Tíminn - 30.05.1982, Side 20

Sunnudagur 30. mai 1982
20 ffosmra
heimsmeistarar í skák ■
Bótvinnik
Upphafsmaður að veldi Sovétrikjanna
■ Mikhaíl Mojseivitsj Bótvinnik
er enn þann dag í dag tákn yfirburða
Sovétmanna í skáklistinni og hefur,
einkum með skipulögðum vinnu-
brögðum sinum, haft ómæld áhrif á
þá sem fetað hafa í fótspor hans
eystra. Einn sovéskur skákritahöf-
undur sagði um hann: „Það sem við
vitum í dag, vissi Bótvinnik þegar i
gær, og það sem við munum vita á
morgun, hefur Bótvinnik gert sér
grein fyrir í dag.” í ritum sinum
hefur Bótvinnik sjálfur látið í ljós
aðdáun sína á meisturum innsæisins,
likt og Capablanca og Tal, en telur
jafnframt að þeir séu sporgöngu-
menn uppfinningamanna 19. aldar,
og því utangarðs við visindalega
þróun skáklistarinnar. Vísindi er
lykilorðið.
Bótvinnik er Gyðingur og hafa
sumir látið sér detta í hug að
einbeitni hans og gifurlegur vilja-
styrkur við skákborðið sé að ein-
hverju leyti afleiðing andúðar á
Gyðingum er hann var að alast upp
og löngum síðar. Hann fæddist rétt
utan við Pétursborg árið 1911 og
forcldrar hans skildu er hann var níu
ára - þá var byltingin afstaðin og
frjálsar ástir prédikaðar. Pað er
athyglisvert - eins og enski stórmeist-
arinn Ray Keene o.fl. hafa bent á -
að stór hluti hinna sterkustu skák-
meistara koma frá heimilum sem
hafa sundrast er þeir voru ungir.
Nægir að minna á R.J. Fischer og
V.L. Korchnoi.
Bótvinnik lærði fremur seint að
tefla. eða 12 ára gamall. Hann sökkti
sér fljótlega á kaf i þennan leik -
þrátt fyrir andstöðu móður sinnar -
en skákiðkanir hans komu þó aldrei
niður á náminu. Alla sína tíð gekk
honum vel að sameina skákina og
störf sin á öðrum vettvangi. Hann
komst að þvi að hann tefldi best ef
hann tók sér Iöng hlé frá skákinni
með vissu millibili, þá kom hann að
skákborðinu „hungraður i skák”.
Altént lærði hann rafmagnsverk-
fræði og náði frama á því sviði, ekki
siður en i taflinu.
Það vildi svo vel til fyrir Bótvinnik
að einmitt um sama bil og hann fór
að stúdera skák höfðu sovésk yfir-
völd ákveðið að efla mjög skák-
fræðslu í skólum. Rökrétt hugsun
skákmeistarans var talin til eftir-
breytni fyrir hinn „nýja sovéska
mann” og þar að auki myndu afrek
Sovétmanna á skáksviðinu afla þeim
virðingar erlendis. Fyrsta stóra skák-
mótið, sem haldið var í Moskvu
1925, olli „skákæði” um allt land
enda þótt þar kæmi i Ijós að eldri
kynslóð sovésku meistaranna stóðst
þeim Lasker og Capablanca ekki
snúning. Þá er Bogoljubow náttúr-
lega undanskilinn en hann fór fljót-
lega úr landi. í>vi var mikil áhersla
lögð á að þroska hæfileika ungu
kynslóðarinnar.
Meðan á Moskvu-mótinu stóð
skrapp Capablanca eitt sinn yfir til
Lcníngrad og tefldi fjöltefli við
unglinga. Bótvinnik var meðal
þeirra og tókst að leggja heimsmeist-
arann að velli í ágætri skák. Capa
spáði strák þessum miklum frama og
ekki stóð á stuðningi sovéskra yfir-
valda. Bótvinnik náði meistaratign í
Sovétrikjunum 16 ára gamall. I þá
daga var ekkert sérstakt við stil hans
eða byrjanakerfi en sjálfstraust hans
var mikið og með vaxandi öryggi
komu hæfileikar hans æ betur í ljós.
Uppáhald hans var Tsígórín en
Alekhine og Bogoljubow voru
„bannaðir” eftir að þeir yfirgáfu
Sovétrikin og settust að á Vestur-
löndum. Önnur afleiðing þess var sú
að yfirvöldin bundu nú allar vonir
sinar við Bótvinnik og þróun hans
næstu árin var hröð og örugg. Ekki
voru haldin skákmót í Sovétríkjun-
um í tíu ár og timann notaði
Bótvinnik til að búa sér tii þjálfunar-
kerfi sem hann fylgdi siðan út í ystu
æsar. Hann kynnti sér allt sem hafði
verið skrifað um skák, lá yfir
flóknum stöðum hvort sem var
í byrjunum, miðtafli eða endatafli,
miskunnarlaus sjálfsskoðun var aðal
hans og hann var fyrstur til að leggja
kapp á likamlega uppbyggingu ekki
síður en andlega. Bótvinnik tefldi á
þessum tima - og alltaf siðan - mikið
af æfingarskákum gegn sterkum
meisturum og í mörgum þeirra
kemur snilli hans hvað best i ljós.
Lítum á litla og fallega fléttu i
æfingaskák hans við V. Ragósín,
sem tefld var í Sovétríkjunum 1936.
Ragósín hefur hvitt.
Svartur á leik og vinnur.
Bótvinnik lék: 1,- Rxh20 (Hótar
Rf3+). 2. Hxh2 og eftir að hafa
leikið þessum leik gafst Ragósin
upp. Framhnidiö er á þessa leið: 2.
- Rf3+ 3. gxí3 - Hgl mát, eða 3.
Kfl - Hdl +.
Er kom fram á fjórða áratuginn
var Bótvinnik án efa orðinn sterkasti
skákmeistari Sovétrikjanna. 1931
vann hann skákþing heimalands sins
í fyrsta sinn en alls vann hann
mcistaratignina sjö sinnum, oftar en
nokkur annar hefur gert fyrr og
síðar. Til samanburðar má geta þess
að Tal hefur unnið sex sinnum (þar
af tvivegis orðið jafn öðrum), Korch-
noi og Petrósjan fjórum sinnum
hvor, Spasskij tvisvar og Karpov
aðeins einu sinni - enn sem komið
er. 1933 tefldi Bótvinnik einvigi við
Tékkann Salo Flohr sem þá var
talinn mjög liklegur áskorandi Alek-
hines og tókst að halda jöfnu. Flohr
varð reyndar mjög hrifinn af því í
hvilikum hávegum skákin var höfð í
Sovétrikjunum en Bótvinnik naut
mjög góðs af því. 1935 fékk hann bíl
að gjöf frá Ordsjóníkidse, þungaiðn-
aðarkommissar, fyrir afrek sín en
hann varð cinnig að launa liku likt.
Eftir góðan árangur i Nottingham
’36 sendi Bótvinnik skeyti til Stalíns
sem byrjaði svona: „Kæri ástsæli
kennari og leiðtogi” og siðan þakk-
aði skákmeistarinn Stalín fyrir ár-
angur sinn. Karpov er nú frægurfyrir
að senda slik skeyti til Brésnéfs í
hvert sinn er hann sigrar Korchnoi,
en löngu siðar upplýsti Bótvinnik að
hann sjálfur hefði haft minnst með
þetta skeyti að gera.
Bótvinnik tefldi í fyrsta sinn á
erlendri grund er hann tók þátt i
Hastings-mótinu 1934-35 en þar stóð
hann sig ekki nema i meðallagi vel.
Hann kom til leiks aðeins nokkrum
klukkustundum áður en keppnin
skyldi hefjast og þau mistök endur-
tók hann ekki. Eftir þetta kom
Bótvinnik jafnan á keppnisstað
mörgum dögum áður en viðkomandi
mót hæfist. Athygli vakti að kona
hans fékk að fylgja honum til
útlanda en slikt er fátitt um sovéska
skákmeistara. Eiginkonum er venju-
lega haldið i gíslingu til tryggingar
því að skákmeistararnir snúi heim,
Karpov er undantekning enda dygg-
ur þjónn yfirvaldanna.
Slakur árangur Bótvinniks i Hast-
ings reyndist næstum einsdæmi.
Hann sigraði, ásamt Flohr, á hinu
geysisterka móti í Moskvu 1935,
varð í öðru sæti á eftir Capablanca
á sama stað að ári, og þeir urðu efstir
og jafnir í Notthingham sama ár. Á
AVRO-mótinu í Hollandi 1938 varð
hann þriðji á eftir Fine og Kéres, og
taflmennska á öllum þessum mótum
sýndi að þarna var komið heims-
meistaraefni. Alekhine samþykkti
að tefla við hann einvigi en síðari
heimsstyrjöldin kom i veg fyrir að
orðið gæti af þvi. 1940 virtist hins
vegar koma bakslag i árangur Bót-
vinniks. Þá tefldi hann á geysisterku
meistaramóti Sovétríkjanna en
Sovétmönnum hafði nú bæst mikill
og sterkur liðsauki - Kéres, Petrov
og Mikenas frá Eystrasaltslöndun-
um og Lilicnthal frá Ungverjalandi.
Úrslitin urðu mikið áfall fyrir Bót-
vinnik og yfirvöldin sem höfðu
kjörin hann helstu von sina: 1.
Bondarévskíj og Lilienthal 13.5 3.
Smyslov 14, 4. Kéres 12, 5.-6.
Bóleslavskij og Bótvinnik 11.5. Yfir-
völdunum mun ekki hafa þótt nógu
gott að Kósakki (Bondarévskij),
Ungverji og Eistlendingur (Kéres)
skytu þeirra manni ref fyrir rass og
þvi var haldið sérstakt mót ári síðar
með þátttöku sex efstu af meistara-
mótinu og þar vann Bótvinnik, vel
undirbúinn, góðan sigur. En siðan
gerðu Þjóðverjar innrás og skáklíf
lagðist niður um margra ára skeið.
Bótvinnik bjó striðsárin í Moskvu en
hann var nú orðinn félagi í Flokkn-
um. 1944 var næsta meistaramót
Sovétrikjanna haldið í borginni og
þar vann Bótvinnik mjög öruggan
sigur. Kéres var að visu ekki meðal
keppenda en framferði hans á striðs-
árunum er að ýmsu leyti ráðgáta.
Kéres var í Eistlandi er Þjóðverjar
gerðu innrás 1941 en eins og fleiri
landar hans var hann siður en svo
ánægður með innlimun Eistlands (og
Lettlands og Litáen) i Sovétríkin
1940. Hann tók þátt í mörgum
skákmótum sem Þjóðverjar héldu
hér og hvar í Evrópu á stríðsárunum
en er stríðinu lauk sneri hann aftur
til Sovétrikjanna og brá svo undar-
lega við að hann fékk að halda
taflmennsku áfram óáreittur en var
ekki refsað fyrir samstarf við óvin-
inn. Aldrei var minnst á feril hans í
stríðinu í Sovétrikjunum og talið er
að Bótvinnik hafi bjargað lífi hans
með því að benda yfirvöldunum á að
Kéres gæti reynst mjög hjálplegur
við að byggja upp skáklíf í Sovétríkj-
unum eftir striðið. Saga Kéresar,
sem hiklaust má stilla upp við hlið
Rúbinstein sem sterkasta skák-
manns sem ekki náði heimsmeistara-
tign, er raunar að mörgu leyti
harmsaga og verður e.t.v. rakin
síðar.
Eftir dauða Alekhines vildu ýmsir
að Euwe yrði lýstur heimsmeistari á
nýjan leik eða að haldið yrði einvigi
hans og Reshevskys. Góður árangur
Bótvinniks kom í veg fyrir að unnt
væri að ganga framhjá honum og
1948 var haldið heimsmeistaramót
sex keppenda sem reyndar urðu
aðeins fimm þar sem Reuben Fine
hætti við þátttöku. Þrir Sovétmenn,
Bótvinnik, Smyslov og Kéres, öttu
þvi kappi gegn Reshevsky og Euwe.
Bótvinnik vann þetta mót örugglega
og var því lýstur heimsmeistari.
Nú var runninn upp nýr timi.
Heimsmeistarinn i skák var ekki
lengur heimsborgari sem réði fram
úr vandamálum sínum við skákborð-
ið, i stað hans var kominn maður
með gífurlegan sjálfsaga sem átti
árangur sinn að verulegu leyti að
þakka undirbúningi langt frá
keppnisborðinu. Með þvi er ekki
verið að kasta rýrð á Bótvinnik -
skákin hlaut að taka þessa stefnu og
Bótvinnik var án efa besti fulltrúi
hennar. Yfirburðir hans á fyrr-
nefndu móti voru reyndar svo miklir
að honum fannst hann hafa rétt til
að taka sér þriggja ára fri frá
skákiðkunum til að tryggja sér góðar
tekjur af verkfræðiiðkunum sínum
er að þvi kæmi að hann missti
heimsmeistaratignina. Þetta frí varð
honum næstum dýrt. 1951 var komið
að því að verja titilinn gegn nýjum
snillingi, David Bronstæn, og Bót-
vinnik hélt með naumindum jöfnu
sem dugði til að halda titlinum. Á
Maróczy-minningarmótinu í Búda-
pest 1952 var taflmennska hans
hikandi og hann varð i 3.-4. sæti á
eftir Kéres sem sigraði og Géller í
öðru sæti. Sama ár þurfti hann að
þola það að vera ekki einu sinni
valinn í ólympíulið Sovétmanna þó
hann væri heimsmeistarinn! Sam-
band hans við aðra skákmeistara var
á þessum tima lítið og lélegt og er
taflmennska hans var ekki upp á sitt
besta fór sem fór.
En hann tók sig á. Síðla árs ’52
varð hann í 1.-2. sæti ásamt Tæman-
ov á meistaramóti Sovétríkjanna og
vann Tvæmanov i einvígi um tignina
en taflmennska hans var upp frá því
upp og ofan. 1954 tefldi hann gegn
Smyslov i heimsmeistaraeinvigi og
aftur hélt hann aðeins titilinum með
þvi að ná jafntefli og 1955 tapaði
hann fyrir Reshevsky i stuttu einvígi
milli Bandaríkjanna og Sovétrikj-
anna. Reshevsky fór fram á að fá
heimsmeistaraeinvigi án þess að
taka þátt i hinum tímafreka 3ja ára
kandidatahring en sovésk yfirvöld
höfnuðu kröfu hans. Reshevsky
hafði ekki tíma til að standa í 3ja
ára baraáttu og komst þvi aldrei
langt í heimsmeistarakeppninni sem
nú var óðum að taka á sig mynd
sovésks einkamáls. 1957 var Smys-
lov áskorandi Bótvinniks á ný og
flestir bjuggust við harðri keppni þar
sem báðir höfðu staðið sig vel
undanfarin ár. Það fór á annan veg,
Smyslov vann nokkuð örugglega og
nú var Bótvinnik talinn útbrunninn.
Hann átti þó eftir að tefla frábærlega
vel í heilan áratug á eftir! Árið eftir
nýtti hann sér rétt sinn til nýs
einvígis og nú beið Smyslov lægri
hlut. Bótvinnik var orðinn heims-
meistari öðru sinni en Smyslov hefur
aldrei náð sér fullkomlega.
1960 birtist nýr keppinautur á
sjónarsviðinu, loksins þegar Smysl-
ov hafði látið undan siga (en eftir
þriðja einvígi þeirra sagði Bót-
vinnik: „Mér finnst ég hafa verið að
tefla við Smyslov allt mitt lif’.).
Þetta var Tal. Frá árinu 1957 hafði
stjarna hans risið með ævintýraleg-
um hraða og klassískir skákmeistar-
ar kunnu illa að bregðast við
brjálæðislegum fléttstílnum sem á
þeim tima var aðal hans. Þá ekki
Bótvinnik sem tapaði einviginu 1960
með miklum mun, vann aðeins tvær
skákir en sex sinnum hrósaði Tal
sigri. Það er til marks um ógurlegt
viljaþrek Bótvinniks að aðeins ári
síðar tókst honum að sigra Tal með
enn meiri mun, þá vann hann tiu
sinnum, tapaði fimm sinnum en sex
skákum lauk með jafntefli. Bótvinn-
ik var heimsmeistari í þriðja sinn!
Rétt eins og Smyslov áður náði Tal
sér aldrei eftir þetta.