Tíminn - 29.07.1983, Blaðsíða 9

FÖSTUDAGUR 29. JÚLÍ 1983
9
á vettvangi dagsins
VELFERÐARRÍKI
í ERFIÐLEIKUM
■ „Það hófst sem göfug og framsækin
hugsjón. Velferðarriki Evrópu myndu
skýla þegnum sínum fyrir fátækt,
mennta þá, sjá um þá er þeir veiktust og
halda þeim uppi á clliárunum. í stuttu
máli vonuðust forvígismennirnir til að
veita það sem fyrrum forsætisráðherra
Hollands Joop den Uyl kallaði: „Fullt af
huggulegum hlutum fyrir fólkið“. Um
áratugaskcið hefur vclferðarríkið gert
nákvæmlega þetta, veitt milljónum Evr-
ópubúa þægindi og þjónustu frá vöggu
til grafar. En kerfið hefur orðið hart úti
vegna kreppu og ríkisstjórnir um alla
Evrópu eru nú að skera niður félagsáætl-
anir sem eitt sinn voru stolt þjóða
þeirra“.
Pannig hefst forsíðugrein í tímaritinu
Newsweek 25. 7. um erfiðleika velferð-
arríkja í Evrópu en gífurleg aukning
kostnaðar við að halda velferðaíkerfinu
gangandi hefur á undanfömum mánuð-
um, og árum, kallað á mikinn samdrátt
á þessu sviði, það er næstum því sama í
hvaða landi gripið er niður alls staðar er
verið að finna leiðir til niðurskurðar á
þessu kerfi.
Upphaf velferðarríkisins má rekja
aftur á nítjándu öldina, til „járnkanslar-
ans“ Otto von Bismarck sem kom á fót
alhliða heilbrigðis og tryggingarkerfi
innanlands. Markmið hans voru þó
fremur pólitísk en af umhyggjusemi,
hann vildi draga úr viðgangi verkalýðs-
hreyfingarinnar og bauð fram „félags-
málapakka" í skiptum fyrir bann á
sósíalistaflokki landsins... „sá sem getur
horft fram á ellilífeyri er ánægðari og
auðveldari í meðhöndlun" sagði
Bismarck.
Um alla Evrópu var þetta kerfi síðan
lagt til grundvallar hjá öðrum þjóðum.
Uppúr 1930 komast svo jafnaðarmenna
til valda á Norðurlöndunum, Noregi,
Svíþjóð og Danmörku og þeir juku við
velferðarkerfið að miklum mun, tóku
inn í það atriði eins og áætlanir um
starfsmenntun fyrir atvinnulausa, ó-
keypis hjálp til verðandi og nýorðinna
mæðra og mun styrkara ellilífeyriskerfis.
Það var hins vegar Bretland sem lagði
línurnar, eða grunninn, að nútíma vel-
ferðarríkinu. í skýrslu sem Oxford-mað-
urinn William Henry Beveridge vann
árið 1942 eru sett fram fimm atriði sem
þjóðfélagið átti að tryggja; frelsi frá
skorti, sjúkdómum, þekkingarleysi, ó-
þrifnaði og aðgerðarleysi. Aðalatriðið
var svo „allt fyrir alla“, heilbrigðisþjón-
ustan, verkamannabústaðirnir og ellilíf-
eyrinn áttu að vera fyrir alla, ekki bara
þá fátæku. Stjórn Verkamannaflokksins
sem kosin var eftir seinni heimsstyrjöld-
ina kom þessu svo í framkvæmd og aðrar
þjóðir fylgdu lit. Þannig að við endann á
sjötta áratugnum var „velferðarríkiö"
búið að skipa sér fastan sess víðast í
Evrópu, þ.m.t. á íslandi.
Erfiðleikarnir
Erfiðleikarnir sem þessi ríki búa við í
dag er nokkuð sem áætlanasmiðirnir á
eftirstríðsárunum gátu vart séð fyrir.
Lenging lífdaga eykur kostnaðinn við
heilbrigðiskerfið meðan að færri barns-
fæðingar setja meiri þrýsting á það
launafólk sem verður að styðja hið æ
kostnaðarsamara kerfi.
Samkeppnin frá Japan og Bandaríkj-
unum hefur svo dregið úr velmegun
Evrópu og aukinn fjöldi atvinnulausra
er að sprengja fjárhagsáætlanir fyrir
atvinnuleysisbætur. Ekki er séð fyrir
endann á þessari þróun þar sem gamal-
gróinn iðnaður þessara landa er enn á
niðurleið, og hagvöxtur fer dagminnk-
andi. „Þegar maður hefur færra fólk er
vinnur fyrir minni peningum, kemur
minna af peningum inn í sjóði á sama
tíma og meir verður að borga úr þeim“
segir Wolfgang Sschroeter starfsmaður í
atvinnumálaráðuneytinu í Bonn. „Sár
þörf er á aðlögun á einhvern hátt“.
Á sama tíma og vandamálin hlaðast
upp eiga ríkisstjórnir í Evrópu í æ meiri
erfiðleikum að ráða við þau. Kostnaður
við „velferðarríkið" stígur ört. Ríki sem
greiddu að meðaltali 19,3% af vergum
þjóöartekjum í félagsframkvæmdir 1970
greiða nú um þriðjung af heildarfram-
leiðslu sinni til velferðarmála meðan
skattabyrðir aukast að mun.
Fjármunirnir sem Evrópuríkin eyða á
hvert mannsbarn árlega eru allt frá
22.900 kr. á Ítalíu og upp í 52.400 kr. í
Þýskalandi. Milljónir gestaverkamanna,
sem eiga rétt á fullum bótum í kerfinu,
eru svo aukabyrði. Algeng misnotkun á
kerfinu heldur kostnaði háum og neðan-
jarðarhagkerfi sviptir stjórnvöld nauð-
synlegum tekjum af sköttum.
í stuttu máli eru stjórnvöld í illvígum
vítahring. Þau eyða æ meiru í félagslegar
áætlanir, oft með lánsfé fengnu erlendis
frá til að mæta greiðslunum og hafa því
lítið aflögu til að fjárfesta í nýjum
atvinnugreinum sem gætu hjálpað til við
að létta álagið.
Niðurskurður
Er ríkisstjórnir, til hægri og vinstri,
horfast í augu við þetta vandamál, taka
þær æ harðari afstöðu til félagslegrar
eyðslu. Hægri stjórnir sem komist hafa
til valda um norðanverða álfuna hafa á
undanförnum árum skorið niður fjár-
magn á öllum sviðum, frá ríkisreknum
dagheimilum og námslánum til húsa-
leigustyrkja og ellilífeyris. í Frakklandi
hefur ríkisstjórn Mitterrands þannig
þurft að skera niður verulega hið tveggja
ára framsækna prógramm sitt vegna
efnahagsástandsins í dag. í sumum
löndum er það spurningin um hornstein
sjálfs velferðarkerfisins; í Danmörku
sem eitt sinn var fyrirmyndarríki á
þessum vettvangi, hefurforsætisráðherr-
ann Poul Schluter kallað á „einkavæð-
ingu“ iðnaðar og eftirlaunasjóða. í
Bretlandi og Þýskalandi hafa verið um-
ræður um að takmarka kerfið við aðeins
þá sem raunverulega þurfa á því að
halda.
Engin ríkisstjórn virðist áköf, eða
hæf, til að leggja niður velferðarkerfið.
Domenico Mirone varaforseti Istitoto
Nazionale della Previdenza Sociale lýsir
velferðarríkinu sem „byggingu að hruni
komna sem ekki er hægt að jafna við
jörðu vegna þeirra milljón manna sem
hanga á veggjum hennar“.
Skoðanakannanir sýna að almenning-
ur er mjög hlynntur velferðaráætlunum,
jafnvel þeir sem hafa góða afkomu, og
vill ekki gefa upp á bátinn þann hagnað
sem og aðrir hafa af þeim. En niður-
skurður er tilkynntur hafa iðulega orðið
miklar mótmælagöngur.
Kreppa
Það sem einkum setur mikinn þrýsting
á velferðarkerfið er hið mikla atvinnu-
leysi sem ríkt hefur og ríkir í Evrópu um
þessar mundir. Alls eru um 12 milljónir
manna þar atvinnulausar nú og kostnað-
ur við atvinnuleysisbætur er gífurlegur,
en þetta er atriði sem við íslendingar
höfum verið blessunarlega lausir við á
undanförnum áratug.
Atvinnuleysisbætur í Evrópulöndum
eru víðast hvar verulega góðar. Sem
dæmi má nefna að í Hollandi fá atvinnu-
lausir 80% tekna sinna í bætur fyrstu tvö
árin sem þeir eru atvinnulausir, í Bret-
landi fá sumir atvinnulausir meira í
bætur en þeir höfðu í laun, þannig var-
Alan Marr sjúkraliði í London með um
200 kr. meira á viku sem atvinnulaus en
hann hafði í starfinu. Og þar sem um er
að ræða að sá tími sem hver og einn er
atvinnulaus hefur orðið æ lengri á
undanförnum árum hafa ríkisstjórnir í
Evrópu ekki lengur efni á þessum háu
bótum.
„Kerfið er sniðið til að hjálpa fólki
í skammtíma vandræðum. Nú eyða 1,7
■ Kostnaðurinn við að halda uppi velferðarríkinu fer stöðugt vaxandi eins og sjá
má á þessari töflu. Dekkri fletirnir eru félagsleg eyðsla sem hlutfall af vergri
þjóðarframleiðslu. Ljósari fletimir eru tekjur ríkisins af vergri þjóðarframleiðslu.
Samkvæmt upplýsingum frá Þjóðhagsstofnun er kostnaður ríkisins vegna heilbrigð-
is- og tryggingakerfis 1982 um 12% af vergri þjóðarframleiðslu á móti 9% 1972 en
ríkistekjumar aftur á móti 31% 1982 á móti 25% 1972. Þessar tölur verður að taka
með þeim fyrirvara að hér er einungis átt við ríkið sjálft, ef sveitarfélögin kæmu einnig
inn í þetta dæmi mundi kostnaðurinn hækka um nokkur prósentustig og ýmsir aðrir
liðir geta einnig komið inn í dæmið sem eriitt er að meta á millum okkar og annarra
evrópulanda. Hins vegar virðist hlutfallið á milli þesara þátta og þróunin síðustu 10
ár vera nokkuð svipuð hérlendis og í öðram evrópulöndum.
■ Ókeypis máltið fyrir böm í Bretlandi.
■ Vestur-þýskir í kröfugöngu fyrir auknum starfsþjálfunarprógrömmum.
milljón manns, undir 25 ára aldri, í
Efnahagsbandalagslöndunum meir en
ári í að leita að vinnu“ segir einn
félagsmálasérfræðinga EBE í Brussel.
Atvinnuleysið kemur verst niður á
unga fólkinu og er atvinnuleysi meðal
þess í sumum löndum allt að 35%. í
Danmörku kveða nýjar reglur um bætur
svo á um að þær skuli vera 5.520 kr. á
mánuði fyrir ungt fólk sem býr eitt, þótt
danska verkamannasambandið segi að
algjört lágmark sé 7.590 kr á mánuði.
„Ég bý í litlu skítugu herbergi" segir
Robert Hansen 23 ára sem verið hefur
atvinnulaus síðan hann hætti í skóla 17
ára gamall. „Síminn hefur verið lokaður.
Það eru göt á báðum skónum mínum“.
Wolfgang Krimm 24 ára gamall Vest-
ur-Þjóðverji hefur verið atvinnulaus um
8 mánaða skeið er hann var látinn hætta
í starfi sínu í stáliðjuveri í Duisburg.
Kona hans, fyrrum verksmiðjukona, er
einnig atvinnulaus, og hvorugt á nokkra
von um vinnu á næstunni.
„Kona mín og ég getum ekki lifað á
8.280 kr. á mánuði sem við fáum í
atvinnuleysisbætur" segir Krimm. „Við
verðum að segja okkur á sveitina. Það
er nokkuð sem ég ólst ekki upp við að
vænta".
Aðgerðir
Er ríkisstjórnir reyna að takast á við
þennan vanda lenda þær á milli steðjans
og sleggjunnar, annarsvegar er þörfin á
að draga úr kostnaðinum og hinsvegar
er þörfin á að mæta væntingum almenn-
ings. Hér eru tvö dæmi um viðbrögð
tveggja ólíkra ríkisstjórna, í Bretlandi
og Frakklandi.
Margaret Thatcher forsætisráðherra
Bretlands vill ekki einfaldlega minnka
velferðarkerfið, hún vill ráðast á stoðir
þess. Hún hefur aftur og aftur sagt að
kerfið hafi verið alltof örlátt á almenning
og hafi dregið úr sjálfsbjargarviðleitni
hans. Hún vill að einkaframtakið taki
við flestum ef ekki öllum þáttum velferð-
arkerfisins.
Hvað varðar eina milljón atvinnu-
lausra ungmenna í Bretlandi segir
Thatcher: „Það er of auðvelt fyrir þá að
fara beint úr skólanum og á atvinnuleys-
isbætur 16 ára. Þeim líkar það, þeir hafa
vasana fulla af peningum og sumir þeirra
læra lífstíl sem þeir hefðu aldrei átt að
fá tækifæri til“.
En orð hennar eru mun harðari en
aðgerðir. Samfélagsleg eyðsla sem hlut-
fall af þjóðartekjum hefur í rauninni
aukist síðan hún komst til valda 1979 og
hefur helstu þáttum kerfisins, ellilífeyri,
örorkubótum og atvinnuleysisstyrkjum
tekist að halda í við verðbólguna og
andvelferðarstefna Thatcher á sér lítinn
hljómgrunn með þjóðinni. Skoðana-
könnun Gallup um þau mál sýnir að
80% þjóðarinnar vilja halda þessum
málum á núverandi stigi.
í Frakklandi horfist Mitterrand í augu
við ólík vandamál. Þegar sósíalistar
náðu völdum fyrir tveimur árum voru
þeir fljótir að auka félagslega aðstoð.
Þeir hækkuðu húsaleigustyrk til fátækra
og aldraðra og gáfu verkamönnum viku
sumarfrí í viðbót við það sem þeir
höfðu. Það varð hinsvegar brátt augljóst
að landið hafði ekki efni á auknum
kostnaði þessu samfara þegar hagvöxtur-
inn var á sama tíma við frostmarkið og
ríkisstjórnin þurti því brátt að skera
niður margar áætlanir sínar. Á undan-
förnu ári hafa þeir svo hækkað skattana
og lækkað bæturnar í harkalegu efna-
hagsprógrammi sem ná á til ársins 1984.
„Hinar félagslegu umbætur sem við
höfum gert frá 1981 voru nauðsynlegar
til að bæta úr misrétti. Þær hafa hinsveg-
ar farið illa með okkur efnahagslega og
því verðum við nú að herða sultarólina“
segir Pierre Mauroy forsætisráðherra.
-FRI
(byggt á Newsweek og upplýslngum
frá Þjódhagsstofnun)