Tíminn - 18.07.1982, Blaðsíða 4

4
SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ1982
1

■ Ritdeilur eru skemmtilegar, og þvi
harðari, þvi skemmtilegri. En þær geta
aukinheldur verið fróðlegar og upplýs-
andi fyrir alla alþýðu og svo er um
ritdeilu nokkra sem nú er hafin milli
Einars Pálssonar, skólastjóra, og ýmissa
kennara við Háskóla íslands og annarra
fræðimanna, um kenningar þær, sem
Einar hefur sett fram í ritverki sínu
„Rætur íslenskrar menningar". Ganga
þær kenningar að flestu leyti þvert á
viðteknar hugmyndir um uppruna ís-
lenskrar menningar, eru mjög umdeildar
en mörgum þykja athyglisverðar að
ýmsu leyti. Því hefði mátt búast við að
þær væru nokkuð ræddar meðal fræði-
manna, en svo hcfur ekki farið.
Fræðimenn við Háskólann hafa að
mestu látið hjá líða að fjalla um
kenningar Einars og ef þeir hafa verið
spurðir hvers vegna hafa svörin yfirleitt
verið á tvo vegu: annaðhvort að ekki
væru við Háskólann sérfræðingar i þeirri
tegund miðalda- og menningarsögu sem
Einar hefur lagt fyrir sig, eða hreinlega
að rit hans séu ekki þess virði að um þau
sé talað. Lítil umræða hefur þvi farið
fram opinberlega þrátt fyrir að Einar og
stuðningsmenn hans hafi verið nokkrar
tilraunir til að kveikja þá umræðu. Og
nú hefur það tekist.
En hver er Einar Pálsson? Fyrir þá
sem ekki vita það má taka fram að hann
er fæddur 10. nóvember 1925 í
Reykjavík, sonur Páls ísólfssonar,
tónskálds, og Kristínar Norðmann.
hann varð stúdent frá MR tvitugur að
aldri, eins og lög gera ráð fyrir, lauk
siðan prófi frá Royal Academy of
Dramatic Art i Lundúnum. 1948 og
BA-prófi í ensku frá Háskóla islands
árið 1956. í fyrstu fékkst Einar nokkuð
við leiklist, skrifaði leikrit og leikstýrði,
og hann er eigandi og skólastjóri
Málaskólans Mímis. Fyrir alllöngu síðan
tók hann svo að kynna sér menningar-
sögu og miðaldafræði ýmiss konar komst
fljótt að öðrum niðurstöðum en flestir
aðrir fræðimenn. Það skal þó tekið fram
að Einar er engan veginn einn á báti
og erlendis á hann sér marga skoðana-
bræður, að meira eða minna leyti, og
hafa margir sýnt kenningum hans áhuga.
Þessar kenningar hefur Einar sem fyrr
segir sett fram í ritsafninu „Rætur
islenskrar menningar“ en það telur nú
sex bindi: Baksvið Njálu, sem kom út
árið 1969, Trú og landnám, sem kom út
1970, Tímann og eldinn, sem kom út
1972, Steinkross, sem kom út 1976,
Rammaslag, sem kom út 1978 og loks
Arf Kelta, sem kom út i fyrra.
Hér er ekkert tóm til að fara náið út
i kenningar Einars, enda geta þeir sem
Einar
Pálsson og
Háskólinn
greininni í Morgunblaðinu. Með þvi að
ýmsir hafa sjálfsagt lengi beðið umræðu
um þessi mál skulum við taka saman
nokkur atriði sem þegar hafa komið
fram. Tekið skal fram að reynt var að fá
álit ýmissa kunnugra á efni þessarar
deilu en það gekk mjög illa. Vildu menn
lítt láta bendla sig við málið.
„Þetta mál er i rauninni sára einfalt,"
sagði fræðimaður okkur, sem við leituð-
um álits hjá - en hann kvaðst , vel að
merkja „ekki nenna“ að láta nafns síns
getið. „Þegar öllu er á botninn hvolft eru
bækur Einars og allar hans kenningar
þvæla og vitleysa frá upphafi til enda,
auk þess sem aðferðir hans eru auðvitað
öldungis ómögulegar frá fræðilegu
- Af efnilegri ritdeilu
sjónarmiði. Þetta vita háskólamenn,
enda þótt þeir hafi ef til vill ekki lagt á
sig þá mæðu að læra allt sem Einar hefur
skrifað utanbókar. Það er ekki nauðsyn-
legt að skrifa dæmi niður á blað til að
vita að tveir plús tveir eru ekki fimm.“
Annar maður sem nokkuð hefur
kynnt sér þessi mál, og vildi heldur ekki
leggja nafn sitt við, sagði hins vegar að
málið væri flóknara en þetta.
„Rannsóknir Einars eru á sinn hátt
allrar virðingar verðar. Það má áreiðan-
lega draga niðurstöður hans, og jafnvel
aðferðir í efa, en ég lit svo á að hann sé
á vissan hátt, að vinna brautryðjenda-
starf með því að fjalla um ýmis atriði úr
fortið okkar íslendinga og raunar alls
mannkyns, atriði sem lítill eða enginn
gaumur hefur verið gefinn áður. Því
finnst mér að háskólinn hljóti að kynna
sér verk hans, á einn eða annan hátt, en
það hefur hann ekki gert. Ekki
opinberlega að minnsta kosti, þó
háskólamenn hafi verið ósparir á
stóryrðin svona baksviðs. Og ef kenning-
ar Einars eru jafn mikil della og
háskólamenn vilja vera láta - og um það
vil ég ekkert segja - þá ætti að vera
hægur vandi að hrekja þær lið fyrir lið
á opinberum vettvangi.“
Einn er sá maður sem nokkuð hefur
lagt sig eftir þvi að skrifa um bækur
Einars og það er síra Kolbeinn
Þorleifsson fyrrum sóknarprestur á
Eskifirði, sem mjög hefur kynnt sér
miðaldasögu. Hann ritaði árið 1976grein
í Sögu, tímarit Sögufélagsins, þar sem
hann fjallaði um þrjú fyrstu bindin af
„Rótum íslenskrar menningar".
Skemmst frá að segja, þá mun síra
Kolbeinn ekki hafa látið sannfærast.
Benti hann á það sem honum þóttu vera
veilur og/eða misskilningur i kenningum
Einars Pálssonar, en sá siðamefndi segir
nú, i grein sinni i Morgunblaðinu, að
honum hafi ekki þótt ritdómur síra
Kolbeins svaraverður frá akademisku
sjónarmiði. Aftur á móti vék hann að
gagnrýni sira Kolbeins, og annarra i
formála að næsta bindi ritsafnsins,
Steinkross, sem kom út síðar þetta sama
ár, 1976, og var formálinn reyndar birtur
í Morgunblaðinu um sama leyti. Sira
Kolbeinn svaraði i sama blaði, Einar
skrifaði á móti, en lengri varð sú ritdeila
ekki. Einar tók hins vegar upp þráðinn
í grein sinni i Morgunblaðinu þann 26.
júni síðastliðinn, en þar ræðst hann
harkalega að sira Kolbeini, en í hann
hafði Gunnar Pálsson vitnað i útvarps-
erindi sinu, þvi til stuðnings að
kenningar Einars væru óalandi og
óferjandi. Fór Einar hinum háðulegustu
orðum um sira Kolbein og skrif hans um
„Rætur islenskrar menningar" og kall-
aði „bull“ og „óskiljanlegt hugarfóstur11.
„Að vísu þekki ég ekki heilastarfsemi
allra háskólakennara,“ skrifaði Einar,
„en ef það er rétt hjá Gunnari Karlssyni,
að speki sira Kolbeins sé talin frábær við
heimspekideild, þótt örðugt sé að
komast í vitrænt samband við þá
félaga,“ en í erindi sinu hafði Gunnar
Karlsson getið þess að hann gæti ekki
komist í neitt „vitrænt samband" við
Einar Pálsson.
Nú — síra Kolbeinn lét þessu ekki
ósvarað. Hann svaraði með langri grein
i Morgunblaðinu þann 10. júlí
siðastliðinn, þar sem hann áfellist Einar
harðlega fyrir að „(hnýta) ónotum i
íslenska norrænumenn fyrir að trúa ekki
þessari vitleysu". Þá hæðist hann að,
Einari fyrir að nota „erlendar vasabrots-
hafa áhuga kynnt sér bækur hans á
söfnum, en í mjög stuttu máli má segja
að hann sjái fullkomið samhengi i
menningarsögu allt frá dögum hinna
fyrstu menningarríkja og til íslenska
þjóðveldisins. Þessu tengjast goðsögu-
legar, stærðfræðilegar og dulspekilegar
hugmyndir í of flókinni mynd til að unnt
sé að rekja það í stuttri grein. Telur
Einar meðal annars að i islenska
þjóðveldinu hafi verið fólgin aldagömul
þekking, en ekki að það hafi orðið til
eins og af sjálfu sér eða einvörðungu úr
Noregi.
Núnú - heimspekideild Háskóla íslands
hefur semsé ekki fjallað að nokkru um
kenningar Einars enda þótt hann hafi, í
upphafi að minnsta kosti, mjög haldið
verkum sínum að Háskólanum og má
geta þess að fyrir allmörgum árum var
stofnað félag um miðaldarannsoknir
sem nefndist Edda og mun hafa staðið í
fyrstu grein laga félagsins að það skyldi
beita sér fyrir því að Einar Pálsson yrði
gerður prófessor við Háskóla íslands.
(Geta má þess og að Einar segir að árið
1969 hafi sér verið boðin prófessorstaða
við háskólann í Toronto, þar sem hann
hefur stundað rannsóknir, en hann
hafnað boðinu.) Alltaf öðru hvoru hafa
birst í íslenskum blöðum greinar ýmissa
manna sem lýsa furðu sinni á þögn
Háskólans gagnvart Einari og verkum
hans og birtust nokkrar slikar greinar
síðastliðinn vetur og nú i vor.
Háskólamenn svöruðu ekki fremur en
venjulega.
Það var þvi til að knýja fram umræðu,
eða „sprengja upp miðborðið" eins og
hann orðar það, sem Einar
Pálsson flutti erindi i útvarpið þann 16. _
maí siðastliðinn sem hann nefndi Þögn
sem baráttutæki. Taldi hann Háskól-
ann hafa brugðist skyldum sínum með
því að sniðganga algerlega kenningar
sínar og gefa ekki færi á rökræðum um
þær. Nefndi hann þetta „þagnarlygi" og
var harðorður, þótt hann talaði að vísu
nokkuð almennum orðum. Gunnar
Karlsson, forseti heimspekideildar HÍ,
svaraði ásökunum hans i útvarpserindi
þann 6. júní og var hann ekki siður
harðorður. Gunnar afneitaði kenning-
um Einars algerlega sem afar lélega eða
enga fræðimennsku og sakaði hann um
ósannindi og róg í garð háskólamanna
og sagði að réttast væri að sækja Einar til
saka fyrir atvinnuróg.
Og nú var skriðan komin af stað. Til
að svara erindi Gunnars ritaði Einar
Pálsson annað erindi sem nann hugðist
flytja í útvarp en því var hafnað af
útvarpsráði. Morgunblaðið bauð Einari
að birta það í blaðinu og var það gert
26. júní síðastliðinn. Síðan hafa síra
Kolbeinn Þorleifsson, Dr. Eysteinn
Sigurðsson og Amór Hannibalsson
lektor látið í sér heyra um málið - og
raunar einnig Sigurjón Björnsson, pró-
fessor en það var aðeins um rannsókn
sina á afköstum háskólamanna sem
hann taldi Einar hafa snúið út úr i