Tíminn - 15.08.1982, Blaðsíða 26

*
asúii'aíi*
SHJNNUDAGTJIT15. AtÚSf 19&2
■ Kvikmynd var sýnd um J. Robert
Oppenheimer í íslenska sjónvarpinu,
verðlaunamynd meira að segja er manni
sagt. Oppenheimer var líka merkilegur
maður. Hann telst í hópi fremstu
kjarnorkuvísindamanna á öldinni,
stjórnaði að meira eða minna leyti smíði
The Thin Man - bombunnar sem varpað
var á Hírósíma fyrir rétt rúmum 37 árum
- og hann lenti í vondum málum á
McCarthy-tímabilinu. Skoðanir manna
um Oppenheimer eru einkennilega
skiptar. Þeir eru til sem álíta hann
nánast guð; dyggðumprýddur vísinda-
maður sem lagði eyrun við þegar
samviskan talaði, en aðrir geta enn ekki
fyrirgefið honum fyrir að hafa látið sig
hafa það að smíða sprengju. Þó
vísindamennirnir sem unnu að bombu-
smíðinni hafi verið margir og ólíkir eru
flestir gleymdir öllum almenningi nema
Oppenheimer, hann hefur orðið tákn
þeirra allra. Við skulum líta á niðurlagið
á ferli Oppenheimers.
Þrátt fyrir germanskt nafn sitt var
Robert Oppenheimer Bandaríkjamað-
ur að uppruna (faðir hans var að vísu
Þjóðverji) og því ekki einn þéirra mörgu
evrópsku kjarnorkuvísindamanna sem
flúðu Evrópu, og einkum Þýskaland,
fasismans og fundu griðland í Bandaríkj-
unum. Áður en sú holskefla skall yfir
hafði hinn ungi Oppenheimer (fæddur
verið neitt leyndarmál, að Oppenheimer
hafði á fjórða áratugnum aðhyllst
skoðanir sem töldust vinstra megin við
miðju, og meðal vina hans voru margir
meiri eða minni kommúnistar. Þessar
tilhneigingar í Oppenheimer voru að
nokkru Ieyti andsvar við uppgangi
nasista í Þýskalandi en um og upp úr
1940 fór mjög að draga úr pólitískum
áhuga hans. Altént urðu skoðanir hans
ekki til þess að hann fengi ekki stöðuna,
sem hann þráði mjög mikið, enda var
kommúnistaóttinn í Bandaríkjunum þá
engan veginn jafn sjúklegur og síðar
varð. Þar að auki voru Sovétríkin og
Bandaríkin bandamenn þá stundina og
kommúnistar ekki afskaplega illa liðnir.
Oppenheimer lagði sig líka fram um að
skera á öll tengsl sín við fyrri
viðhlægjendur, þegar hann frétti að
hann ætti stöðuna í vændum, og gekk
svo langt að skýra leyniþjónustumönn-
um frá því að einn besti vinur hans,
Haakon Chevalier, hefði allt að því gert
sér tilboð um að láta Rússum í té
kjarnorkuleyndarmál Bandaríkj-
anna, þegar allt það sem Chevalier hafði
gert var að nefna að einhver þriðji
maður hefði minnst á að óréttlátt væri
að bandamennirnir í Sovétríkjunum
fengju ekki aðgang að rannsóknum í
Bandaríkjunum og hvort Oppenheimer
vildi ekki bæta úr því. Chevalier var því
„ÉG ER DAUÐINN”
— Um J. Robert Oppenheimer, „föður atömsprengjunnar”
1904) þvert á móti haldið til náms í
Þýskalandi þar sem hann vakti fljótlega
eftirtekt fyrir skarpar gáfur sínar og
nákvæm vinnubrögð. Kjarnorkuvísindin
höfðu þá enn ekki slitið barnsskónum
en þegar var sýnt að krakkinn yrði stór,
uppgötvanir manna á borð við Einstein
(svo aðeins einn sé nefndur) höfðu leitt
til þess að fræðin tóku stakkaskiptum
og mörgum kunnugum þótti aðeins
tímaspursmál hvenær kjarninn yrði
klofinn. Vísindamenn í ótal löndum
veltu þessum vanda fyrir sér, gerðu
tilraunir og reyndu að gera sér grein fyrir
því hvað væri í raun og veru um að ræða,
en Þjóðverjar voru einna lengst á veg
komnir. Oppenheimer naut þar kennslu
færustu kennara og hafði svo sem sitt til
málanna að leggja - 1927 útskrifaðist
hann við góðan orðstír frá háskólanum
í Göttingen, þar sem hann hafði
stúderað undir stjórn Max Born, og að
því loknu stundaði hann framhaldsnám
í tvö ár bæði í Leyden og Zúrich. Er
hann sneri aftur heim til Bandaríkjanna
komst hann að því sér til ánægju að
frægð hans var þegar orðin nokkur þar
vestra og háskólarnir slógust um að fá
hann í lið með sér. Eftir nokkurt hik
ákvað hann að þiggja kennara við
Berkeley-háskóla í Kaliforníu, vegna
þess, sagði hann síðar, að í bókasafni
háskólans vár gott safn franskrar
ljóðlistar frá 16. og 17. öld. Oppenheim-
er var nefnilega kúltíveraður maður.
Honum fannst Proust fínn.
Vinsæll og virtur
Svo liðu árin. Oppenheimer varð afar
vinsæll og virtur kennari, ekki aðeins við
Berkeley heldur og við Tæknistofnunina
í Pasadena, og það var litið á hann sem
fremstan í flokki ungra og efnilegra
kjarnorkuvísindamanna Bandaríkj-
anna. Og Oppenheimer var klár í sínu
fagi, á því er enginn vafi. En hann var
ekki, hvað sem hver sagði, neinn
snillingur. Menn eins og Ernest Ruther-
ford, Niels Bohr og Max Born höfðu
ekki aðeins verið stórkostlegir kennarar
heldur líka miklir og frumlegir hugsuðir,
en Oppenheimer átti fáar frumlegar
hugmyndir í pokahorni sínu. Sjálfur
hafði hann af þessu nokkurt hugarang-
ur, ekki síst vegna þess að í öðrum
löndum voru jafnaldrar hans þegar
komnir í hóp áhrifamestu kenninga-
smiða kjarnorkuvísindanna; Heisen-
berg, Dirac, Joliot og Enrico Fermi. Er
Oppenheimer tók að nálgast fertugt
þótti honum sýnt að hann kæmist varla
í þennan hóp - hann vissi vel að í fræðum
sem voru í jafn örri þróun og kjarnorku-
vísindin var það róttæk hugsun sem réði
baggamuninn, og róttæka hugsun er
einkum að finna hjá ungum mönnum.
En þá fékk Oppenheimer tækifæri lífs
síns. Árið 1943 var hann skipaður
yfirmaður leynilegrar rannsóknarstofn-
unar í Los Alamos í Texas; markmiðið
var að smíða kjamorkusprengju.
Þá hafði Oppenheimer, eins og fleiri,
um skeið velt fyrir sér möguleikunum á
því að gera úr kjarnorkunni vopn. Til
að byrja með var fyrst og fremst um
akademískar hugleiðingar að ræða en
eftir að stríðið skall á komst skriður á
málin. Stjórnvöld í löndum þeim sem
háðu stríðið fréttu af þessum pælingum
vísindamanna sinna og sáu sér leik á
borði, sigurinn væri í höfn ef tækist að
smíða svona vopn. Þjóðverjar reyndu
mikið til að koma sér upp kjarnorku-
vopnum en þá háði þeim að flestir
færustu vísindamennirnir höfðu flúið úr
landi eftir að Hitler hrifsaði völdin í
landinu til sín, og það varð Bandaríkjun-
um til happs að þeir fóru flestallir vesínr
um haf. Oppenheimer hafði því ekki úr
neinum viðvaningum að velja þegar
hann var beðinn að setja á fót flokk
vísindamanna til að smíða sprengju fyrir
Bandaríkin. Það var um vorið ’43 sem
stöðin í Los Alamos var tekin í notkun
og unnið dag og nótt í tvö ár.
Tengsl við kommúnista
Áður en Oppenheimer var boðin
staðan hafði fortíð hans að sjálfsögðu
verið rannsökuð mjög gaumgæfilega og
ýmislegt dúkkaði upp sem olli leyni-
þjónustumönnum áhyggjum. Það kom
nefnilega í ljós, og hafði svo sem ekki
sjálfur alls ekki fylgjandi. En raus
Oppenheimers um „tilboðið" leiddi til
þess að Chevalier, sem var prófessor í
rómönskum bókmenntum, missti stöðu
sína og átti mjög erfitt uppdráttar æ
síðan.
Er réttlætanlegt
að smíða svona vopn?
Hér verður ekki sagt í smáatriðum frá
Manhattan-áætluninni svonefndu um að
smíða kjarnorkuvopn. Nægir að taka
fram að Oppenheimer og menn hans
reyndust vanda sínum vaxnir þegar fram
liðu stundir; þeir fundu leið til þess að
beisla kjarnorkuna í vopn. Það var að
sjálfsögðu mikið vísindalegt afrek og
mun nægja til að halda nafni Oppen-
heimers á lofti um ókominn tíma - nema
náttúrlega þetta vísindalega afrek
verði til að ókominn tími verði skemmri
en ætla mætti annars...
Eftir því sem tíminn Ieið og vísinda-
mennirnir í Los Alamos sáu fram á að
þeim myndi takast ætlun sín fór
samviskan að láta á sér kræla. Þeir tóku
að spyrja sjálfa sig, í hljóði; er
réttlætanlegt að smíða svona vopn? Er
þetta hlutverk vísindamannsins, að
notfæra sér vísindin ginnheilög til að búa
til vopna af áður óþekktri stærð? Höfum
við gengið til góðs og svo framvegis?
Þessar raddir urðu ekki sérlega háværar
til að byrja með. Þar kom hvorttveggja
til að þeir voru niðursokknir í sjálft
verkefnið, við þeim blasti spennandi og
flókin vísindaleg gáta sem þeir hlutu að
leggja allan metnað sinn í að leysa, og
hitt að náttúrulega litu þeir svo á að þeir
væru að vinna í þágu föðurlandsins,
frelsisins eða jafnvel friðarins - þeir voru
að láta sitt af mörkum til að heims-
styrjöldinni lyki á farsælan hátt, en ekki
með sigri þýskra nasista eða japanskra
grimmdarseggja.
Þar að auki ber að geta þess að þrátt
fyrir alla sína þekkingu höfðu vísinda-
mennirnir í rauninni fremur óljósa
hugmynd um kraft þess vopns sem þeir
voru að smíða. Þeir vissu að sprengiaflið
sjálft var óhugnanlegt en á hinn bóginn
var lítið vitað um geislavirkt úrfellið og
afleiðingar þess þegar til langs tíma er
litið. Svo þeir héldu sér við leistann sinn,
bældu niður samviskuna, höfðu sigur að
lokum - og blöskraði sá sigur.
„Þessi hlutur
er frábær eðlisfræði!“
En nú er ef til vill farið of fljótt yfir
sögu. Þótt vísindamönnunum hafi ekki
»
■ Þetta er sprengjan sem grandaði Nagasakí. Hún var kölluð „ístrubelgur“....