Tíminn - 10.07.1983, Page 19

kaupfélags, sem stofnað hefur verið hér
á landi. Enda vantaði engan það nema
hann einan. - Þá voru tvö kaupfélög
fyrir í Rangárþingi: Kf. Hallgeirseyjar í
Hvolsvelli, stofnað 1919 og Kf. Rang-
æinga á Rauðalæk stofnað 1930 af 20
Holtamönnum. Það dæmdist á mig að
stýra því. Þar var byrjað með tvær
h.endur tómar og hvergi var lán að fá. Ég
fór í Landsbanka og Útvegsbanka og
bað um fáein þúsund. Magnús Sigurðs-
son tók mér illa og neitaði með þjósti.
Jón Ólafsson var þægilegur, en sagðist
ekki geta lánað félaginu neitt. Páll
Eggert Ólafsson, aðalbankastjóri Bún-
aðarbankans lánaði okkur tíu þúsund
krónur og Hilmar Stefánsson, útibús-
stjóri Landsbankans í Selfossþorpi, ári
síðar fimm þúsund krónur - fyrir vöru-
bifreið. Það voru einu bankalánin, sem
félagið tók þá 17 vetur, sem ég stýrði því.
Þar þurfti sannarlega að fara vel með
peningana.
Ég var í félagsstjórn við 3ja mann.
Formaður nokkur fyrstu árin var Gunnar
Runólfsson á Rauðalæk, - meinhægur
maður, meðalgreindur, góðlyndur og
heimaalinn, ógnar íhaldsvinur.
Nálægt jólum 1933 kom hann til mín
í kaupfélagið hálffullur og næsta hjarta-
glaður. Þá fórust honum meðal annars
orð á þessa leið:
„Ég er ánægður með stjórn þína á
félaginu, en þú ert of mikill Framsókn-
armaður - og ættir að vera hlutlaus í
pólitík." Seinna sást þó að honum þótti
betra, að kaupfélagsstjórinn væri Sjálf-
stæðismaður.
Um þessar mundir bjó í sveitinni
myndarleg roskin ekkja með börnum
sínum, dugnaðarforkur, sjálfstæðishetja
og góðkunningi minn. Hún kom oft að
Rauðalæk og talaði margt við mig. Einu
sinni man ég að hún mælti þessi orð: „Þú
ættir nú, Helgi, að segja skilið við
bönnvaðan Framsóknarflokkinn, koma
til okkar og taka svo við af Jóni.“ Hún
meinti Jón Ólafsson bankastjóra og
■ Helgi Hannesson.
þingmann Rangæinga. Ég tel víst að sú
góða kona hafi sagt lík eða sömu orð við
Ingólf búðarmann. Enda beit hann á
VERKANNA
VEGNA
Simi 22123 Posthoif 1444 Trvggvagotu Reykjavik
agnið, og hlaut mikla umbun fyrir, -sem
raun bar vitni.
thaldið í Rangárþingi ofmat pólitíska
getu mína - og vildi fyrir það flæma mig
úr þjónustu kaupfélagsins. Og 1934 var
gerð gagnskör að því, enda var þá
Ingólfur kominn í spilið.
Ég var það sumar að bisa við að koma
upp nýrri sölubúð, austan við Rjóma-
skálann. Hún mátti ekki kosta meira en
kringum 5000 krónur. Þá boðaði Gunnar
á Rauðalæk stjómarfund, og færði sjálf-
ur inn í fundarbók fyrirmæli um hvemig
byggja skyldi. Þar stendur með fleim, að
búðardyr skuli vera á norðausturhomi
hússins, - þar sem næstum ógjörningur
var að koma þeim fyrir, fast við brattan
vegarkantinn, skammt frá brúarsporði.
Þar segir einnig, að reisa skuli íbúðar-
hússhæð á búðarlofti. Um það hafði ekki
áður verið rætt við mig. Þetta var bæði
fáránlegt hús og helmingi dýrara en
fjárhagur félagsins leyfði um þær
mundir.
Þá var Sigurjón bóndi í Raftholti
nýlega orðinn þriðji maður í stjóm
kaupfélagsins - og undirritaði þetta með
Gunnari.
Ég sá síðar, að þetta var klóklega
hugsað ágreiningsefni, líklega af Ingólfi
frænda - og íbúðin á búðarlofti var ætluð
handa honum.
Ég mótmælti vitleysunni - og reisti
húsið með því lagi, sem það hefur enn,
- þegar þetta er ritað: Éina hæð með
lágu vatnshallarisi.
Gunnar boðaði næsta stjómarfund
um vetumætur. Þá sögðu þeir mér að
verða á brott um næstu áramót, og réðu
Ingólf búðarmann til að taka við kaup-
félagsstjórn frá sama degi. Þeim lá svo
á, að þeir sinntu ekki 6 mánaða uppsagn-
arrétti mínum. Fyrir það var þetta
brottvikning, sem ég gat skotið undir
dóm félagsmanna - og gerði það.
Félagsmenn vom þá um 60, flestir
Holtamenn (urðu síðar talsvert á fjórða
hundrað 1). Þeim var stefnt á tvo fund-
arstaði: Ás og Marteinstungu. Fundina
sóttu allir nema Ingólfur búðarmaður.
Hann sat heima á Brekkum og sagði
konum, að of lítið mundi um sig muna
til að bjarga mér.
Sigurjón Sigurðsson í Raftholti,
drengilegur mælskumaður, sótti af hálfu
þeirra Gunnars sök á hendur mér.
Gunnar gat aldrei haldið ræðu á fundi.
Ég varði málstað minn. - Síðan var
útbýtt eyðublöðum og atkvæði greidd
um hvort ég skyldi fara. Á báðum
fundunum voru þeir fleiri, sem vildu ekki
reka mig. Þar með var kaupfélagsstjóra-
staða Ingólfs úr sjónmáli fyrst um sinn.
VIII
Hvað þeir félagar höfðust að næst veit
Ingólfur betur en ég - og hefði átt að
segja frá því fremur en ýmsum hégóma,
sem hann tínir upp í sögu sína. Mér var
sagt að hann hafi heimtað kaupfélag
handa sér. Vesalings Gunnar var milli
steins og sleggju. Hann stóð uppi ráða-
laus, með verklausan kaupfélagsstjóra.
Menn helda að Ingólfur hafi fundið
bjargráð, sem hjálpaði honum. Það var
hafið harðskeytt trúboð um íhaldskaup-
félag á Hellu, sem skyldi ná undir sig
allri verslun í Rangárþingi -og koma
Sambandskaupféiögunum fyrir kattar-
nef.
Sjálfstæðismenn um alla sýslu voru
eltir uppi, - og fyrir þeim lýst hver feikna
lyftistöng slíkt íhaldskaupfélag mundi
verða fyrir bú þeirra og „flokkinn" -
Þessir menn voru ekki látnir í friði, fyrr
en þeir hétu að ganga í hið nýja félag.
Ingólfur segir, að þennan vetur hafi þeir
safnað 350 félagsmönnum. „Mátti það
heita góður árangur á ekki lengri tíma,“
segir hann.
IX
„En það vil ég, að komi skýrt fram, að
ég er samvinnumaður," segir Ingólfur af
móði, á einum stað sögu sinnar.
Á stofnfundi kaupfélags íhaldsmanna
lét hann f ljósi samvinnuhugarfar sitt.
Hann var þar aðalræðúmaður, og mælti
meðal annars: „Það mun nú kannski
sumum sýnast að bera í bakkafullan
lækinn, að stofna þriðja kaupfélagið hér
í Rangárþingi. En þess skal ekki verða
langt að bíða, að hér verði eitt kaupfé-
lag: Kaupfélagið Þór.“
Hans samvinnuhugsjón í harðri
kreppu, var sú, að koma tveim sam-
vinnufélögum sýslunga sinna á kaldan
klaka,- og fjölmörgum skuldunautum
þeirra í enn meiri vandræði, en þá surfu
að þeim. Og hann lét ekki sitja við þessi
orð. Næstu ár og áratugi rægði hann þau
félög dauðarógi, að fordæmi Sögualdar-
sveitunga og kannski forföður okkar
frænda: Marðar á Stórahofi. - Honum
tókst að tæla frá þeim marga viðskipta-
menn: íhaldsginningafiflin - Okkur á
Rauðalæk gerði það engan geig. Margt
af því fólki kom eftir sem áður og keypti
vörur, sem gróðavænlegt var að selja
því. Enda var verðlag á Rauðalæk lengi
verulega lægra en á Hellu. Og með því
að sníða stakk eftir vexti var þá hægt að
láta litla verslun bera sig, eins vel og
aðrar stærri.
Kaupfélagið Þór á Hellu var frá
upphafi samvinnuskoffín, sem undir
handleiðslu Ingólfs ól á illindum milli
manna, og stórspillti flestri samvinnu í
Rangárþingi, til milljónatuga tjóns fyrir
Rangæinga.
Þessa mun Ingólfur vera sér meðvit-
andi. Þess vegna eignar hann þetta
skammarstrik öðrum, en ekki sér - og
skrökvar því að hann hafi engan þátt átt
í tilurð þess. Þar er lúalega launað
mönnum, sem fórnuðu heiðri og hags-
munum til þess að gera hann verslunar-
stjóra - og hófu hann síðan á hærri stall
með hundtryggu kjörfylgi sínu.
Erlendur f Odda, Guðmundur á Hofi,
Guðmundur á Núpi, Gunnar á Rauða-
læk, Sigurjón í Raftholti og Skúli á
Móeiðarhvoli voru allir hyggnir
búmenn, og ég held nokkuð góðviljaðir
í garð sýslunga sinna. Engum þeirra er
hægt að trúa til frumkvæðis að því
fólskuverki, sem þarna var stofnað til.
Þar þurfti mann eins og Mörð á Hofi,
sem gat tælt jafnvel nokkuð góða menn
til vondra verka. -Sökin var söm, þótt
tilræðið tækist ekki.
Mér finnst Ingólfur of fáorður um
afrek sín á Hellu. Hví lýsir hann eigi því
snillibragði, þegar hann fyrir hönd síns
félags krafði fjármálaráðherra íslands
um 3.333 milljónir skaðabætur fyrir það,
að ónýt brú var rifin af Rangá, en ný og
góð brú byggð yfir ána, þar sem allir sjá
að hún fer best. Þrír glámskyggnir
dómarar Hæstaréttar, sem hann valdi
sjálfur í matsnefnd, úrskurðuðu skaða-
bætur: 22.5% af kröfu - 750 þúsund,
sem flestum sýndist félagið fá að gjöf
fyrir ekki neitt! Sjálfur var Ingólfur
samgöngumálaráðherra í þann tíma!!
Ingólfur segir lítillega frá Hellubúðar-
brirna, sem Brunó heitinn Veber taldi
enga tilviljun. Hann bjó uppi á búðar-
lofti og óttaðist að verða brenndur inni.
Hann var að heiman þegar brann og
missti alla muni sína, en kaupfélagið
stórgræddi á þeim bruna.
Sögumaður hefði mátt lýsa hvernig
hægt er á aðalfundi að fela fyrir fundar-
mönnum, jafanvel tugmilljóna skuldir,
kaupfélags og skuldunauta þess.
X
„Ingólfur" - er ekki merkileg bók. -
Þó held ég, að þar sé eigi söguritara
sjálfum um að kenna. Það er engum
unnt, að skrifa tvö þykk bindi bóka til
lofs og frægðar Ingólfi á Hellu. Þar er of
lítið til að lofa og engin frægðarverk að
segja frá. Ingólfur hefði átt að biðja vin
sinn Guðmund Dan. að skrifa heimildar-
skáldsögu um afrek sín.Hann má í skjóli
skáldaleyfis hagræða sannleikanum. En
það mátti hvorki Ingólfur né Páll í
ævisögu. Ævisaga á að vera sönn! En til
þess að svo sé, þarf að segja löst og kost
á hetju sögunnar. Það lögmál er þver-
brotið í þessari Ingólfssögu, - nema úr
verði bætt í öðru bindi?
í upphafi þessara athugasemda segir,
að „Ingólfur á Hellu" sé helmingi minni
bók en hún sýnist, miðað við fyrirferð.
Um það er hún hliðstæð sögumanni, sem
hefur leikið það langa ævi, að sýnast
helmingi meiri og betri maður en hann
er, og tekist það ótrúlega vel. Hann naut
þess, að rangæskt „íhald“ var trúgjarnt,
hrekklítið og auðblekkt fólk. Það gleypti
við þeim galdramanni stjórnvisku og
verslunarsnilli - og gerði hann að sínum
Múhameð. Og ennmunþarsama sinni.
Mælt er að sunnlenskum Sjálfstæðis-
hetjum leiki hugur á, að reisa 6-12 álna
standmynd af honum við austursporð
Rángárbúar - og suðurláglenskt Sjálf-
stæðiskvenfólk vilji fórna giftingar-
hringnum og öðrum glórauðum ger-
semum sínum til þess að gullhúða tröllið.
Ritað í janúar 1983
Helgi Hanncsson
Nýr fjölnotavagn frá
Stærri og fullkomnari
★ Stórir hjólbarðar.
★ Byggðurfyrirnorskaraðstæður.
★ Mikil sporvídd.
★ Stöðuguráósléttulandi.
★ Tekur15rúmm.
★ Burðargeta15tonn.
★ Hentarvelíflatheysgryfjur.
★ Dreifir með sérstökum votheysdreifara 4-8 m.
afturfyrir sig, 3,3-4,5 m. á breidd og upp í 3,5 m.
hæð.
Einfalt og traust tæki til
alhliða notkunar
Til afgreiðslu strax.
G/obus(
LÁGMÚLI 5, SIMI 81555
Tækjamenn
Óskað er eftir vönum tækjamönnum með réttindi
á þungavinnuvélar.
Upplýsingar hjá starfsmannahaldi, mánudaginn
11.7. frá kl.9-12.
íslenskir Aðalverktakar.