Tíminn - 03.08.1986, Page 16

r,nOf
Kýrhaus
einkafyrirtækjanna
Þessar vikurnar leggja íbúar suövesturhornsins leið sína
tugþúsundum saman út um hinar dreifðu byggðir landsins.
Núna stendur sumarleyfatíminn sem hæst og þar með
ferðamannastraumurinn.
í svo til hverjum bæ og hverju þorpi, sem leiðin liggur
um, ber fyrir augu samvinnuverslun. Þær eru að vísu mjög
mismunandi stórar, sumar glæsilegar og nýtískulegar, en
aðrar minni. En þær eiga það sameiginlegt að vera merktar
samvinnumerkinu og orðinu „kaupfélagið“.
Þessar búðir eru í eigu um 40 kaupfélaga sem fólk
hvarvetna á landinu hefur byggt upp til þess að veita sér
hvers konar viðskiptaþjónustu. Þessi félög reka verslun
með almennar nauðsynjavörur, en þau gera fleira, svo sem
að útvega byggingarefni, brennsluolíur, rekstrarvörur fyrir
bændur, annast vinnslu og sölu á afurðum bænda, auk þess
sem mörg félögin eru virkir þátttakendur í útgerð og
fiskvinnslu á heimaslóðum sínum. Með þessu er þó raunar
aðeins hið helsta talið af því sem kaupfélögin fást við.
Meginreglan er sú að fólk beitir þeim fyrir sig á öllum
sviðum þar sem þörf er átaka til að bæta þjónustu eða veita
nýja. Og meginkostur kaupfélaganna er sá að þau eru kyrr
heima fyrir með fjármagn sitt en hlaupa ekki á milli
landshluta með það eftir því hvar gróðavonin er mest.
Kaupfélögin keppa við einkafyrirtækin, og um það eiga
allir að geta verið sammála að þannig eigi hlutirnir að vera.
Við búum í lýðræðisríki, og fólk á sjálft að velja hvort það
verslar í eigin samvinnufélagi eða hjá kaupmanni.
Hins vegar ber alltaf töluvert á þvf að blaðakostur,
einkafyrirtækjanna fari að minnsta kosti býsna nærri því
að slá undir belti í umfjöllun sinni um samvinnuhreyfing-
una og verslanir kaupfélaganna. Þess eru mörg dæmi að
þar sé ýmist snúið út úr staðreyndum eða um málin fjallað
aðeins frá einni hlið, og þá valin sú sem er einkafyrirtækj-
unum hagstæðust. Slík dæmi eru mörg og sum býsna ný af
nálinni.
Þannig er það ekki óalgeng „baráttuaðferð“ hjá málpíp-
um einkafyrirtækjanna að ganga fram hjá því að það kostar
peninga að flytja vörur á milli staða hér á landi. Þannig
verða til dæmis kaupfélög fjarri innflutningshöfn, sem í
flestum tilvikum er í Reykjavík, að borga flutningskostnað-
inn heim í hlað. Þá reikninga borga þau ekki úr neinum
duldum sjóðum, heldur leggst þessi kostnaður óhjákvæmi-
lega ofan á vöruverðið. Þetta skapar svo aftur erfiðleika í
rekstrinum núna þegar fólk er farið að sækja verslun mun
meira til þéttbýlisins, fyrst og fremst til Reykjavíkur,
heldur en áður var.
Eins og rækilega hefur verið skýrt frá hér í blaðinu er
samvinnuhreyfingin nú að bregðast við þessum vanda með
því að reyna með öllum ráðum að beita samtakamætti
sínum til að lækka bæði innkaupsverð og dreifingarkostn-
að, og ná þannig niður vöruverðinu. Aftur á móti fer litlum
sögum af aðgerðum einkafyrirtækja í sama skyni. En þá
bregður svo við að málgögn einkafyrirtækjanna ráðast á
kaupfélögin fyrir það að selja ekki vörur sínar á sama verði
og stórmarkaðirnir í Reykjavík. Það er stundum ýmislegt
skrýtið í kýrhausnum á bænum þeim.
Þórarinn Þórarinsson skrifar:
mm ERLEND MALEFNI mm
Jaruzelski að styrkjast í sessi?
Örlög Gomulka og Giereks geta verið honum til viðvörunar
Gorbachov og Jaruzelski.
BISMARCK er eignað margt,
sem hann hefur sennilega ekki
sagt, en þykir minna á skörp
tilsvör hans. Eitt er það, að
hann hafi sagt um Pólverja, að
það væri til auðveld leið til að
halda þeim ósjálfstæðum. Hún
væri fólgin í því að veita þeim
frelsi. Þetta átti að byggjast á
því, að þeir kynnu ekki með það
að fara.
Þegar Bismarck átti að láta
þessi ummæli falla, var Pólland
ekki. til sem sjálfstætt ríki. Ná-
búaríkin höfðu í áföngum verið
að leggja það undir sig og gerðu
það endanlega með hinni svo-
nefndu þriðju skiptingu Pól-
lands 1795, þegarPrússar, Rúss-
ar og Austurríkismenn skiptu
endanlega á milli sín því, sem þá
var eftir af Póllandi. Talsvert á
aðra öld, eða frá 1795 til 1918,
var ekkert Pólland til á landa-
kortinu.
Þetta stafaði að vissu leyti af
því, að Pólverjar áttu herskáa
nábúa, en þó mest af því, að þeir
voru sundurlyndir og áttu í meiri
og minni deiíum innbyrðis. Hitt
máttu Pólverjar eiga, að þeir
sættu sig illa við ófrelsið. Þeir
gerðu margar misheppnaðar
uppreisnartilraunir.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina
fengu Pólverjar sjálfstæði viður-
kennt að nýju og umráð yfir
miklu stærra landsvæði en því,
sem var skipt 1795. Þeir komu á
lýðræðisstjórn, sem hafði mik-
,inn fjölda flokka og stjórnar-
kreppur í för með sér. Þetta
leiddi til þess, að Pilsudski hers-
höfðingi tók sér einræðisvald og
bjó Pólland síðan við einræðis-
stjórn hægri manna þangað til
1939, er Þjóðverjar og Rússar
lögðu það undir sig og skiptu því
í fjórða sinn.
Eftir síðari heimsstyrjöldina
veittu sigurvegararnir Póllandi
sjálfstæði að nýju. Rússar lögðu
undir sig stóran hluta þess
Póllands, sem varð til í lok fyrri
heimsstyrjaldarinnar, en bættu
það upp með því að leggja
stóran hluta af Þýskalandi undir
hið nýja pólska ríki, og fengu til
þess samþykki Breta og Banda-
ríkjamanna. Jafnframt komu
Rússar því svo fyrir, að í mála-
myndakosningum, sem voru
látnar fara fram, fengu komm-
únistar tögl og hagldir og var
Pólland í reynd stjórnað frá
Moskvu næstu árin. Rússar
töldu þó Pólverja sér ekki trygga
og þekktu frá fornu fari upp-
reisnarhneigð þeirra. Til þess að
vera öruggir um yfirráð sín,
sendu þeir árið 1949 einn af
þekktustu hershöfðingjum
sínum, Rokossovsky, til Pól-
lands og gerðu hann að hermála-
ráðherra, en í reynd varð hann
mesti valdamaðurlandsins. Rétt
er að geta þess að, Rokossovsky
var pólskur að uppruna.
PÓLVERJAR reyndust þola
illa ófrelsi eins og fyrri daginn,
og magnaðist það 1956, þegar
Krustjoff afhjúpaði ógnarstjórn
Stalíns. Rússar töldu þá þann
kost vænstan að fela Gomulka
stjórnina, en hann hafði áður
verið formaður. Kommúnista-
flokksins, en fallið í ónáð og
verið sviptur öllum völdum.
Gomulka naut því talsverðra
vinsælda og stjórnarhættir urðu
á ýmsan hátt frjálslegri en áður.
Lífskjörin bötnuðu hins vegar
ljtið og fór óánægja því vaxandi.
Árið 1970 kom til blóðugra
átaka milli hers og verkamanna
í Gdansk.
Þetta leiddi til falls Gomulka
og var fyrrverandi námuverka-
maður, Edward Gierek, látinn
taka við forustu flokksins af
honum. Gierek varð vinsæll
fyrstu árin. Hann beitti sér fyrir
mikilli iðnvæðingu og tók mikil
lán erlendis í því skyni. Lítil
breyting varð samt á lífskjörum
og kom enn á ný til átaka milli
hersins og verkamanna sumarið
1980.
Átökum þessum lauk á þann
hátt, að Gierek var sviptur völd-
um og leyfð var starfsemi óháðrar
verkalýðshreyfingar, Samstöðu.
Forusta Kommúnistaflokksins
var falin Kania, sem þótti ólxk-
legur til harðræðis. Stjórnin varð
á ýmsan hátt mildari en áður og
nýja verkalýðshreyfingin safn-
aði milljónum manna undir
merki sitt. Rússar litu hana tor-
tryggum augum, og þó einkum
eftir að ýmsir forystumenn
stefndu ótvírætt að því að gera
hana að pólitískri hreyfingu,
sem beitti sér fyrir því að koma
á lýðræðislegu stjórnarfari að
vestrænni fyrirmynd.
ÞEGAR árið 1981 gekk í garð,
þótti ljóst að vænta mætti nýrra
tíðinda frá Póllandi. í janúar var
skipt um forsætisráðherra og
tók þá við því embætti Jaruzelski
hershöfðingi, yfirmaður pólska
hersins. Hann fékk brátt meiri
völd en forsætisráðherra hafði
haft áður. í októbermánuði tók
hann svo við formennsku í
Kommúnistaflokknum af Kan-
ia.
Jaruzelski reyndi í fyrstu að
ná samkomulagi við Samstöðu,
en forustan þar færðist samt í
hendur róttækari afla. í desemb-
er 1981 lét Jaruzelski því til
skarar skríða, fyrirskipaði her-
lög og bannaði starfsemi Sam-
stöðu. Ýmsar heimildir telja, að
Jaruzelski hafi ekki átt annars
kost, því ella kynnu Sovétríkin
að hafa gripið í taumana.
Jaruzelski hefur verið leiðtogi
kommúnista í Póllandi í fimm ár
í október næstkomandi. Fáir
valdhafar hafa átt við margvís-
legri vandamál að glíma, pólit-
ísk og efnahagleg. Hann hefur
þurft að reyna að halda frið við
Rússa og kaþólsku kirkjuna,
sem er öflug í Póllandi, og halda
í skefjum þeirri uppreisnaröldu,
sem Samstaða vakti um skeið.
Við efnahagserfiðleikana og
hinar miklu erlendu skuldasöfn-
un í stjórnartíð Giereks hafa
bæst róttækar viðskiptalegar
refsiaðgerðir af hálfu Bandaríkj -
anna og fleiri ríkja.
Jaruzelski hefur því orðið að
þræða vandasama leið. Á ýmsan
hátt hefur honum tekist betur en
vænta mátti. Hann felldi herlög-
in úr gildi innan tveggja ára.
Pólitískum föngum hefur smám
saman fækkað, enda hefur kaþ-
ólska kirkjan beitt sér fyrir því.
Nýlega hefur verið ákveðið að
Jóhannes Páll páfi heimsæki Pól-
land á næsta ári og verður það í
annað sinn sem hann heimsækir
Pólland í valdatíð Jaruzelskis.
Á nýloknu þingi Kommúnista-
flokksins hlaut Jaruzelski mikið
lof Gorbachovs. Þannig hefur
Jaruzelski tekist að sigla á milli
skers og báru, eða kirkjunnar og
Sovétríkjanna.
Þing Kommúnistaflokksins
bar þess óræk merki, að Jaruzel-
ski hefur styrkt stöðu sína. Um
það vitna mikil mannaskipti,
sem urðu í helstu stjórnarstofn-
unum flokksins í kosningunum
á flokksþinginu. Aðeins sex
menn af 13 í framkvæmdastjórn
flokksins náðu endurkosningu.
Upphaflega reyndi Jaruzelski að
velja sér samstarfsmenn jafnt úr
hægri og vinstri armi flokksins,
en þeir eru nú flestir farnir og
nýir menn, fylgismenn Jaruz-
elskis, komnir í staðinn. Yfirráð
hans er því mun traustara en
áður.
Með þessu er ekki sagt, að
Jaruzelski, sem er 63 ára, verði
fastari í sessi en þeir Gomulka
og Gierek. Þótt efnahagslífið
hafi heldur rétt við í stjórnartíð
Jaruzelskis, hafa lífskjörin lítið
batnað. Óánægja er því áfram
fyrir hendi. Oháða verkalýðs-
hreyfingin virðist að mestu úr
sögunni, en víða um landið eru
starfandi ýmiskonar mótmæla-
samtök. Meðan á flokksþinginu
stóð, var t.d. haldinn fjölmenn-
ur fundur í Poznan til að minnast
óeirðanna þar 1956, sem leiddu
til valdatöku Gomulka. Talið er
að um 400 neðanjarðarblöð séu
gefin út í Póllandi og hafi eitt
þeirra um 30 þúsund áskrifend-
ur. Þau eru meira og minna
gagnrýnin á stjórnina.
Vafalítið hefur það reynst Jar-
uzelski pólitískur styrkur, að
Bandaríkin hafa beitt Pólverja
viðskiptalegum refsiaðgerðum
síðan herlögin voru sett 1981.
Jaruzelski getur kennt þeim um
að verulegu leyti að erfiðlega
hefur gengið að reisa við efna-
haginn.
I Bandaríkjunum eykst líka
gagnrýni á þessar refsiaðgerðir,
sem aðeins þrýsti Pólverjum enn
meira í fang Rússa en ella. Þetta
virðist hafa lítil áhrif á Reagan.