Tíminn - 19.03.1988, Blaðsíða 9

Laugardagur 19. mars 1988
Tíminn 9
færsla hennar er framlag mark-
aðshyggiumanna til lausnar á
vanda Islendinga í Efnahags-
bandalagsmálinu. Þótt mörgum
(þ.á m. höfundi þessa greinar-
korns) þyki þessi hugmynd fjar-
stæðukennd, þá má allt eins
búast við því að ýmsum muni
finnast hún einföld til skilnings
og aðgengileg til fylgilags. Fyrr
en varir gæti það farið að hljóma
vel í eyrum margra að öðlast
markaðsfrelsið í Evrópu fyrir
ekki neitt. Þau mega vera sterk
pólitísku beinin í íhaldsgrúpp-
unum sumum, ef þær standast til
lengdar fagnaðarboðskap veiði-
leyfanna. Allt kemur þetta í ljós
á næstu árum. Þorsteinn Pálsson
hefur lýst yfir því fyrir hönd
Sjálfstæðisflokksins að aðild að
Efnahagsbandalaginu sé ekki á
dagskrá. Ekki þarf að efast um
að sú yfirlýsing er mælt af heil-
indum. Hún er auk þess í sam-
ræmi við stjórnarsáttmála nú-
verandi ríkisstjórnar, sem gerir
ráð fyrir óbreyttri grundvallar-
stefnu gagnvart Evrópubanda-
laginu, þ.e. að hafna aðild en
tengjast því með viðskipta- og
tollasamningum og samvinnu á
sviði vísindaþróunar eftir því
sem við verður komið.
Embættisbákn?
Það telst e.t.v. ekki til tíðinda
að segja frá því að verið sé að
setja á fót ný embætti eða að
gömul embætti og ríkisstofnanir
séu að færa út kvíarnar. Slík
þróun starfaskiptingar er ein-
kenni nútíma þjóðfélags, og
ekki örgrannt að ýmsum þyki
nóg um. Yfirleitt er sýnd við-
leitni af hálfu blaða og annarra,
sem fjalla um þjóðfélagsmál að
vara við útþenslu ríkisbáknsins.
Umræða um það efni er auk
þess vinsæl á fundum og mætti
þá halda að andstaða gegn vexti
opinberrar stjórnsýslu væri eins
konar hjartans mál ráðamanna
og kjósenda.
Við Tímamenn erum ekki síð-
ur en margir aðrir þess sinnis að
skipulagslaus vöxtur stjórnsýsl-
unnar sé þjóðfélagslegt vanda-
mál. Það kann því að hljóma
undarlega, þegar því er fagnað
hér í dálkum blaðsins að stofnað
hefur verið nýtt embætti í land-
inu, sem aldrei hefur verið til
áður, til viðbótar öllum hinum.
Því kann það að hljóma eins
og þverstæða, þegar á það er
bent að þetta nýja embætti er í
rauninni ekki viðbót við emb-
ættiskerfið, heldur er utanlægt
við það og er beinlínis ætlað til
aðhalds embættum og margs
konar stjórnsýslu.
Embætti
gegn embættum
Á því löggjafarþingi, sem nú
situr, hafa verið sett lög um
umboðsmann Alþingis, og þing-
ið fjallar nú um tillögu til þings-
ályktunar um störf og starfshætti
umboðsmannsins. Flutnings-
menn málsins eru forsetar þing-
deilda og sameinaðs þings ásamt
þingflokksformönnum allra
flokka nema Borgaraflokksins,
sem hefur gert ýmsar athuga-
semdir við málið.
Sérstaða þessa embættis kem-
ur skýrt fram í 2. gr. laga um
umboðsmann Alþingis, þar sem
segir:
„Hlutverk umboðsmanns er
að hafa í umboði Alþingis
eftirlit með stjómsýslu ríkis
og sveitarfélaga á þann hátt
sem nánar greinir í lögum
þessum og tryggja rétt borgar-
anna gagnvart stjórnvöldum
landsins. Skal hann gæta þess
að jafnræði sé í heiðri haft í
stjómsýslunni og hún fari að
öðru leyti fram í samræmi við
lög og aðra stjómsýsluhætti.“
Trúnaðarmaður
________Alþingis_________
í þessum orðum er að finna
grundvallarleiðbeiningu fyrir
hinn nýja starfsmann, sem ætlað
er mikið sjálfstæði í störfum og
tengist ekki annarri valdastofn-
um en Alþingi og á ekki undir
ríkisstjórnina um sín mál að
neinu leyti. Viðurkennt er að
val á manni í þessa stöðu sé
vandasamt vegna þess að þar
reynir umfram allt á þroskaða
dómgreind og hæfileikann til
þess að leggja óvilhallt mat á
flókin kæruefni, sem verða til út
af viðskiptum borgaranna við
embætti og starfsmenn hins op-
inbera af ýmsu tagi.
Alþingi kýs umboðsmann sinn
til fjögurra ára í senn og er sú
meginregla sett í lögum, að
umboðsmaðurinn uppfylli lög-
mælt skilyrði til að mega gegna
embætti hæstaréttardómara,
sem merkir að aðeins valinkunn-
ir lögfræðingar verða valdir í
þessa stöðu. Alþingi hefur kosið
einn af færustu lögfræðingum
landsins, Gauk Jörundsson próf-
essor, til þess að vera hinn fyrsti
umboðsmaður Alþingis. Það
mun koma í hans hlut að móta
þetta sérstæða embætti. Allir,
sem hann þekkja, eru á einu
máli um að hann sé gæddur
þeim mannlegu eiginleikum og
lagaþekkingu sem umboðsmað-
ur Alþingis þarf að vera gæddur.
Langur aðdragandi
Þótt hér sé um nýmæli að
ræða í íslensku réttarfari, þá eru
þegar starfandi umboðsmenn
þjóðþinga annars staðar á
Norðurlöndum og víðar um
heim. Upphafið má reyndar
rekja til Svíþjóðar, þar sem
stofnað var embætti umboðs-
manns Ríkisþingsins þegar árið
1809. Sænska umboðsmannin-
um á þeirri einvaldstíð var ætlað
að hafa aðhald fyrir hönd þings-
ins að embættismönnum
konungs. Þótt nútímaviðhorf
hljóti að ráða embættisstörfum
umboðsmanns þjóðþinga eins
og nú háttar, þá er meginmark-
miðið alltaf hið sama, að vera
aðhald að stjórnsýslu og rétta
hlut hins almenna borgara í
viðskiptum við valdamenn, ef á
þá er hallað.
Fyrsti maður til þess að hreyfa
þessu máli á Alþingi var Kristján
Thorlacius, sem um skeið sat
sem varamaður á Alþingi fyrir
Framsóknarflokkinn. Síðan það
var eru nú liðin um það bil 25 ár.
Á árunum sem á eftir fóru var
þetta mál flutt margsinnis á
þingi, og meðal þeirra sem töl-
uðu mikið fyrir því voru Einar
Ágústsson og Ólafur Jóhannes-
son. Hins vegar sýndi þáverandi
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks málinu ekki
áhuga. Áhugi sjálfstæðismanna
á málinu átti þó eftir að breytast
eins og þingsagan vottar, og má
í því sambandi minnast manna
eins og Péturs Sigurðssonar og
Gunnars G. Schram. Má full-
yrða að hugmyndin um um-
boðsmann Alþingis er nú heils-
hugar studd af þorra stjómmála-
manna, þótt afstaða Borgara-
flokksins kunni að benda til
annars.
í þágu almennings
Forseti Sameinaðs Alþingis,
Þorvaldur Garðar Kristjánsson,
sagði réttilega í umræðum um
málið að það væri sögulegur
viöburður þegar Alþingi ákvað
að setja á stofn embætti umboðs-
manns Alþingis. Eins og hann
benti á er umboðsmaðurinn
styrkur fyrir Alþingi, en þó fyrst
og fremst réttarbót í þágu hins
almenna borgara.