Tíminn - 17.04.1983, Blaðsíða 15

14
SUNNUDAGUR 17. APRIL 1983
SUNNUDAGUR 17. APRÍL 1983
15
■ „Snilldarvcrkin fædast ekki al' sjálfum sér“, skrifaði Virginia Woolf í bók
sinni A Room of One’s Own, „þau eru niðurstaða margra ára saineiginlegrar
liugsunar, hugsunar nfeignhluta ákveðinnar menningarheildar, þannig að
reynsía fjöldans býr að baki hinni einstöku rödd. Jane Austen hefði átt að
leggja blómsveig að gröf Fanny Burncy, og Georg Eliot hefði átt að heiðra
minningu Eliza Carter... allar konur ættu að strá blómuin yfir niinnisvarðann
um Aplira Behn, vegna þess að það var hún sem ávann þeim réttinn til að
segja hug sinn.“
Aphra Behn var fyrsta konan sem helgaði sig rithöfundarstarfinu. Áður
höföu ýinsar konur vissulega skrifað ljóð, leikrit eða ritgerðir og nokkrar höföu
meirá að segja birt verk sín undir eigin nafni. En Aphra var fyrsta konan sem
lagði á hilluna þá staðhæfingu aö hún skrifaöi einungis sjálfri sér til
skemmtunar í tómstundunum, og krafðist viðurkenningar á rithöfundarstarfi
sínu. Henni tókst að knýja karlana 'seni réðu enska bókinenntaheiminum á
endurreisnartíinanum til að viöurkenna sig sem jafningja. Á þeim tíma voru
einungis tvö leikhús í London, en á sautján árum voru sautján leikrit eftir haiia
sett þar á svið. Hún skrifaöi þrcttán skáldsögur (þrjátíu árum áöur en Danicl
Defoe skrifaði Rohinson Crusoe, sem venjulega er nefnd fyrsta skáldsagan),
gaf út nokkur Ijóðasöfn og einnig þýðingar. Skáldsaga hennar Oroonoko er
eitt af fyrstu bókmenntaverkununi sem lýsa ógnum þrælahaldsins. Verk hennar
voru mikið lesin á meðan hún var á lífi, og endurprentuð árum saman eftir að
hneykslanlegt nafn höfundarins hafði veriö grafið í þann gleymskuhaug sem
hæfa þótti konum af hennar kynslóð.
Aphra Behn markaði tímamót í kvennasög-
unni, þótt hún hafi ekki haft hugmynd um það
sjálf, og lagði gruntlvöll að nýjum inöguleikum
kynsystra sinna. Hún sannaði það að kona - cf
hún var hcppin. ef hún var þess fús að hætta
virðuleika sínum, þægindum, samþykki annarra,
ef til vill m.a.s. ást; ef hún var reiðubúin til að
hætta á að verða höfð að háði og spotti.glata
mannorði sínu, verða fórnarlamb rógburðar og
árása - gat lýst yfir sjálfstæði sínu og haft ofan í
sig og.á með ritstörfum og það á tímum þegar
hennar eini félags- og fjárhagslegi kostur var sá að
gifta sig eða verða sér úti um auðugan „verndara".
Fordæmi hennar gaf bæði merki og tilefni: sú
bylgja kvenrithöfunda sem á eftir komu hefðu
óhjákvæmilcga komið, en sá völlur sem hún
haslaði var mikilvægur fyrir þær konur sem komu
rétt á eftir henni. Mary Manley, Mary Pix, Eliza
Haywood, Catherine Trotter, Arabella Plantin,
Penelope Aubin, Elizabet Rowe og fleiri gátu
horft aftur til hennar þó að sagan ætti eftir að
gleyma þessum fyrstu átjándu aldar kvenrithöf-
undum næstum því jafn fljótt og hún gleymdi
Aphra Belin sjálfri. Prátt fyrir það þá mynduðu
þær hefð , sem tryggði kvenrithöfundinum örugg-
an sess sem bókmenntalegri „staðreynd", þó hún
væri næsta ósýnileg.
Líf Aphra Behn hefði þótt óvenjulcgt á hvaða
tíma sém er, en á sautjándu öld var einsdæmi að
kona hagaði lífi sínu á þann hátt sem hún gerði.
Aphra Behn var ævintýrakona sem tókst á hendur
langt og erfitt ferðalag til Vestur-Indía, flæktist
þar inn í þrælauppreisn, og heimsótti indíánaþjóð-
flokk sem aldrei áður liafi hitt Evrópubúa. Hún
var njósnari Karls annars, í stríðinu viö Hollend-
inga, sem launaði henni ekki betur en svo að hún
lenti í skuldafangelsi vegna kostnaðar sem hún
bakaði sér í þjónustunni við kónginn. Hún var
kvenréttindakona sem varði hástöfum rétt kvenna
til menntunar og til þess að giftast þeim sem þær
vildu, eða alls ekki. Hún var brautryðjandi á
kynferðissviðinu og hélt því fram að karlar og
konur ættu að elskast sem jafningjar og af lusum
og frjálsum vilja. Loks var hún virkur þátttakandi
í stjórnmálum sent talaði máli konungssinna í
Kaffihúsi Willsogafsviði Drury Lane leikhússins.
Lífshættir hennar
þóttu hneykslanlegir
Á þeint tímum sem almenningsálitið hélt fram
þeirri skoðun að heimilið skyldi marka þann
ramma sem reynsla kvenna einskorðaðist við voru
lífshættir Aphra Behn róttæk ógnun við þær
rcglur scm kynsystrum hennar voru settar.
Hræðslan við nrannorðsmissi ásamt þeim hömlum
sem eiginmaður eða fjölskylda lagði á konuna
voru venjulega næg ástæða til þess að konur væru
ekki að stíga yfir þá línu sem markaði félagslegan
bás þeirra. Hugsanlegt er að óljóst upphaf Aphra
hafi verið henni kostur að þessu leyti, en þó að
allt sé á reiki um tildrög fæðingar hennar er
almennt álitið að hún hafi hvorki hlotið auð né
háa þjóðfélagsstöðu í vöggugjöf - hugsanlegt er
að hún hafi verið óskilgetin. Eins og hún segir í
Oroonoko dó faðir hennar á leiðinni til Vestur-
Indía svo að Aphra og móðir hennar urðu sjálfar
að sjá fyrir sér og tveimur systkinum Aphra. Þegar
Aphra sneri síðan til London neyddist hún til þess
að finna upp á einhverju til að sjá fyrir sér.
Skammlíft hjónaband hennar og einhvers dular-
fulls hr. Behn (sem ekkcrt er vitað um, ef hann
var þá einhvern tíma til) virðist ekki hafa breytt
neinu um erfiðar aðstæður hennar, og ferill
hcnnarsem njósnaraendaði ískuldafangelsi. Hún
var komin hátt á þrítugs aldurinn þegar hún
byrjaði að skrifa fyrir leikhúsið sér til lífsviðurvær-
is.
Fyrsta uppfærslan á verki eftir Aphra Behn sem
vitað cr um var sýning á leikritinu ,The Forced
Marriage; or The Jealous Bridegrooml,sem fór
fram 20. september 1670. Bæði höfundi og
áhorfendum var Ijóst að með því leikriti kastaði
höfundur af sér oki hefðarinnar og því lýsti hún
reyndar yfir í formála leikritsins. Hún kaus ekki
að kynna sjálfa sig sem undantekningu frá
reglunni heldur gcrði hún það lýðum Ijóst að hún
talaði fyrir hönd kynsystra sinna. Hún lýsti því yfir
að innganga hennar inn í ríki bókmenntanna,sem
karlmenn hefðu hingað til haft yfir að ráða,væri
um leið skref sem hún stigi fyrir allar konur. Hún
var sér meðvituð um táknræna merkingu þess sem
hún var að gera. I formála sínum dregur hún upp
mynd af þeim sviðum sem álitin voru hæfa konum
og körlum og réttlætir „innrás" kvenrithöfundar-
ins inn á svið sem sögulega séð tilheyrir henni ekki,
í formálanum notar hún „karlmannlegar" líkingar
af orustuvellinum: vopn, herkænska, stjórnlist,
vald, sigur. En um leið er hinni lánuðu árásargirni
mótmælt með „kvenlegu" undanhaldi - sóknin á
rætur sínar að rekja í löngun kvenna til að gera öilum
til hæfis, til að halda í ástúð og löngun karlmanna
fremur en að ráðast inn á yfirráðasvæði þeirra.
Pessi vel hugsaða tvíræðni er vafalaust að hluta til
aðferð til þess að ná athygli hverflyndra áhorfenda
og slá vopnin úr höndum óðfúsra gagnrýnenda, en
virðist einnig sýna grundvallar klofning í afstöðu
höfundarins. Barátturæðunni sem hún flytur um
leið og hún ræðst inn í ríki andans er fylgt eftir af
óttanum ( - skiljanlega -) við að verða álitin
ókvenleg.
„Elsku góði yndislegi...“
Þó ekki sé ráðlegt að lesa heimildir af þeirri
gerð sem hér um ræðir sem ævisögulegar stað-
reyndir má a.m.k. að einhverju leyti gera ráð fyrir
því að áhersla hcnnar á skammlífi kvenlegrar
fegurðar eigi að einhverju leyti rót sína að rekja
til þess að Aphra hafi ekki verið alveg ósnortin af
því að vera orðin nær þrítug í heimi sem áleit
konur hafa misst aðdráttarafl sitt 25 ára. Pað'
virðist þó ekki hafa hindrað ástarlíf hennar sem
mörgum fannst hneykslanlegt, en hún varð engu
að síður vör við þann þrýsting sem kynferðisleg
tvöfeldni í garð „eldri" kvenna olli þeim. „Þið
munuð aldrei kynnast unaði breytinganna" aðvar-
aði hún karlmennina í áhorfendasalnum, og
meinti að með því að afneita sálum kvenna vegna
líkamanna dæmdu þcir sjálfa sig til endalausrar
endurtekningar.
Að baki stríðnisfullum tóni formálans er vakið
máls á öðru vandamáli: óvissri og versnandi stöðu
kvenna í samfélagi endurreisnartímans. „Fegurð-
in ein er föl fyrir of lágt verð“, lýsir nákvæmlega
þeim hópi menningarvita og slarkara sem sóttu
leikhúsið. Auðveldur aðgangur karla að konum
kynferðislega, hafði áhrif á það hvernig almennt
var litið á konur. Umfjöllun Aphra minnir háðulega
á staðreyndir efnahagslífsins: ef gildi grundvallar
varnings kvenna fcllur í verði þá verða þær að
verða sér úti um eitthvað annað til að hrífa nteð
karlmennina. Aðferð Aphra var að staðfesta
sjálfstæði sitt - sem var erfiðleikum bundið.
Nokkuð góðar viðtökur fyrsta leikritsins voru
Aphra hvatning til þess aðskrifa annað. Ekki liðu
nema sex mánuðir þar til Jhe Amorous Prince
birtist á fjölunum, 24ða febrúar 1671. Formálinn
sýnir að hún bjó þá yfir meira sjálfstrausti en í
fyrra skiptið. Undir yfirskyni gamansams og
hæðnislegs formálans var Aphra í raun og veru áð
taka afstöðu í því skoðanastríði, eins og Dryden
kallaði það. sem skipaði leikhúsfólki jafnt og
lærðum gagnrýnendum í tvær andstæðar fylking-
ar. Fylkingarnar skipuðu annars vegar þeir sem
aðhylltust kenningar Aristótelesar um einingu
rúms, tíma og athafnar og hins vegar þeir sem ekki
aðhylltust þær kenningar; þeir sem vildu hafa
textann í bundnu máli og þeir sem vildu það ekki;
þeir sem vildu sjá harmleiki og þeir sem vildu sjá
gamanleiki; þeir sem lcituðu siðalærdóms í
leikhúsínú og þeir sem leituðu þar skemmtunar.
En Aphra gerir í formálanum ráð fyrir því að
einn hópur gagnrýnenda muní hafna verkinu,
vegna þessað þaðlúti ekki Iögmálum harmleiksins
heldur sé það atað kímilegum athöfnum.
Og hún virðist hafa orðið fyrir miklum árásum.
Með þriðja leikritinu, The Dutch Lover sem var
frumsýnt 6. febrúar 1673, fylgdi „Pistill til les-
enda“, þar sem hún hæddist að andstæðingum
sínum og varði ennfremur þá afstöðu sem hún
hafði. tekið í hugmyndafræðilegu deilunum í
leikhúsinu. „Elsku góði yndislegi sykursæti les-
andi", byrjaði hún og skrumskældi þar með þann
bókmenntalega fagurgala sem þá tíðkaðist, „sem
er held ég meira en nokkur annar hefur áður
kallað þig, ég vcrð að segja við þig nokkur orð
áður en þú gengur á vit ritsmíðarinnar; þó ekki til
að biðja þig afsökunar á því að ég skuli vera að
trufla þig mcð jafn fánýtum bæklingi og þessum...
því ég hef komið ansi heiðarlega fram að því leyti
áð ég hef sagt þeir á titilsíðunni hvers þú megir
vænta fyrir innan.
Þótti skipta sér af
því sem henni kæmi ekki við...
Eftir að hafa hnippt lítillega í starfsfélaga sína,
snýr hún sér að því að hæðast að þunglamalegum
rökfærslum og tilgerðarlcgu tungumáli þeirra
fræðimanna sem fjölluðu um lcikritun. Því næst
tekur hún nokkra meðlimi „The Royal Society",
sem höfðu flokkað lcikritun sem minni háttar
listformp karphúsiö: Pistillinn endar svo á atlögu
að þeim fræðimönnum sem hugðust skella bók-
menntum og tungumálum í citt kerfi þar scm
ákveðnar reglur réðu og þykist um leið afsaka sig
fyrir þá framhleypni að blanda sér í umræður sem
væru handan hennar sviðs.
Sjaldan eða'aldrei hafði önnur eins skammar-
ræða undirrituö af konu, birst á enskri tungu.
Eitthvað meira en lítið hafði reitt Aphra til reiöi,
af textanum má ráða að henni hafi verið sagt að
vegna menntunarskorts hennar væri hún ekki fær
um að blanda sér í deilur um það hvaða rcglum
leikritagerð skyldi lúta. Það var vissulega rétt að
kynferði hennar hafði útilokað hana frá skóla-
göngu og einnig var rétt að hún gat ekki lcsið
Aristoteles og hina forngrikkina cins og t.d.
Dryden gat. En hún leggur samt sem áður áherslu
á það að hún hafi ekki tekið afstöðu „eingöngu á
grundvelli minnar eigin þekkingar", heldur lagt
eyrun mjög vel að málflutningi bcggja aðila og
lagt röksemdir þcirra á minnið. Hún ncitar í fyrsta
lagi að láta hræða sig til minnimáttarkenndar
■ Mynd af Ben Jonson (1572-1634) fannst líka -
um hann sagði Aphra Behn: hin ódauðlegu
verk Shakespeares (sem ekki var sekur um miklu
meira af þessu (lærdómi) en ofl fellur í hlut
kvenna) hafa glatt heiminn meir en verk
Jonsons...“
vegna kynferðis og í öðru lagi hafnar hún
„lærdóminum", sem karlmennirnir miklast af og
henni var neitað um, sem hverju öðru „akadem-
ísku glingri". Þessa afstöðu breiðir hún yfir
ákveðnár tilfinningar þess efnis að í rauninni búi
hún við ákveðinn skort, cinsog athugasemdir sem
hún gerði síöar bera með sér. En um þessar
mundir var hún staðráðin í því að halda sínu
meðal starfsfélaganna, hvað sem það kostaði.
Mcnningarvitunum, spjátrungunum, gagnrýn-
endunum og rithöfundunum var ef til vill skemmt
þegar fyrsta leikrit Aphra var sett á svið, vafalaust
hefur það kitlað þá að kona væri farin aö skrifa
íyrir leikhús. En þegar annað leikrit birtist
skömmu síðar og á cftir því The l)utch Lovcr
hefur þeinr sjálfsagt orðið Ijóst að þeim hafði bæst
keppinautur. Og til að bæta gráu ofan á svart
vogaði hún sér að kasta sér útí dcilur, um
starfscmi og cðli lcikhússins, sem voru handan
menntunar hcnnar og vcrksviðs. Samkvæmt því
sem Aphra segir voru gerðar alvarlegar tilraunir
til þcss að skgmma fyrir henni, letja Itana og bola
hcnni burt úr leikhúsinu. Pistillinn til lcscndá
heldur áfram:
„Ég mundi aldrei láta
hafa mig út í rökræður við
slíkan óskapnað...“
„Daginn sem þaö var fyrst sýnt kom inn í stúkuna
til mín slánalcgur, heimskulegur, hvítur, illa þcnkj-
andi, ómcrkilegur spjátrungur, liðþjálfaræfill ný.
kominn frá Frakklandi meö hálsklút og fjöður,
hörmuleg skcpna scm ckkert hcfur til að hlífa sér
við fyrirlitningu mannkynsins annað en þá virö-
ingu sem við látum rottum og pöddum í té, sem
við álítum sköpun Drottins vorns þó við þolum
tæpast tilveru þeirra. Þegar skapnaður þcssi opnaði
það sem þjónar hlutverki munnsins skall sá hávaði
yfir þá sem næstir honum sátu aö þeir skyldu búa
sig undir ömurlegt leikrit vegna þess að það væri
eftir konu. Ekki veit ég hvernig þetta slúður
hefur komist á kreik en ég býst viö því að hann
hafi flutt það mcð sér sjóðandi heitt frá einhverri
illgjarnri vitsmunaverunni: vegna þess að skepnur
með vitsmuni af hansstærðargráðu tyggjaeinungis
rusliðsem þcirhafa uppcftiröðrum, án nokkurrar
viðbótar frá sjálfum sér. Ég mundi aldrei láta hafa
mig út í rökræður við slíkan óskapnað: en ef ég
héldi að fyrir íraman mig stæði þolanlega gefinn
maður, sem af þroskuðum huga gæti greint hægri
hönd sína frá þeirri vinstri og tilgreint niuninn á
tölunum sextán og tveimur mundi ég vissulega
leggja það á mig að gera honum Ijóst hversu
hrapallega honum skjátlaðist.
...Eins og ég hef nefnt áður hafa leikrit ekki
mikið rúm fyrir það sem karlar hafa fram yfir
konu, það er lærdóm. Við vitum öll að hin
ódauðlegu verk Shakespeares (sent ckki var sekur
um miklu mcira af þessu (lærdómi) eri oft fellur
í hlut kvenna) hafa glatt heiminn meir en verk
Jonsons, þó sagt hafi verið að Benjamin hafi ekki
verið sprenglærður heldur... og hvað okkur nú-
.tíma leikritahöfundana varðar þá er nrér óhætt að
segja það að ég veit ekki til þess að neinn þeirra
skrifi svo frábærlega að kona geti ekki gert sér
vonir um að ná jafngóðum árangri og þeir bestu.
Og hvað varðar rykfallnar reglur þeirra um
einingu og guð veit hvað,get ég sagt það að ef þær
hefði einhverja þýðingu ætti kona ekki í nokkru-
294 ÁR LIÐIN FRÁ LÁTI APHRA B£H\ (1640? - 16. APRÍL 1689)
FYRSTU KONUNNAR SEM GERBISTARF RITHÖFUNDARINS AD SÍNU:
-■■■•.w. ý. J- • v*-'.- ••l
■ Þegar Karl annar komsl aftur til valda árið 1661 var siðfræði púrítananna hafnað. Siðleysí varð ríkjandi lífsstíll og
kóngurinn gaf tóninn. Koparstungan hér að ofan sýnir hátíðlega skrúðgönguna frá Westminster Hall til kirkjunnar þegar
hann var krýndur.
■ Á ofanverðri sautjándu öld fengu Englendingar fyrír alvöru smekk fyrir framandi
„nautnalyfjum" eins og tóbaki, súkkulaði og kaffl, sem flutt var inn frá Arabíu.
Kaffíhúsin spruttu fram og Aphra Behn, sem var virkur þátttakandi í stjórnmálum,
talaði máli konungsinna í Kaffíhúsi Wills.
■ Þessi koparstunga Wenzel Hollars frá fimmta áratug sautjándu aldar sýnir leikhúsin við suðurbakka Thamesár. Hollar hefur þó víxlað nöfnum þannig
áð hið fræga Shakespeare-leikhús The Globe er til vinstri en húsið til hægri sem fáninn n's upp af er Beargarden leikhúsið.
■ Því miður fundust engar myndir af Aphra
Behn svo að myndir úr samtíma hennar verða að
duga. Mynd af John Dryden (1631 -1700) gagn-
rýnanda og leikritahöfundi fannst - en á hann er
lítillega minnst í greininni.
Kvenlegríhæversku misboðtö