Tíminn - 21.02.1987, Qupperneq 9

Laugardagur 21. febrúar 1987
Tíminn 9
liii
VETTVANGUR
Bragi Gunnlaugsson Setbergi:
Utboð hins opinbera
Aðrir
Þegar samdráttur var fyrirsjáan-
legur á því sviði sem öðrujruþá
kröfðust þessir aðilar að öll verk-
efni V.R. væru sett á útboðsmark-
að svo þeim gæfist færi á:
a. að fá vinnu fyrir sín tæki á
komandi árum.
b. að opna flóðgátt peninga-
streymis í það fjármunastór-
fljót, sem stanslaust rennur af
landsbyggðinni til Reykjavíkur-
svæðisins.
c. að ganga af einkaeign í vinnu-
vélum og vörubílum á lands-
byggðinni dauðri á fáum árum
svo þeir gætu þá, í fyllingu
tímans, orðið einráðir á útboðs-
markaðinum og tilboðum þeirra
yrði að taka hversu svo sem þau
væru - etv. 200-300% af raun-
hæfum kostnaðaráætlunum.
Sem sagt ein taugin enn, spennt
til að gera þá ríku ríkari og þá
fátæku fátækari. Við þessum kröf-
um frjálshyggjunnar varð núver-
andi samgönguráðherra og ríkis-
stjórn með fyrirskipun útboða
V.R. með hrollvekjandi afleiðing-
um. Það er ljóst að samgönguráð-
herra ber höfuðsök á þessari út-
boðsógæfu og verður því að teljast
smiðurinn, en þú hæstvirtur vega-
málastjóri ert bara bakarinn.
Höfuðaðilinn að uppskrift þess-
arar köku var að sjálfsögðu Verk-
takasamband íslands enda sagði
framkvæmdastjóri þess, Óttar Örn
Petersen, í sjónvarpsviðtali vetur-
inn 1985, er hann lofaði ágæti
útboða, aðspurður um margbreyti-
leik tilboða.
„Verk kostar það sem það kostar
þegar verktakinn hefur fengið eðli-
legt endurgjald fyrir sína vinnu og
hagnað."
Já, „hagnað“, sagði hann. Ég
hygg að hagnaður til verktaka hafi
tæplega verið mikill enn, en hann
mun falla þeim í skaut síðar - það
vita þeir stóru sem ætla sér að lifa
eftir þegar allir hinir eru komnir á
höfuðið. Einstakir vinnuvélaeigend-
ur og vörubifreiðastjórar sem hafa
þjónað V.R. frá upphafi vegagerð-
ar með tækjum fram að siðaskipt-
urn hafa aldrei farið fram á
„hagnað“, en eðlilegt endurgjald
= umsaminn taxta hafa þeir viljað
hafa til síns rekstrar og lái þeim
hver sem vill. Nú þegar úttroðs-
stefnan hélt innreið sína, og auglýs-
ingar þar um gengu á þrykk, sá
allur fjöldinn af vinnuvélaeigend-
um fram á atvinnuleysi og hrun
sinnar atvinnugreinar ef þeir
reyndu ekki að taka þátt í tilboð-
um. Því reis upp mikill fjöldi
bjóðenda - verktaka -, sem ekki
höfðu áður verið til. í þeim hópi
voru ýmiskonar ævintýramenn,
sem margir hugðu hér gullið tæki-
færi til skjótfengins gróða. Hér
kastaði V.R. beini og beini í hóp
hungraðra atvinnuleysingja og
ævintýramanna - lögmál frum-
skógarins hafði tekið völdin, þ.e.
sá sterkari étur þann minni, nema
hvað - nú var sá sterkastur sem
lægst bauð hversu ófær sem hann
annars var þekkingar- reynslu- og
tækjalega til að framkvæma verkin,
hann fékk þau samt.
Og afleiðingarnar létu og láta
ekki enn á sér standa, svo sem áður
er getið, stórskert endurgjald -
stundum aðeins fyrir söluskatti,
þungaskatti og olíum á tækin -
fjársvik, gjaldþrot m/ tilheyrandi
fjársvikum, - iöglegum en siðlaus-
um.
Nútíma þrælahald
Byggðarlögunum, þar sem fram-
kvæmdir eru unnar, blæðir - verk-
efnin flytjast milli aðila með tilvilj-
anakenndum hætti og heimamenn
ganga atvinnulausir eða verr en
það, því æði oft kemur fyrir að
verktakinn miskunnar sig yfir þessa
atvinnulausu tækjaeigendur og
borga hagkvæmnina
Fátækt - fjársvik
býður þeim vinnu, venjulega fyrir
stórlega niðursett endurgjald frá
taxta - nútíma þrælahald - borgar
svo hluta af því eða ekkert vegna
greiðsluerfiðleika og/eða
gjaldþrots. Seljendur matvæla, ■
olía og annarrar vöru og þjónustu
fá sömu útreið og ekki betri.
Þingfestur er málafjöldi og mála-
færslumenn þéna vel á arðrændum
atvinnuleysingjum. Eftir stendur
vegarstubbi sem heimamenn geta
huggað sig við að þeir eigi hlut í,
sem þeir fái aldrei greiddan. Þeirri
huggun fylgja þó vafalaust breyti-
legar tilfinningar, en þeir hafa þó
ekki stautað til einskis.
„Ó hve margm yrði sæll
og elska myndi landið heitt
mætti hann vera í mánuð þræll
og moka skít fyrir ekki neitt. “
Svo kvað Páll J. Árdai forðum
er frumvarp um þegnskylduvinnu
íslendinga var rætt á Alþingi. Nú
má með sanni segja að framan-
greind vísa Páls hafi öðlast endur-
nýjað gildi og verið framkvæmd.
Það er þessi nýja hlutafélagseign
í vegum sem er „hagkvæmni" út-
boðanna.
Já niðurstaða mín er ótvírætt sú
að sú „hagkvæmni", sem svo há-
stemmt er lofuð að fengist hafi af
útboðum V.R., sé fólgin í að gera
út á buddur verktakanna og við-
skiptaaðila þeirra, sem selja þeim
vinnu, vöru og þjónustu í einhverju
formi.
Það er það lottó, sem V.R.
stendur fyrir nú og telur
„hagkvæmt“.
Ófarnaðarsaga
Ég get nefnt mörg dæmi af
Austurlandi máli mínu til stuðn-
ings þar sem allir þessir hlutir hafa
gerst, sem tíundaðir eru hér að
framan, en læt eitt nægja.
Dæmi: Sumarið 1984 var boðinn
út 2,5 km vegarstubbi í Borgarfirði
eystra, styrking og endurbygging á
gömlum vegi. Sá sem verkið hlaut
og hefur sjálfsagt átt lægsta boðið
var verktaki af Vestfjörðum - við
skulum kalla hann V.V. Verktil-
boð er mér tjáð af V.R. Reyðar-
firði að hafa verið um 2,1 millj. kr.
og mun hafa verið 86% af kostnað-
aráætlun V.R. sem var 2,4 millj.
krónur.
Þess mát geta að sumarið 1984
var eitt hið blíðasta og besta sem
Austfirðingar muna - og er þó af
miklu að taka í þeim efnum -
samfelldur þurrkur og sólskin allt
sumarið og haustið. En eins og allir
vita vegur hagstætt veðurfar mjög
þungt í skauti vegagerðarverkefna.
V.V. flutti eina 40 tonna jarðýtu
með mikilli fyrirhöfn og kostnaði á
Borgarfjörð, sennilega vestan af
Vestfjörðum. Hann viðaði að sér
vörubílum og öðrum tækjakosti af
Borgarfirði eystri, Héraði og víðs-
vegar af landinu. Þessi vélakostur
hefur vafalaust átt að fá greitt ýmis
konar endurgjald fyrir sína vinnu -
í flestum, ef ekki öllum, tilfellum
undir töxtum eftir þeim upplýsing-
um, sem fengist hafa frá einstökum
aðilum.
Fæði fyrir mannskapinn fékk
hann á einkaheimili þar til honum
var vísað á dyr sökum vanskila. Að
verkinu vel hálfnuðu eða svo gafst
V.V. upp á því og lýsti sig gjald-
þrota. Varð þá V.R. að taka við
því. Eftir þeim upplýsingum sem
mér hefur tekist að afla mun tap 17
tækjaeigenda og annarra viðskipta-
aðila V. V. vera um 2,3-2,6 milljón-
ir króna reiknað á verðlagi ársins
1984. Þar af eru 130 þúsund krónur
fyrir mat á einkaheimili. Hitt er
mest part vinna tækjaeigenda, sem
svo sumir hverjir þoldu ekki tapið
og töpuðu tækjum sínum fyrir fullt
og allt. Þrotabú V.V.,sem varýtan
er fyrr greinir, mikið bjluð, og
- Ógnun við tilveru þjóðarinnar
- gjaldþrot = fjársvik
leifar af Wagonerbíl, var selt á
opinberu uppboði á Borgarfirði sl.
haust og fengust kr. 51.000.00 -
segi og skrifa, krónur fimmtíu og
eitt þúsund °°/ioo -, fyrir það.
Skammt nær það upp í höfuðstól
kröfuhafa hvað þá vexti og verð-
bætur til þessa dags af 2,3-2,6 millj.
krónum.
Eitthvað meira en lítið var þarna
að - of lág kostnaðaráætlun? - of
lágt tilboð? eða hvað? Mér er tjáð
að hæsta tilboð, sem barst í umrætt
verk hafi verið 240% af kostnaðar-
áætlun V.R. - etv. hefur það verið
raunhæfasta tilboðið? En hverju
sem um er að kenna þá virðist mér
að V.R. hafi fengið þarna
„hagkvæmt" verk unnið, sem aðrir
borguðu að hálfu leyti eða meira,
því verk kostar það sem það kostar
þegar allur kostnaður er meðtalinn
og það er ekki greitt fyrr en hann
er allur greiddur.
Ég læt þessa einu dæmisögu
nægja að sinni en hún er ein af ótal
ófarnaðarsögum, sem útboðin hafa
leitt til.
f öllum þeim útboðsverkum
V.R., sem ég hefi spurnir af hér á
Austurlandi og víðar, hafa verk-
takar og viðskiptaðilar þeirra orðið
að vinna verkin undir töxtum og
það oft langt undir - þ.e.a.s. borga
með sér í vinnunni. Nær allir þeir
aðilar á Austurlandi - bæði heima-
og aðkomuaðilar, sem unnið hafa
útboðsverk fyrir V.R. á undan-
förnum árum eru nú ýmist orðnir
gjaldþrota eða ramba á barminum.
Það er því deginum ljósara að
útboð V.R. skilja eftir sig sviðna
jörð og sárindi um allt landi.
Hinn 25. janúar 1985 sendi
Vörubifreiðastjórafélagið Snæfell
bréf, ásamt greinargerð í 12 liðum,
til þingmanna Austurlandskjör-
dæmis, þar sem varað var við
útboðum og afleiðingum þeirra.
Þetta bréf og greinargerðin er birt
sem fylgiskjal með þingsályktunar-
tillögu nr. 584 um könnun á hag-
kvæmni útboða sem flutt var af
alþingismönnunum Helga Seljan,
Jóni Kristjánssyni, Skúla Alexand-
erssym, Karvel Pálmasyni og
Steingrími J. Sigfússyni á Alþingi
sama vetur.
Þessi tillaga er síðan búin að
veltasta fyrir þremur þingum og
ekki hlotið afgreiðslu enn - hvað
sem veldur.
Ég vil leyfa mér að fullyrða að
allur sá ófarnaður sem þar er varað
við að útboðsstefnan myndi leiða
til, er nú - því miður - kominn
fram. Ég vil benda þér og öðrum,
sem áhuga hefðu, á að kynna sér
vel þessa þingsályktunartillögu og
greinargerðir þær er henni fylgja
bæði frá hendi flutningsmanna og
V.B.F. Snæfells. Það væri og vel
þess vert að dagblöðin birtu nú
frumútgáfu þessarar þingsályktun-
artillögu, nr. 584 frá 1985, þjóðinni
tii upplýsingar. Ég tel, að í ljósi
þeirrar bitru reynslu, sem fengist
hefur af útboðum V.R. um allt
land, beri Alþingi nú að spyrna við
fótum og segja hingað og ekki
lengra.
Fjárhættuspil
hinsopinbera
Það er ekki sæmandi íslenskri
þjóð að hið opinbera spili slíkt
fjárhættuspil, sem útboðin eru með
fjármuni almennings, né efni til
þeirrar féflettingarstarfsemi, sem
þrífst í þeirra skjóli, þar sem
févana fyrirtæki og einstaklingar
verða nauðugir, viljugir að borga
framkvæmdir hins opinbera að
meira eða minna leyti. Ég tel að
Alþingi eigi aðeins um tvo kosti að
velja til leiðréttingar þessara mála:
1. Að hverfa frá útboðum -
nema í 100 milljóna króna verkefn-
um eða stærri - en láta vinna
verkefnin undir stjórn hæfra verk-
stjóra undir stöðugu eftirliti.
2. Að breyta útboðslögum
þannig:
a. að allt vinnuafl og tækjakostur
viðkomandi og aðliggjandi
byggðarlaga, þar sem fram-
kvæmdir fara fram, njóti
óskoraðs forgangsréttar til
vinnu við útboðsverkefni í sinni
heimabyggð á undan tækjakosti
verktakans svo og annars að-
komuvinnuafls og tækja.
b. að útboðsaðili verði lögskyldað-
ur til að greiða og/eða láta setja
fullnægjandi greiðslutryggingar
á öllum fjárkröfum á hendur
verktaka, vegna vinnu, vöru og
þjónustu, á gildandi töxtum og
verði, á hverjum tíma, sem
varið hefur verið til viðkomandi
verkefnis og verktaki hefur ekki
staðið í skilum með greiðslu á
innan tilskilins og lögboðins
frests.
Varðandi 2. atriði, í máli vega-
málastjóra, um sparnað af lagningu
einfaldrar beiddar bundins slitlags
á vegi, sýnist mér að þar sé aðeins
um frestun framkvæmda að ræða,
en engan sparnað, nema síður sé,
auk þess sem sú ráðstöfun orkar
mjög tvímælis sökum slysahættu.
Parkinsonlögmálið
í fullu gildi
Um 3. atriði um starfsmanna-
fækkun V.R. vil ég segja þetta:
Við hér á Austurlandi getum
ekki séð að föstum starfsmonnum
V.R. hafi fækkað við tilkomu út-
boðanna. Frekar mun vera um
fjölgun en fækkun að ræða. Ráðs-
konur og typpstrákar hafa að vísu
nær horfið af vettvangi V.R. enda
ekki um fastráðið fólk að ræða, en
yfirmannaliðið er allt enn á sínum
stað. Þeir eigra um hálfverkefna-
lausir í vandræðum með sjálfa sig,
akandi á Subaruum V.R. ognánast
áskrifendur að kaupinu sínu.
Skrifstofufólki mun fremur hafa
fjölgað en fækkað, enda Parkin-
sonslögmálið í fullu gildi þar sem
annars staðar í skrifstofuheimin-
um.
Það væri annars fróðlegt að
Vegagerð ríkisins birti nú sundur-
liðaðar tölu um fjölda yfirmanna
sinna fyrir og eftir útboð og nú. Þar
á ég við alls kyns fræðinga og stjóra
s.s. verkfræðinga, tæknifræðinga,
héraðsstjóra, verkstjóra, flokks-
stjóra o.s.frv. Einnig fjölda skrif-
stofumanna fyrir og eftir útboð og
nú. Þá er og nauðsynlegt að birtur
sé árskostnaður V.R. af hverjum
starfsmanni með bifreiðakostnaði
ofl., þá og nú.
Að lokum verður að gera þá
kröfu á hendur Vegagerð ríkisins
að hún birti jafnóðum, í öllum
dagblöðum landsins, endanlegar
kostnaðartölur hvers útboðsverks,
sundurliðaðar í verkþætti þar sem
komi fram allur kostnaður við:
undirbúning, hönnun, skrifstofu-
vinnu, útboð, verkkostnað V.R. í
efni ofl. og greiðslur til verktaka.
Einnig kostnaðaráætlun V.R., til-
boðsupphæð verktaka og hlutfall
hennar af kostnaðaráætlun V.R.
Þá tel ég að V.R. eigi að bera
skylda til að afla tæmandi upplýs-
inga í verklok um hversu vel tilboð
hafa reynst standa undir greiðslu á
gildandi töxtum og birta þjóðinni,
á sama hátt, tölur um hve mikið
skorti á að verktakinn og viðskipta-
aðilar hans fengju greidda, fullu
verði, sína vinnu, vöru og þjón-
ustu, sem þeir létu í té. Sé sá
kostnaður ekki meðtalinn kemur
ekki heildarkostnaður verksins í
ljós.
Ógreitt eðlilegt endurgjald er
eignarhlutur eigenda þess í vegin-
um.
Að endalokum þetta:
Vegagerðar vænkast féð
en verktökunum blæðir.
Að borga vegi best fæ séð,
á byggarlögum mæðir.
Setbergi, á bóndadag 1987.
Bragi Gunnlaugsson,
vörubifreiðastjóri.