Tíminn - 08.01.1984, Qupperneq 9

HVERNIG GRÖÐANUM
ER GRÝTT í SJÖINN
■ Þj óðarframleiðsla íslendinga er ein
hin mesta í veröldinni sé miðað við
höfðatölu, enda eru lífskjör með því
besta sem þekkist. Þótt stundum sé
talað um markaðserfiðleika eru þeir
hverfandi miðað við útflutning flestra
annarra þjóða. Á íslandi er framleidd
góð vara og auðseljanleg. Við höfum
komið upp eigin markaðskerfi erlendis
og langmestur hluti útflutningsfram-
leiðslunnar selst jafnt og þétt fyrir
beinharða peninga. Atvinnuleysi er
hverfandi og landsmenn eru sjálfir vel
færir um að vinna sína vöru og selja.
Þau vandkvæði sem við verðum
stundum fyrir með útflutninginn eru
smávægileg, sé á heildina litið. Auðvit-
að kemur sér illa að geta ekki selt
skreið eða fengið borgun fyrir það sem
sent er úr landi og það hefur komið illa
við landbúnaðinn að markaðir fyrir
dilkakjöt hurfu, og einstaka atvinnu-
greinar og þjóðarbúið orðið fyrir
áföllum. En aðrar afurðir seljast fyrir
gott verð.
Samt sem áður hafa hrannast upp
skuldir erlendis. Efnahagsmálin voru
áð komast á heljarþröm þegar gripið
var rösklega í taumana á s.l. vori. Enn
blasa miklir erfiðleikar við. Útgerðar
fyrirtæki eru skuldum vafin og verður
ríkisvaldið að gera ráðstafanir til að
hægt sé að halda sjávarútvegi og fisk-
vinnslunni gangandi. Aðrar atvinnu-
greínar bera sig einnig illa.
Setja verður kvótakerfi á útgerðina.
Landbúnaðurinn hefur þegar dregið
úr framleiðslunni, en leitast við að
bæta samdráttinn upp með nýjum
búgreinum.
Iðnaður á í vök að verjast þótt betur
horfi nú þegar árangur efnahagsað-
gerðanna síðan í vor eru að koma í
ljós.
En hvernig má það vera að í því
mikla góðæri sem þjóðin hefur notið
undanfarin ár skuli allt vera á góðri
leið fjandans til þegar eitthvað blæs á
móti, fiskgengd minnkar og sumarhiti
bregst.
Það hefur vafist fyrir mörgum hvort
íslendingum hafi nokkru sinni lærst að
lifa í iandi sínu og nýta gögn þess og
gæði á hagkvæman hátt. Á hinum
síðustu og bestu uppgangstímum er
framfarahugurinn og gróðafíknin svo
mikii, að það sem átti að skila enn
meiri arði hefur reynst myllusteinn um
háls landsmanna og gert þá skulduga
en ekki ríka. Offjárfestingin skilar sér
ekki í aukinni hagsæld, heldur þvert á
móti.
Skuldir á skuldir ofan
í félagi hagfræðinga og
viðskiptafræðinga eru 800 meðlimir.
Að minnsta kosti 20 stofnanir og
deildir innan stærri stofnana fást ein-
göngu við hagfræðilega útreikninga.
Nóg ætti því að vera kalkúlerað. En,
því miður, þjóðarbúið, fyrirtækin og
einstaklingar eiga það sameiginlegt að
vera að drukkna í skuldum.
Menn hafa mjög velt fyrir sér hvern-
ig á þessu standi, og er þá margt talið
til, en líklega ekkert einhlítt. Islend-
ingar vinna mikið og laun eru ekki
tiltakanlega há, sé mið tekið af þeim
þjóðum sem við viljum helst líkjast og
eigum menningarlega og landfræðilega
samleið með. Eyðslusemi íslendinga
er sjálfsagt ekkert meiri en gengur og
gerist meðal þjóða sem búa við svipaða
þjóðarframleiðslu. Herkostnaður er
enginn, en á sumum sviðum berum við
tiltölulega meiri kostnað en aðrar
þjóðir, svo sem af samgöngum, og
fámenn þjóð hlýtur að kosta meiru til
margs konar nauðsynlegra stofnana
sem heyra til sjálfstæðu ríki en hinar
fjölmennari.
En hvað sem veldur er það staðr-
eynd að þjóðarauðurinn nýtist illa og
það er ekki vansalaust þegar farið er
að bera okkur saman við stórskuldug-
ustu þjóðir heims.
Bænda-hagfræði
séra Magnúsar
Séra Magnús Bl. Jónsson í Vallarnesi
var mikill búhöldur og fjáraflamaður
góður. Hafa komið út tvö væn bindi af
æfisögu þessa merka manns, en hefur
endurminningum hans ekki verið gef-
inn sá gaumur er skyldi og önnur
ómerkari bókverk skyggt þar á..
Séra Magnús braust til mennta við
' lítil efni. Gáfur hans og glöggskyggni
voru honum betra veganesti en auður.
Oft rann honum til rifja það ráðleysi
og sú íhaldssemi sem hann sá víðast í
kringum sig í uppvextinum og hét því
að hann skyldi ávallt vera efnalega
sjálfstæður. Það tókst honum og vel
það.
Fjármál voru ofarlega í huga séra
Magnúsar, en brask og skjóttekinn
gróði voru honum ekki að skapi. Hann
gerði sér mjög glögga grein fyrir hvað
það var sem skapaði auðinn og not-
færði sér það. Magnús reyndi að kenna
öðrum hvernig þeir ættu að hagnast,
en þar var við ramman reip að draga.
í endurminningum séra Magnúsar
Bl. Jónssonar er kafli er hann nefnir
Árið 1899-1900. Bænda-hagfræði. í
Vallarnesi hóf hann búskap 1892.
Hann telur að á fardögum 1895 hafi
búið verið fullvaxið. Síðar stækkaði
hann búið, en þá kom í ljós að það gaf
minni arð og minnkaði hann þá við sig
fjárstofninn og þá gafst betur.
í kaflanum um bændahagfræðina
segir: „Annars hygg ég bestu bú-
mennskuna vera: dómgreind og skiln-
ing á því, hver áhöfn hæfi jörð best, til
þess að bú gefi sem mestan hagnað. En
til þess þarf að skilja jörðina, ef svo
mætti segja, og meta allar aðstæður á
hverjum stað og tíma. Þetta tel ég
aðalvandann við búskap og það sem
flestir flaska á. En án þessa getur
búskapur ekki gengið vel. Ég veitti
þessu eftirtekt í tíma og slapp fyrir það
við að stórskaða sjálfan mig á misnotk-
un ábúðarjarðar minnar. Og tapið á
tilrauninni, sem einhvern tíma varð að
gera hvort eð var, var ekki of hár
skólakostnaður, enda margborgaðist
síðar". (Skólakostnaðurinn sem séra,
Magnús talar hér um, er ofstækkkun
búsins).
Óskiljanieg blinda
„Úr því ég komst inn á þetta efni,
tel ég rétt að skýra það nokkur betur.
Ég gæti ekki, þó ég vildi, bent á hvað
aðallega stæði bændum í öðrum lands-
hluturn fyrir efnalegum þrifum. En á
Héraði, þar sem þó var jafnbetri
búskapur en ég hafði áður þekkt, get
ég sagt þetta skýrt og ákveðið. Bú-
skapur á Héraði var mjög jafn, svo að
þar þekktist vart auður né fátækt.
Flestir höfðu sömu eða mjög lík tök á
rekstri búanna.Og tökin voru yfirleitt
rétt og góð. Bændur þar höfðu því að
flestu leyti öll skilyrði þess að verða
efnaðir menn. í stærri eða smærri stíl,
nokkuð mismunandi eftir stærð jarða
o.fl. Ég segi: að flestu leyti, af því að
þeir virtust allir vera svo merkilega
samtaka um að láta sér sjást yfir
grundvallar skilyrðið: „að nota jarðirn-
ar rétt“. Þó þeim væri bent á þetta, og
þó þeir sjálfir væru hartnær árlega að
fá sannanir fyrir því, þá var alls
ómögulegt að láta þá skilja það. En
hinar áþreifanlegu sannanir, sem þeir
voru svo óskiljanlega blindir fyrir,
voru þessar. Nálega hver bóndi hafi
byrjað með sáralítinn bústofn 20-30
■ Séra Magnús Bl. Jónsson.
Gróðanum grýtt í sjóinn
Hinn hagsýni prestur og bóndi dreg-
ur kenningu sína saman síðar í kaflan-
um: „Stærð bús má aldrei fara fram úr
því, sem er hæfileg og eðlileg áhöfn
jarðar. En hæfileg áhöfn er sú, sem
mestan hreinan gróða gefur. Það sem
að var á Héraðinu, var það, að allir
bændur þar, stórir og smáir, með
aðeins einni undantekningu, voru frá
byrjun búskapar síns og æfina út að
koma búunum upp. Þeir gáfu því
engan gaum hvenær komin var full
áhöfn á jörðina fyrir áhuganum að
stækka og stækka búið. Þetta gekk oft
1-2-3 ár, þegar vetur voru sérlega
kindur, er þeim höfðu safnast í vinnu-
mennsku, sumir jafnvel að verulegu
leyti með leigufé. Af þessum stofni
koma þeir upp fullum stofni á jörð
sína, flestir á sex til átta árum og einna
lengst á tíu árum, ef bústofn var í
minna eða jörð í smærra lagi. Slíkur
stórgróði á hinum litla stofni er næstum
lygasögulegur. En ennþá lygilegra er
það,’að þegar þeir hafa komið upp
fullri áhöfn á jörðinni, eru þessir sömu
menn harðánægðir, ef þeir geta haldið
henni við og það sperrast þeir við alla
sína búskapartíð, allt að 40-50 ár
sumir.
Það virðist nú svo sem Ijóst mætti
vera hverjum manni, að þegar litla
byrjunar-hokrið og litla búið hefur
gefið stórgróða ár eftir ár, en upp-
komna búið engan gefur, þá sé orsökin
sú, að það sé orðið ol stórt, ofviða
jörðinni. Að sæmilega greindir menn
geti ekki skilið svona einfaldan sann-
leika, er í mesta máta lygilegt, eða
óskiljanlegt, og það þó þeim sé bent á
það.“
Síðan kemur séra Magnús að því að
á Héraði hafi menn yfirleitt verið
metnir eftir bústærð en ekki eftir
afkomu búanna, og þótti sérviska þeg-
ar hann vildi ekki meta efnahag bænda
eftir búastærð heldur þeirri arðsemi
sem búin gáfu af sér.
Oddur Ólafsson,
skrifar
góðir. En svo kom miðlungsvetur eða
harðari, og þá fór eigi aðeins hinn
forsjárlausi búsauki heldur stundum
miklu meira, í horfelli og afurðatap af
því, sem af lifði. Þarfór ísjóinn 1-2-3-4
ára gróðinn af búunum. En þetta kom
ekki nema rétt um stund í veg fyrir
takmark þeirra, því að þegar búið var
aftur orðið hæfilega lítið fyrir jörðina,
hófst aftur sami gróðinn sem í byrjun.
Búið var aftur komið í topp eftir tvö
eða þrjú ár og beið næsta fellis, og svo
koll af kolli æfina út. Annað árið
stórgróði, hitt árið gróðanum grýtt í
sjóinn."
Off járfesting leiðir
til skulda
Hér er séra Magnús náttúrlega að
lýsa búskaparháttum á Héraði fyrir og
um aldamótin síðustu og miðast hag-
fræði hans við það. En er kenning hans
ekki algild fyrir atvinnulífið á íslandi í
dag? Það er að vísu orðið ærið fjöl-
breyttara og tæknin meiri og betri en á
dögum prestsins og stórbóndans í
Vallarnesi.
Ef til dænris kenning hans er yfirfærð
á sjávarútveginn verður útkoman ná-
kvæmlega sú sama og sú sem lýst er að
bændurnir á Héraði, og áreiðanlega
alls staðar á landinu, gátu alls ekki
skilið á sínum tíma. Of stór floti og
mikill tilkostnaður gefur ekki arð,
heldur öfugt. Nútíma bændur gætu
einnig lært sitthvað af bænda-hagfræði
séra Magnúsar og óhætt ntun að íull-
yrða að offramleiðslan á landbúnaðar-
vörum á rót sína að rekja til hins forna
hugsunarháttar að bústærðin skipti
öllu máli, en menn koma ekki auga á
hvar arðsemin liggur.
Sjómenn á fiskiskipaflotanum hafa
löngum einblínt á magnið sem þeir
draga úr sjó en gæðin og arðsemin
skipta minna máli. Þegar vel veiðist af
einhverri fiskitegund og markaður er
góður sjá útgerðarmenn gullna framtíð
í því að sanka að sér sem flestum,
stærstum og dýrustum skipum til að
nýta auðlindirnar eins og það er kallað.
Afleiðingarnar af slíku háttalagi eru
augljósar.
Þetta á auðvitað við um fleiri
atvinnuvegi. Það hefur margoft verið
á það bent að í framleiðsluiðnaði
margs konar er stærð fyrirtækja og
offjárfesting langt yfir öllum skynsam-
legum mörkum og eykur alls ekki
framleiðslu, en dregur miklu fremur úr
framleiöslugetunni og arðsemin er úti
í hafsauga, eins og gróði góðu áranna
í búskapnum á Héraði.
Oft er á það minnt að undirstöðuat-
vinnuvegirnir standi undir öllum lífs-
gæðum landsmanna og það er rétt. En
til þess að svo megi verða hljóta þeir
að vera aflögufærir, annars er vá fyrir
dyrum og aðrar atvinnu- og þjónustu-
greinar fá ekki staðist. Því er það
mikils um vert að undirstöðugreinarn-
ar standi undir sér og skili arði.
Auðlindir og náttúrugæði eru ekki
einkaeign útgerðarmanna og bænda
og því sjálfsagt að öll þjóðin njóti góðs
af nýtingu þeirra.
En þegar undirstöðuatvinnuvegur
er stundaður með þeim hætti að arð-
semin hverfur í fjárfestingar og út-
þenslu sem ekki skilar arði, þar sem
framleiðslugetan er langtum meiri en
jörðin eða fiskistofnar þola, verður
arðsemin engin en skuldirnar þeim
mun meiri.
Framkvæmda- og stjórnmálamenn
hefðu gott af því að fletta upp í
Magnúsi Bl. Jónssyni þótt ekki væri
nema til að læra hvað skapar auðinn og
hvernig á að safna gróða en ekki
skuldum.