Tíminn - 05.06.1983, Blaðsíða 9

SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ1983
9
menn og málefni
Rangar fjárfestingar
skerða lífskj örin
f1 • I ú I í* I a n liv* fi ■■fw n n iv <■ I' rtp ♦ n A11 •“ pi rtl*rt rtn fl i i f r I 1' I p if ■ . » 1' 1 r ■ f U .-■■■■
Gífurlegur fjármagnskostnaður er
flestum fyrirtækjum þungur í skauti og
hefur varla verið kvartað meira um
annað efni hér á landi undanfarin ár.
Erlend lán hafa löngum verið verð-
tryggð og hafa hækkað í krónutölu við
hverja gengisfellingu og gengissig. En
þegar verðtrygging var upptekin á
innlendum lánum einnig keyrðu kvein-
stafirnir um fjármagnskostnað um
þverbak, og er svo komið að atvinnu-
fyrirtæki eru að komast í þrot og
margir einstaklingar eiga erfiða ævi
vegna íbúðaskulda.
Stjórnendur fyrirtækja fjalla rpjög
einhliða um fjármagnskostnaðinn,
hann er of mikill segja þeir og sakna
þeirra góðu gömlu tíma þegar verð-
bólgan sá um að greiða skuldir þeirra.
Um hitt er minna rætt hvers vegna
fyrirtækin eru rekin með þessum gífur-
lega kostnaði. Margir framkvæmda-
stjórar og stjórnarformenn hafa upp-
lýst á seinni tíð, að þessi hræðilegi
fjármagnskostnaður sé orðinn meiri
en launakostnaður fyrirtækjanna, og
hlýtur það aó vera óeðlilegt ástand í
flestum tilfellum.
En um fjárfestinguna er minna rætt.
og alls ekki um offjárfjárfestingu sem
er áreiðanlega miklu. miklu meiri en
menn þora að viðurkenna eða gera sér
grein fyrir. Ef fjárfest væri af viti og
einhverri skipulagsgáfu væri áreiðan-
lega minna tálað um böl fjármagns-
kostnaðarins. Það er ekki aðeins að
fjármagnskostnaðurinn sé óhóflegur
heldur er það trú og vissa undirritaðs
að fjárfestingarnar séu það ekki síður.
Framfarir, uppbygging og bætt lífs-
kjör eru einkunnarorð okkar tíma.
Vissulega eru þetta ágæt markmið og
mikið hefur áunnist við að þoka þeim
áleiðis. En þegar kappið er meira en
forsjáin geta framfarirnar og uppbygg-
ingin snúist upp í andhverfu sína og
orðið lífskjörunum fjötur um fót.
Martröð
í mörgum löndum er erlend skulda-
byrði orðin hreinasta martröð. Það eru
ekki eingöngu fátækustu löndin sem
ekki ráða við að greiða ófhóflegar
skuldir sínar. Enda er svo komið að
martröðin er farin að breiðast út og
lánadrottnar farnir að verða svefn-
styggir því ríkisgjaldþrot geta breiðst
út eins og eldur í sinu og ef svo fer
verða bankajöfrar ríku landanna að
fara og biðja guð að hjálpa sér og
fjármálaveldi sínu.
Það er eftirtektarvert að mörg þeirra
ríkja sem mest skulda eru olíufram-
leiðsluríki, Mexíkó, Nígería, Venez-
uela. Olíuauðurinn er beinlinis að
verða þeim að falli. Þessi ríki tóku
endalaust lán þegar olíuverð fór sí-
hækkandi, en þegar stans varð þar á og
tregðu tók að gæta hjá olíukaupendum
sátu þessi ríki í skuldasúpu og sitja
enn, og alþjóðabankinn hleypur aftur
og aftur undir bagga til að hjálpa þeim
að gréiða afborganir á tilsettum tíma.
Ástæðan fyrir þessum óförum er blind
trú á framfarir og fjárfestingu. Lánin
hafa verið notúð til ýmissa nytsamra
hluta, en fyrst og fremst í fjárfestingar,
sem ekki skila þeim arði sem vænst var.
í öðrum oiíuframleiðsluríkjum eru
ótal dæmi um miður skynsamlegar
fjárfestingar. I Persaflóaríkjunum hafa
verið reistar ótal verksmiðjur og iðju-
ver sem eru lítt eða ekki starfrækt. Það
átti að nota hluta af olíugróðanum til
að géra þessi lönd að þróuðum iðnríkj-
um. En ekkert hefur miðað í þeim
efnum. En olíuarabarnir hafa gott
forskot í auðsöfnuninni og sér ekki
högg á vatni þótt þeir bruóii í kjánaleg-
ar fjárfestingar. En fyrrgreind olíu-
framleiðsluríki eru tiltölulega nýorðnir
stórframleiðendur og máttu ekki vera
að því að bíða með „umbæturnar'* á
meðan verið var að safna í sjóði, lán
skyldu það vera.
Mörg önnur ríki, sem ekki er bein-
línis hægt að kalla vanþróuð lönd hafa
reist sér hurðarás um öxl með lán-
tökum og fjárfestingarbrjálæði. Vand-
ræðagangurinn í Póllandi er ekki síður
efnahagslegur en pólitískur. Þar fer
saman afleitt stjórnarfar og vond fjár-
málastjórn. Ungverjaland og Rúmenía
eru meðal þeirra ríkja sem skulda
meira en þau fá undir risið. Lántökur
þessara kommúnistaríkja á Vestur-
löndum hafa allar farið í svokallaða
uppbyggingu og fjárfestingar sem ekki
standa undir sér. Júgóslavía er á sama
báti.
Rómanska Ameríka eygir ekki leið
út úr ógöngunum og stórgóð lönd eins
og Brasilía og Argentína fá „uppbygg-
inguna“ ekki til að standa undir sér og
það fer hrollur um skuldunautana í
hvert sinn sem afborgunardagar
nálgast, en til þess hefur Alþjóðabank-
anum tekist að sjá svo til að stjarn-
fræðilegar fúlgur falli ekki ígjalddaga.
Hér eru aðeins talin fá þeirra rtkja
sem ekki ráða við að greiða skuldir
sínar. En þessi lönd eiga það sammerkt
að ætla sér um of við að byggja upp
iðnað og aðra atvinnuvegi og gríðar-
miklar fjárfestingar þannig runnið út í
sandinn. og lítið stendur eftir annað en
skuldirnar.
Allt til að spara
starfskraftinn
Þótt skuldir íslendinga erlendis séu
miklar og afborganir um fjórðungur af
útflutningstekjum, er það lítið hlutfall
miðað við stórskuldarana, og með
ráðdeildarsemi ætti það ekki að vera
þjóðarbúinu ofvaxið, að létta á
skuldabagganum. En við eigum það
sammerkt með mörgum öðrum þjóð-
um að fjárfesta um of, ekki á einu sviði
heldur mörgum.
Kröfluvirkjun er iðulega tekin sem
dæmi um ranga fjárfestingu. Dýr fram-
kvæmd sem ekki skilar þeirri fram-
leiðslu sem reiknað var með. Það er
sama:' hvort menn vilja kalla virkjun-
ina óheppni eða asnaspark. Staðreynd-
in er sú að hún skilar ekki þeirri orku
sem reiknað var með og fjárfestingin
er þungur baggi. Stjórnmálamenn og
tækniráðgjafar geta svo sem kennt
hverjum öðrum um hvers vegna var
virkjað þarna, en aðalatriðið er að það
var gert og enn er verið að borga
brúsann.
Offjárfesting í sjávarútvegi hefur
verið svo mikið á milli tannanna á fólki
að litlu er þar við að bæta. En hvort
sem mönnum líkar betur eða ver er
þetta sá atvinnuvegur sem heldur þjóð-
arbúinu gangandi, og sé á heildina litið
er því fé ekki illa varið sem fer til
fiskveiða, þótt deila megi um einstok
tilvik.
Mikið kapp er lagt á að vélvæða
fiskiðnaðinn. Fiskurinn er flakaður,
roðflettur og jafnvel spyrtur í vélum.
Nú er mikið mál að láta tölvur stjórna
vélunum í stað fólks og tölvuvogir eru
ómissandi í hverju frystihúsi. Á sama
tíma og miklu fé er varið í að vél- og
tölvuvæða fiskiðnaðinn er keppst við
að halda uppi fuilri atvinnu í verstöðv-
unum og gengur misjafnlega. Kröfur
eru uppi um að koma á fót svokölluð-
um iðnfyrirtækjum við hlið fiskvinnslu-
stöðvanna til að glæða atvinnu og sums
staðar er þetta gert.
Nú eru starfandi á þriðja tug húsa-
verksmiðja víðs vegar um land. Nýleg
skýrsla nefndar sem athugaði þessa
starfsemi sýnir að afkastageta verk-
smiðjanna er nær helmingi meiri en
markaðurinn tekur við. Þar að auki
eru flutt inn tilbúin hús. Ráðagerðir
eru uppi um stækkun nokkurra þessara
verksmiðja og vélakaup til að auka
afköstin.
Forráðamenn skipasmíðastöðva
kvarta mjög yfir verkefnaleysi og sýna
fram á að þeir gætu smíðað fleiri og
stærri skip en menn hafa ráð á að
kaupa. Það skyldi þó ekki vera að
skipasmíðastöðvarnar séu of margar
og óhóflega afkastamiklar.
A sama tíma og kaupendur skipa
geta fengið þau mun ódýrari erlendis
er varla von til þess að innlendar
skipasmíðastöðvar geti unnið með
fullum afköstum.
Tæknivæðing sem ekkert
sparar
f skýrslunni um verksmiðjuhúsin
kom fram, að ekki hefði tekist að
lækka byggingarkostnað svo neinu
næmi þar sem ekki tæki að nýta kosti
fjöldaframleiðslunnar. Vélakaupin og
fjármagnskostnaðurinn er meiri en svo
að verðið geti lækkað.
Á sama tima og hamast er við að
flytja inn vélar sem smíða hús sem eru
jafndýr og þau hús sem smiðir banga
saman. er atvinnuleysi meðal bygg-
ingamanna. Smiðir á Norðurlandi og
víðar kvarta sáran yfir verkefnaskorti
og þykjast góðir ef þeir komast í aðra
atvinnu þar sem menntun þeirra og
hæfni kemur síður að gagni.
Tækniframfarirnar koma víðar við.
Byggingakranar rísa eins og skógur
yfir hverfum sem eru í byggingum.
Þessi tæki flýta fyrir bvggingu húsa og
spara mannafla. En samt sem áður
hækkar byggingakostnaður jafnt og
þétt. Maður sem gjörla fylgist með
byggingariðnaöinum nefur staðhæft að
óhóflega mikið hafi verið keypt af
þessum dýru verkfærum og nýting
þeirra sé í engu samræmi við kostnað-
inn. Það sem sparast í tírna og greidd-
um vinnustundum fer til útlendra
kranaframleiðenda.
Það þótti tíðindum sæta fyrir
nokkrum vikum þegar Trésmiðjan
Víðir gerði samning um framleiðslu og
sölu á verulegu magni húsgagna til
Bandaríkjanna. M.a. var dáðst að
þessu framtaki í þessu blaði. Nú hafa
dugnaðarmennirnir í Víði bætt um
betur og tekist að selja helmingi meira
magn en áður var samið um. En það
var athyglisverð yfirlýsing forstjórans
er hann skýrði frá síðari samningnum,
að trúlega þyrfti ekki að bæta við
mannskap þótt svona vel hafi tekist til,
því afkastageta verksmiðjunnar væri
svo mikil að vel væri hægt að bæta
þessari framleiðslu við.
Það er ánægjuefni að verksmiðjan
skuli vera svo í stakk búin að geta
fyrirvaralaust aukið framleiðslu sína
sem nemur milljónum dollara að verð-
mæti án þess að auka vélakost eða
mannskap.
Óneitanlega læðist að manni grunur
um að víða sé pottur brotinn í þessum
efnum. Fyrirtæki, stór og smá, sanka
að sér vélu,m og tækjum alls konar en
trúin á ágæti framleiðninnar og hag-
vaxtarins krefst mikillar fjárfestingar.
En síðan er undir hælinn lagt hvort
fjárfestingin skilar þeim arði sem að er
stefnt. Dýrar og afkastamiklar vélar
þurfa ekki endilega að auka hag-
kvæmni. Það gera þær ekki nema að
nýting sé sæmileg og markaður fyrir
þá vöru sem þær eiga að framleiða.
Oddur Ólafsson,
ritstjórnarfulltrúi,
skrifar
Áburðarverð og
mjólkurhallir
Bændur kvarta að vonum yfir því
ofboðslega áburðarverði sem þeim er
gert að greiða og þeim mikla fjár-
magnskostnaði sem því fylgir. Á sama
tíma og offramleiðsla er á kjöti eru
bændur að kikna undir kostnaði við að
ná sem mestum heyfeng og kjarnfóður-
reikningar þeirra eru himinháir. Leik-
manni sýnist hagkvæmara að minnka
svolítið bústofninn og umfram allt
tilkostnaðinn. Laun bænda þyrftu ekki
að minnka fyrir því ef rétt er að málum
staðið. Afkoman þarf ekki að versna
þótt framleiðsla minnki ef mögulegt
væri að draga verulega úr fjármagns-
kostnaði.
Landbúnaðurinn er vel tæknivæddur
enda hefur framleiðni hans aukist svo
að aldrei hafa jafn fáir framleitt eins
mikið af búvöru og nú. En samt sem
áður berja bændur sér vegna Iélegrar
afkomu. Þeir hafa allir sömu sögu að
segja: tilkostnaðurinn við búskapinn
er svo mikill, að lítið verður eftir þegar
hann er að fullu greiddur. Það er sem
sagt fjármagnskostnaðurinn sem er
bændum svo þungur í skauti. að þeir
tcljast til láglaunamanna.
Tæknivæðingin hefur í enn ríkara
mæli verið tekin í þjónustu vinnslu- og
dreifingarfyrirtækja þeirra sem bú-
vörur fara í gegnum. Miklar upphæðir
liggja í allri þeirri fjárfestingu og enn á
að bæta um betur er hinar miklu
mjólkurhallir rísa, á Ártúnshöfða. Á
Selfossi er stærsta og eitt fullkomnasta
mjólkurbú á Norðurlöndum, ef ekki
allri Evrópu. Skammt er um liðið
síðan tekið var í notkun nýtt og
fullkomið mjólkurbú við brúarsporð-
inn í Borgarnesi. Það þarf gild rök til
að sannfæra rnann um að brýna nauð-
syn beri til að fjárfesta í hinum miklu
framkvæmdum sem hafnar eru til að
hýsa mjólkurvinnsluvélar í höfuðborg-
inni.
Víti til að varast
Hér hefur aðeins verið tæpt lítillega
á offjármögnun framleiðsluatvinnu-
vega. En þeir mega hvað síst við illa
grunduðum fjárfestingunr sem ekki
nýtast en verða rekstrinum fjötur um
fót. Þegar fjárfest er um of hækkar það
aðeins vöruverð í stað þess að lækka
það ef tæknin er nýtt á skynsamlegan
hátt, og við höfum lítið við tækniundur
að gera t.d. í byggingariðnaði ef það
kemur húsakaupendum á engan hátt
til góða.
Verslunarhallir og opinberar fram-
kvæmdir eru svo kafli út af fyrir sig. í
orkuframkvæmdum og dreifingarkerf-
inu er sjálfsagt allt í sómanum nema
Krafla og raforkuverðið til ísal. Og
fjárfestingar á vegum opinberra aðila
eru skornar við nögl og minni og
tíkarlegri á allan máta en gerist í
nágrannalöndum, að því er þrýstihóp-
ar og áhugaaðilar þreytast seint á að
þylja yfir okkur. Einkaaðilar byggja
stórt og kaupa dýrt og kvarta sáran yfir
verðtryggingu og kostnaði af lánunum.
Verðtrygging og háir vextir koma
illa við marga, en stjórnendur fyrir-'
tækja mættu alltof oft sýna meiri
fyrirhyggju og vega og meta markaðs-
aðstæður og þörf fyrir framleiðslu sína
áður en þeir ana ut í fjárfrekar fram-
kvæmdir og kenna síðan öllu öðru um
en sjálfum ser þegar þeir eru búnir að
fjárfesta meira en reksturinn stendur
undir.
Menn þurfa ekki að fá glýju í augun
þegar tæknikratar og vélasölumenn
knýja á um að framfarir og fjárfesting-
ar séu endilega undirstaða hagkvæms
reksturs. Dæmin um hörmulegar af-
lciðingar mikillar og rangrar fjárfest-
ingar blasa við um allan heim.