Tíminn - 04.01.1983, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 4. JANÚAR 1983
9
áramótaávarp forseta Islands:
Á erfiðum tímum gerum
við það hvert öðru
best að standa saman
■ Ég óska öllum landsmönnum gleði-
legs árs. Þegar nýtt ár gengur nú í garð
býr mér engin ósk dýpra í hjarta en að
okkur íslendingum takist með samstöðu
og sameiginlegu átaki að vinna bug á
örðugleikum, sem að steðja - að árið
færi okkur trú á bjarta daga þar sem
friður og samlyndi sitji í öndvegi.
Það var eitt sinn fyrir allmörgum árum
að eldri maður, sem hafði yndi af því að
spjalla við börn og reyna ályktunarhæfni
þeirra, spurði ungan samferðarmann
sinn: „Hvert fer tíminn?“ Sveinninn
ungi hugsaði sig um dágóða stund og
svaraði síðan: „Hann fer í minningarn-
ar“. „En hvert fara þá minningarnar?“
spurði maðurinn. Eftir nokkur heilabrot
svaraði sveinninn: „Þær fara í mann-
kynssöguna". Þetta þótti lífsreyndum
manni gott svar og sagði börnum sínum,
sem síðan hafa sagt það sínum börnum.
Tíminn er
sameign
okkar allra
Á fyrsta degi nýs árs hugleiðum við
venju fremur tímann, hvernig hann
hefur liðið og hvað hann kunni að bera
í skauti sínu í framtíð: þessi óstöðvandi
tími sem er eins og fugl sem aldrei tyllir
sér niður eitt andartak heldur er horfinn.
út í bláinn fyrr en varir og orðinn að
fortíð. Hann er sameign okkar allra á
jörðunni, óslitin keðja sem tengir alla
atburði lífsins. í mynd reynslu og
minninga er hann lærifaðir okkar sem
heldur okkur sístarfandi við að móta
okkur og gera okkur samtíðina skiljan-
lega. Því er jafnan vert að spyrja hvernig
við fáum best gert tímann að minningum
sem eru þess virði að þeim sé haldið til
haga. Það er hollt að reyna að átta sig
á því hvort þær Ieiðir sem farnar hafa
verið séu hinar einu réttu og hvort ekki
sé unnt að velja betri leiðir eða ryðja
enn fleiri.
Hér á Bessastöðum leita minningar
um liðinn tíma einatt á hugann. Staður-
inn er svo nátengdur sögunni um
afkomu íslensku þjóðarinnar. í raun og
veru greina minningar Bessastaða skýr-
ast sögustaða okkar frá því hvaða leið
kynslóðirnar hafa gengið síðan norrænir
menn höfðu valið sér íslenskt þjóðerni
og fest rætur í landinu. Rismikið
blómaskeið þjóðarinnar á miðöldum
tengist Bessastöðum, þegar staðurinn
var í eigu Snorra Sturlusonar, því næst
daprar aldir örbirgðar doða og sinnuleys-
is, þegar þjóðin hafði gefið líf sitt og
vinnuþrek erlendu konungsvaldi. Enn
eru Bessastaðir sögustaðurinn mikli
þegar íslensk þjóð rumskar eftir langan
svefn og vaknar til dáða með frelsishug-
sjón að leiðarljósi. Með hlýju og stolti
hugsum við til þeirra æskumanna sem
hér gengu um dyr í gömlu Bessastaða-
stofu eins og hún enn stendur, Latínu-
skólann gamla, í byrjun 19. aldar og
síðar urðu ritsnillingar, stórskáld og
þjóðmálafrömuðir.
Þegar þeir stofna Fjölni á Kaupmanna-
hafnarárum sínum og senda heim til ís-
lands er það meginmarkmið þessa „árs-
rits handa íslendingum" „að vekja and-
ann með þjóðinni" eins og þeir
komust að orði. Þeirra tímar, tímar Jóns
Sigurðssonar og þeirra ótalmörgu sem
hver fram af öðrum áratug eftir áratug
unnu að því frelsi þjóðarinnar sem við
njótum nú hafa vissulega orðið að
minningum sem aldrei firnast. Þegarsvo
loks að því kom að langþráð lýðveldi
fullfrjálsra íslendinga var endurreist
höfðu Bessastaðir verið færðir þjóðinni
að gjöf - til eignar og ábúðar; tíminn og
sagan gátu haldið þar áfram að spinna
minningar allra þeirra sem að garði ber
um þjóð sem með fullri reisn er þjóð
meðal þjóða.
Einangrun
rofin
Þegar sá dagur nálgast á komandi
sumri að sólargangur verði lengstur
kemst íslenska lýðveldið á fertugasta
aldursárið. Á þessum stutta tíma þjóð-
arævinnar hefur meira áunnist en bjart-
sýnustu menn mun hafa órað fyrir. Líf
fólksins í landinu hefur tekið miklum -
nær algjörum stakkaskiptum. Leiðin
hefur legið frá fábrotnu líferni, aðhaldi
og nýtni, til ótrúlegrar velmegunar þar
sem lítt hefur verið til sparað - kannski
stundum of lítið - til að gera lífið sem
þægilegast. Einangrun eylandsins norð-.
ur við Dumbshaf hefur verið svo ræki-
lega rofin að við liggur að landið sé
komið í þjóðbraut þvera. Allar helstu
nýjungar- heimsins berast okkur með
hraði. Sjálfir eru íslendingar á ferð og
flugi um víða veröld og snúa margir
hverjir heim ríkir af fróðleik um líf og
störf fjarlægra þjóða. Af öllu því góða
sem þessi tími hefur gefið okkur til að
auðga minningarnar ber ekki síst að
meta það að hann hefur blásið okkur
þann anda í brjóst að framlag okkar til
vísinda, lista, íþrótta og verkmenningar
er orðið þekkt og eftirsótt í mörgum
löndum. í svo ríkum mæli hefur okkur
tekist að koma því á framfæri hversu
skapandi fámenn þjóð okkar er, að
stórþjóðir er hættar að leiða hugann að
því að við séum smáþjóð.
Ég tel mig geta trútt um talað, eftir
að hafa verið fulltrúi fslands sem gestur
meðal milljónaþjóða með list og menn-
ingarauð mér til liðs. Frá liðnu ári er
þátttaka íslands í menningarkynningu
Norðurlanda í Vesturheimi minnisverð-
ust á þessu sviði. Þótt ekki hafi verið
hægt að koma á framfæri nú nema broti
af því sem við hefðum viljað og talið
verðugt var stigið skref sem athygli vakti
og vænta má að sé upphaf langrar ferðar
til vegsauka, ef rétt og vel er á málum
haldið. Víst er, að listunnendum vestra
og miklu víðar cr nú fullkunnugt um að
við eigum býsna margt og fjölbreytilegt
í fórum okkar til að sýna og kynna og
þeir hafa látið þá ósk í Ijós að fá nýrra
og meira að heyra.
Gjöful menningartengsl ættu allar
þjóðir að kostgæfa. Ég vík ekki frá þeirri
skoðun, að því nánari kynni sem þjóðir
hafa hver af annarri, þeim mun meira
tillit taka þær hver til annarrar. Slík
tengsl brýna friðarviljann og skapa
skilyrði til að vopnum fækki.
Þjóð okkar hefur einnig á velferðar-
tímum reynst sómarík meðal þjóða fyrir
hve einarðlega hún bregst við hvenær
sem mannúðar- og mannréttindamál eru
á baugi. Sameinuðu þjóðirnar hafa um
skeið hvatt þjóðir til að sinna sérstaklegá
ýmsum þeim málum sem betur mega
fara í heiminum; ár aukinna kvenrétt-
inda, ár barnsins, ár fatlaðra og ár
aldraðra. Öllum þessum málum höfum
við veitt brautargengi og einkum lagt
okkur fram við að hlúa sem best að og
gera sem mest til gleði þeim sem á
einhvern hátt eru vanmegnugir. Nú hafa
Sameinuðu þjóðirnar tekið þá ákvörðun
að nýja árið skuli helgað bættum
fjarskiptum og samgöngum milli þjóða
heims og er það vel. Enn búa margir við
slíka einangrun að þeir þekkja ekkert til
umheimsins.
Unga fólkið
En hvenær skyldum við mega vænta
árs unga fólksins? Á því leikur enginn
vafi að það gæti orðið öllum til gagns og
gleði að staldra við oftar en gert er og
leggja sérstaka rækt við æskufólk sem er
á erfiðu skeiði lífsins á mörkum þess að
vera börn og fulltíða menn. Við mættum
koma því betur til skila hve óendanlega
hlýtt okkur er til unga fólksins og
hvernig við viljum veg þess sem mestan
og bestan án þess að vera sírexandi til
að leiða því fyrir sjónir okkar eigin
sannleika oft ærið gamaldags. Við
mættum reyna að skilja betur unga
fólkið, nýstárleg og skemmtileg uppá-
tæki þess. Þau eru mörg öðruvísi en við
eigum að venjast sem eldri crum, þótt
einu sinni höfum verið ung. Eitt af
einkennum tímans, sem svo hratt líður
yfir í minningar er að mcð honum
breytist lífsafstaðan frá ári til árs með
nýjum uppfinningum og nýjum lífsvenj-
um. Löngum hafa cldri kynslóðirnar
fjargviðrast út af yngri kynslóðum sem
Þorsteinn Guðmundsson
Skálpastöðum
Glampar í fjarska á gullin þii
Frásöguþættir
Hörpuútgáfan.
■ Höfundur segir í formála: „Það
myndi gleðja mig ef frásagnirnar, t.d.
um dýrin, snertu streng í barnshuga eða
ættu hljómgrunn í huga æskumanns."
Þarsegir hann líka: „Nafnið á bókinni
á að benda til þess að þetta séu
svipmyndir frá liðinni tíð, sem bjarmar
af í minningunni.“
Þetta hvort tveggja segir til um það,
með hvaða huga jjættirnir eru skráðir.
En aftast í bókinni er gerð grein fyrir
höfundinum, svo semgerist í mannfræði-
ritum. Þar segir Þorsteinn hafi „verið
'ekkcrt var um að fcta nákvæmlega
troðnar slóðir. Það mætti cinnig spyrja
hvort það væri æskilegt. Kynni það ekki
að vera merki um stöðnun og aíturför?
Unga fólkið þurfum við af mctnaði að
virkja með okkur fyrir framtíðina,
gleðjast með því og sameiginlega vinna
bug á tómlæti scm víða virðist einkenna
bæði unga fólkið og fullorðna. Enn skal
á það minnst að ekkert er dapurlegra cn
að hafa ekki annað fyrir stafni en að
drepa tímann, láta hann hverfa út í
buskann í gleymskunnar dá. En til bóta
þarf sjált'saga og það ekki aðeins
virkur í störfum fyrir sveit sína og hérað
og í forystusveit borgfirzkra bænda um
flest sem til heilla horfði. Hann hefur
fengist nokkuð við ritstörf. Kvæði og
greinar cftir hann hafa birzt í blöðum og
tímaritum."
Allt er þetta gott og blessað, cn segir
raunar fátt um þessa þætti. Þeir eru
næsta sundurleitir. En allir eru þeir
sagðir á tæru máli og hvað framsetningu
snertir.og málfar eru þeir prýðilegir.
Segjá má, að efni þeirra flestra sé næsta
hversdagslegt en lengstum erum við nú
öll í hversdagsleikanum og hann mótar
okkur. Og þó að líf okkar al.lt sé
eintómur hversdagsleiki eru þar örlög
okkar, auðna og ógæfa. Og listin er sú
að sjá hið stóra í hinu smáa, sjá það
og sýna það öðrum. Og þar er Þorsteinn
æskunnar. Eigi fullorðið fólk að miðla
æskunni af ríkidæmi reynslu sinnar þarf
það einnig að tentja sér aga og síðast en
ekki síst að rækta nteð sér kærleika.
Hvað
viljum við?
Fyrir og um þessi áramót hefur
ntönnum orðið einkar tíðrætt um mikinn
vanda þjóðarbúsins og erfið úrlausnar-
efni. Þegar litið er til minninganna sem
cr saga þessa lands og þessarar þjóðar
hefur svo ótal oft verið svart á álinn -
svartara en nú er.
Dr. Kristján Eldjárn, dyggur vinur
okkar allra, sem við hugsum til með
miklum söknuði, lét svo um mælt í
áramótaræðu sinni árið 1980 er hann
skildi við embætti: „Kjörorð Jóns Sig-
urðssonar var Eigi víkja, og getur þýtt
margt, meðal annars að aldrei megi láta
undan síga í sókn þjóðarinnar að
markmiðum frelsis og menningar í þessu
landi, á hvaða vettvangi sem er. Það
merkir einnig að ekki skuli æðrast og
þaðan af síður örvænta, þó að eitthvað
gefi á bátinn." Ég vil gera þcssi orð
forvera míns að cinkunarorðum okkar
á nýju ári.
Islenska þjóðin er sífellt að velja sér
framtíð, tilveru. Sú spurning hlýtur að
vcra áleitin í hugum okkar um þessar
mundir: Hvað viljum við íslendingar?
Viljum við komast yfir scm mest, ná öllu
sem hugurinn girnist og löngunin blæs
okkur í brjóst? Viljum við setja markið
svo hátt að cngin leið sé að ná því? Eða
viljum við meta hvaðokkurerfært, velja
úr þau svið sem við getum náð árangri
á og vinna að því að nýta möguleika
okkar út í æsar?
Við skulum vcra hófsöm, en þó setja
markið hátt.
Á erfiðum tímum gerum við það hvert
öðru best að standa saman. Treysta
hvert öðru, leggjast á eitt til samcigin-
legar farsældar. Viö viljum svo margt,
og við höfum svo mikið að gefa hvert
öðru að tímabundnir erfiðleikar breyta
cngu um hvc gott það er að búa í þessu
landi. Meðan við eigum okkur þann
metnað að gera okkar besta þá mun vel
farnast. Sé markið sett svo hátt að við
verðum að neyta allra okkar krafta þá
erum við á réttri leið. Þá er andinn í
þjóðinni glaðvakandi í bjartsýnni önn
daganna.
Því skal ekki gleymt að í tímanna rás
höfum við nokkurt vald yfir hvernig
minningarnar um okkur verða.
Gleðilegt ár!
á Skálpastöðumn hlutgengur rithöf-
undur.
Ég veit ekki hvort ásstæða er til að
fjölyrða um einstaka þætti. Riddarinn á
hvíta hestinum sómir sér vel sem
smásaga, - góð smásaga. Gunnar og
Kola og Droplaug og dóttir hennar eru
perlur sem mér þætti söknuður að.
Fyrsti laxinn minn er allt annað og meira
en venjuleg veiðisaga. Svo mætti halda
áfram.
Enda þótt þetta sé bók um hvers-
dagslega atburði, er hún engin miðlungs-
bók. Höfundur hefur alla ævi verið
handgenginn bókmenntum, kunnað að
njóta þeirra og að þeim býr hann og
lætur okkur nú njóta þess.
Jl.Kr.
menningarmál
Perlur minninganna