nam viö, og þar geti hann flat-
magað á ströndinni og skotið
nokkra gula djöfla sér til
skemmtunar — að skjóta gula
djöfla er fyrir honum sport sem
góður baöstaður mundi bjóöa
feröamönnum, hluti af góðum
ferðapakka. Á leiðinni slæst I för
meö honum ung stúlka sem er
lika vangefin og vill fara til Kali-
forníu og sjá Disneyland, þau
halda að Disneyland og
Kalifornla séu rétt hjá Vietnam,
það eru jú allt staöir þar sem er
mikil sól. Mikinn hluta sögunnar
hríngsóla þau um bæinn I leit að
Vietnam og valda glundroöa og
ósköpum hvar sem þau fara. A
sama tlma erfaöir stráksins.sem
hefur misst móður slna, að velta
þvi fyrir sér hvort hann eigi að
senda hann á hæli, fyrst afræöur
hann að gera það, svo afræöur
hann aö gera þaö ekki, og að lok-
um aö gera það. Þetta er sögu-
þráðurinn I stórum dráttum. A
köflum er hægt aö segja aö bókin
beri keim af Stikkilsberja-Finni,
hún fjallar lika um strok frá sið-
menningunni til einhvers fyrir-
heitins lands I vestri. Kannski
minnir hún líka á ,,The Sound and
the Fury”eftir William Faulkner
aö þvl leyti að þar er llka vangef-
in söguhetja sem kann ekki að
greina á milli góðs og ills. Likt og
Benji I „The Sound and the Fury”
stjórnast Jesse af þvl sem hann
skynjar, lykt og sjón.
Þorpsnauðgarinn
— Nú gerir Jesse ýmislegt mis-
jafnt á leiðinni, bæði myrðir og
nauðgar...
Jú, hann gerir sitthvað ljótt á
leiöinni, við getum sagt að hann
sé þorpsnauðgarinn, I sinni
brengluðu vitund trúir hann aö
hástig ástarinnar sé að nauöga
stúlku<hann setur nauðgun isam-
band við ást. Ef við reynum að
skýra þetta stuttlega, þá er það
umhverfiö sem hann elst upp I
sem hefur innprentað honum
þessa hugmynd, hin rikjandi
skoðun er sú að það að komast
yfir konu, eiga mök við hana, sé
miklu mikilvægara en það sem er
ástúðlegt og innilegt. Ég túlka
bara þetta viöhorf i sinni svört-
ustu mynd og læt hann setja
samasemmerki milli ástar og
nauðgunar. Þannig er bókin að
hluta til athugun á bandarlskri
karlmennsku — þegar maður elst
upp í smábæ eins og þessum
veröúr maður aö beygja sig undir
viss viðhorf, tildæmis bandarlsku
karlmennskuhugmyndina. Jesse
litur ekki á stúlkur sem
manneskjurog ef maöur hlustar
á hóp af fimmtán ára strákum
tala um stelpur heyrir maður að i
oröi að minnsta kosti líta þeir
ekki á þær sem mannverur, þær
eru eins og aðskotadýr úr öörum
heimi sem ekki er hægt að komast
til botns I. Stundum er hægt að
riða þeim I skyndi og svo hverfur
maður aftur út i nóttina, en fyrir
slikt fólk eru stúlkur eins og
framandi land eða framandi
tungumál.
En svo gerir strákurinn Jesse
lika hluti sem hægt er að segja aö
séu verri en að nauðga, hann
fremur nokkur ruddaleg morð,
drepur vörubilsstjóra með
mjólkurflösku, ekki af ráðnum
hug þó, og skýtur öskuhaugavörð
óvart—enég vilalls ekki stimpla
strákinn sem moröingja, ég lit
alls ekki á hann sem moröingja.
Að minu mati er hann sakleys-
ingi, hann ætlar ekki að drepa,
hann drepur vegna þess að
heimurinn sem hann lifir i er eins
og hann er, og svo gerir hann
heldur engan greinarmun milli
lifs og dauöa.
— Einmitt, hann sér ekkert at-
hugavert viö aö drepa, hann fær
ekki snert af samviskubiti...
Ég lít frekar á hann sem
fómarlamb en ofbeldismann i
bókinni bakar hann öllum vand-
ræði, hann gerir llfið óbærilegt
fyrirnæstum alla, en á sama tima
finnst mannihann viökunnanlegri
en flestar aðrar persónur I bók-
inni. Þetta er einmitt mótsögnin
sem ég var að eltast viö — hann er
morðingi,enum leið fórnarlamb,
fórnarlamb öfugsnúinna við-
horfa, fjölmiöla og smábæjarh'fs.
I raun vorkennir maöur honum
meira en fórnarlömbunum þegar
hann fremur öll sin hroðaverk.
Hetja án valkosta
— En nú kemst aldrei upp um
glæpi hans, af einskærri tilviljun
viröist manni, I lok bókarinnar er
faðirinn ennþá að velta þvl
fyrir sér hvort hann eigi að senda
strákinn á hæli eða ekki.
Margir hafa hnotið um þetta,
hvers vegna ekki kemst upp um
Jesse, hvers vegna lögreglan er
ekki strax á hælunum á honum.
Staðreyndin er bara sú að i smá-
bæjum eins og þessum hafa
verðir laganna ekki miklar
^hyggjur af þvl hvað verður um
vændræðafólkið og fyllibytturnar,
fólkið sem ekki getur talist góðir
ogtraustir borgarar. Þeirra hlut-
verk er aö vernda læknana, lög-
fræöingana og embættismennina.
Ef Jesse byggi til dæmis i út-
hverfi i Cleveland, Ohio og hefði
fyrirkomið dóttur auöugs biss-
nessmans reyndi lögreglan auð-
vitað aö leggja öll sln net fyrir
hann. En I fyrsta lagi býr hann I
smábæ I New Hampshire þar sem
er enga góöborgara að finna — ég
get sagt meö stolti aö það séu
engir góðir og traustir borgarar I
bókinni — og I ööru lagi er þetta
afskekktur bær uppi I f jöllum og
■ ....frá nlu til fimm starfa þeir sem læknar eða skrifstofumenn, frá
fimm til átta vinna þeir kannski við að taka grafir i kirkjugaröinum og
frá átta til tlu eru þeir kannski likburðarmenn...”
hægaleikur að týnast i fjöllunum
á vetrarlagi, rétt eins og hann
FjaUa-Eyvindur ykkar.
— Nú kallar þú bókina „Herb
Jesse”, það er svolitið erfitt aö
lita á piltinn Jesse sem hetju,
nema ef vera skyldi and-hetju...
Jesse litur á sjálfan sig sem
hetju, hann imyndar sér sjálfan
sig i Vietnam skjótandi niöur
Viet-cong menn eins og hann væri
á skotbökkum á markaöi, maöur
skýtur hundrað stykki eöa svo og
þá fær maður bangsa i verölaun.
En um leið finnst mér nafniö
„Hero Jesse” fela I sér fleira en
þessa hugaróra hans, ég vil kalla
hann hetju vegna þess að hann
hefurenga valkostí,hann er fædd-
ur inn i þennan heim og þarf aö
leika sitt hlutverk eins og margt
annað fólk sem er álitiö eðlilegt.
Allt frá deginum sem hann fæðist
og fram á dánardægur á Jesse I
raun engra kosta völ. Þarna nota
ég orðið hetja um fólk — i' þessu
tilfelli persónuna Jesse — sem á
enga von og mun aldrei þekkja
betri heim og að mlnu vití er þetta
fólk dýrmætara en þeir sem hafa
öll ráö fyrir llfi sinu. Allir menn
hafa sittgildi enmér finnst oft aö
fólk sem er á botni mannfélags-
ins, fólk sem þjáist,fólk sem er i
sjálfheldu sé verðmætara en þeir
sem eru feitir og stöndugir og
fara til Mallorka sex sinnum á
ári.
Fjallajónar og tvö
hundruð ára bændur
— Þúvarst aö tala um talsmenn
áöan, ég sé ekki betur en þarna
hafir þú gerst talsmaður fyrir
svæði sem flestir hunsa.
Ég er aö reyna aðlýsa li'fifólks-
ins á Nýja Englandi þaðansem ég
kem. Fólki sem er á botninum,
dreggjum mannfélagsins, þeim
sem aldrei fá neina vinnu, „hill-
billyum” eða fjallajónum sem
eru á marga lund svipaðir „hill-
billyunum” sem Faulkner og
Erskine Caldwell skrifuðu um.
Ég lagöi mikið á mig til að ná tal-
anda þessa fólks, sem I raun hef-
ur al drei veriö skrifa ð um a f ráði,
aftur á móti er ekkertlát á flóðinu
af bókum um mótíngja þeirra 1
suðri, fjallajónarnir i' suöur-
rikjunum eru orðnir klisja i
bandariskum bókmenntum.
Enmér sýnast bókmenntirnar i
Nýja Englandi vera reknar af
samsæti gamalla kellinga sem
þykir mest um vert að vernda
Imynd Nýja Englands sem
heimilis virðulegra bænda sem
lifa lifi slnu i aðdáunarveröum
samhljómi viö náttúruna. Svo
koma feröamenn aö skoða þetta
fyrirbæri og þá segja bændumir
eitthvaö hrifandi og feröamenn-
imir fara heim og segja: „Hvi-
lika visku finnur maður hjá þessu
fólki”. Um þetta er gefið út heilt
timarit, vinsælt tlmarit sem heit-
ir „Yankee Magazine”.
„Yankee” þýðir einn af þessu
fólki, sá sem er hreinn og hefur
setíö á jörð sinni I tvö hundruð ár
og beöið eftir gestum frá New
York sem vilja heyra visku hrjóta
af vörum hans. Hann er tvö
hundruð ára og andlitið er veöur-
barið en alltaf getur hann miölað
einhverjum vi'sdómi úr fortlðinni
— auövitað er þessi manntegund
ekki til nema Ihuga fólks frá New
York eða Boston sem kemur
keyrandi upp Nýja England. Þar
heyrir það svo einhverjar falleg-
ar sögur frá ööru fólki frá Boston
og New York og fer heim i' þeirri
sælu trú að þaö hafi fundið eitt-
hvaðupprunalegtogekta. Ogþað
er ekki svo auövelt að finna eitt-
hvað upprunalegt núorðið.
En i noröurskógum Nýja Eng-
lands býr llka fólk eins og það
sem ég lýsi, fólk sem stritar við
skógarhögg eða I sögunarmyUum
eða litlum verksmiðjum. I bæn-
um sem er fyrirmynd aö bænum I
bókinni voru til dæmis tvær verk-
smiðjur, önnur framleiddi Is-
hokkikylfur og hin framláddi
flotholt. Þú getur ímyndaö þér
hverig manni sem býr til flotholt
aUa daga liður þegar hann kemur
heim, auðvitaö sparkar hann I
hundinnog lemur konuna. Það er
visst ofbeldi sem hlýtur aö
hlaöast upp i honum og þetta of-
beldi reyndi ég aö sýna I bókinni
— I fyrsta lagi hvernig þaö leiðir
af sér atburð eins og Vietnam-
striðiö, sér-ameriskt ofbeldi sem
skóp þetta strið og I öðru lagi
hvernig striðið sjálft, þegar það
var einu sinni hafiö, mataði of-
beldiö heima fyrir.
Samsæri
forleggjaranna
— Þú sagöir mér að það hefðu
verið prentuð um 11 þúsund ein-
tök af „Hero Jesse” I New York.
Já, en það segir ekki alla sög-
una, fyrir útgefandann skiptir
vlst meira máU hversu mörg ein-
tök seljast en hversu mörg eintök
eru prentuð. Það er heldur aum-
legt ástand i bókaútgáfu I Banda-
rikjunum þessa dagana, hún er
orðin svo nátengd öðrum fjöl-
miðlum, einkum kvikmyndum og
sjónvarpi. Forleggjarar vilja oft
ekkileggja fé sitt 1 nýja bók nema
þeir haldi að það sé hægt að gera
úr henni biómynd, sjónvarps-
þætti, skyrtuboli sápu eða tyggi-
gúmmi. Og ef maður er aö skrifa
um eitthvaö sem er umdeUt eða
óvenjulegan minnihlutahóp,
hvort sem það eru Ibúar noröur
Nýja Englands eöa Islendingar,
þá er maður heldur illa I sveit
settur, kaupendur þekkja jú ekki
þetta fólk og langar likast til ekk-
ert til aö kynnast þvi. Þetta er
skoöun ameriskra útgefeida. Þeir
gefa fólki ekki færi á aö velja
sjálft, þeir þvertaka fyrir að gefa
út bækur um vissa hluti, vegna
þess að þeir eru búnir að komast
aðþeirri niðurstöðu fyrirfram aö
þær muni ekki seljast. Og svo
hafa þeir á snærum slnum
markaöskönnuöi sem ákvarða
fyrirfram hve mörg eintök muni
seljast af hverri bók. Slðan er
bókin prentuö I samræmi viö
niöurstööur þeirra, kannski i tvö
þúsund eintökum, og þá reyna út-
gefendurnir aUt sem I þeirra
valdi stendur tíl að koma I veg
fyriraðbókin seljist— þvl ef það
ernokkuðsem bissnessmenn þola
ekki, þá er það aö hafa á röngu að
standa, þeir vilja frekar veröa
gjaldþrota en að hafa á röngu að
standa. Ef þeir hafa ákveðiö að
bók muni aðeins seljast i tvö þús-
und eintökum, þá er það versta
sem gætí komiö fyrir að bókin
yrði allt i einu metsölubók. En
þessir menn gætu alveg eins setið
á Jan Mayen svo mikil er þekking
þeirra á umheiminum, þeir sitja I
New York,nánar tiltekið 1 háhýs-
um á Manhattaneyju, hafa allir
sama uppruna, borða alltaf
saman I hádeginu og fara aldrei
úrborginni. Þetta ereinsogsam-
særi.Ef ég færi til dæmis og segöi
að ég ætlaöi að skrífa bók um Is-
lenskar þjóðsögur, myndu þeir
vera fljótir að ákveöa aö slik bók
myndi seljast I 34 eintökum og
segja: „Þvi miöur, viö getum
ekki gefiö þetta út, i ár ætlum við
að gefa úr 37tu ævisögu Marilyn
Monroe...” Og þetta er hin hliöin
ámáUnu —viölifum átlmahinna
stóru samninga, Jrfin Irving fær
tvær milljónir dala fyrir að skrifa
skáldsögu því aUir vita að ný bók
eftir John Irving verður metsölu-
bók, John Irving kemur fram 1
sjónvarpi, allir sjá korndtt smett-
ið á honum og flýta sér út og
kaupa bókina — og svo þegar bók-
in hefur selst i þetta mörgum ein-
tökum verður gerð kvikmynd eft-
ir henni af þvi allir eru að lesa
bókina. En hver gæti gert kvik-
mynd eftir fslenskum þjóðsögum
meö Robert Redford I aöalhlut-
verki?
Kornótt smettið
á John Irving
— Hér erum við komnir að
merkilegu atriði, rithöfundar eru
sifellt aö veröa meira og meiri
fjölmiölahetjur, i' sumum tílfeU-
um virðistþaö næstum aukaatriði
hvaö þeir skrifa.
Já, við lifum á hræöilegum tim-
um þegar fólk getur orðið frægt á
svipstundu. Og þegar rithöfundar
eru orönir frægir og alUr þekkja
þá I sjón, geta þeir eytt tima sln-
um I aö auglýsa bækur slnar I
sjfinvarpi, þvi nú á dögum er
myndin orðin svo miklu áhrifa-
rikari en hið ritaöa orð. Kornótt
sinettið á John Irving i sjónvarpi
gerir miklu meira fyrir bækur
hans en nokkuð annaö. Og það
heldég aöséraunin um aUa þessa
rithöfunda sem mest ber á — Nor-
man MaUer, Truman Capote,
Gore Vidal og svo verður eflaust
um John Irving lUca — aö þeim
mun meiri tlma sem þeir eyða I
að semja auglýsingar fyrir sjálfa
sig einsogsagter, og sprella fyrir
fjölmiöla þeim mun deigari
verður list þeirra.