Tíminn - 28.05.1988, Síða 2

2
HELGIN
Laugardagur 28. maí 1988
Vísnaþáttur, 19. þáttur
Kargri leti kasta má...
Dýrmundur Ólafsson frá Stóruborg í Víðidal var eitt sinn að vorlagi
á ferð norður Holtavörðuheiði. Er hann sá norðuraf kvað hann:
Norður heiðar frjáls ég fer,
fegurð skarta lœtur.
Svona fagnar sveitin mér
með sól um miðjar nætur.
Héðan sérð þú Húnaþing,
heillavinur góði.
Hér býr þjóðin hraust og slyng,
hyllt af sögu og Ijóði.
Dýrmundur er ekki einn um að yrkja til æskustöðvanna. Þessi vísa
Þórmundar Erlingssonar nefnist Ástarjátning.
Pótt ei lengur fram til fjalla
feti gróna jörð,
mun ég samt um ævi alla
elska Borgarfjörð.
Einar Þorkelsson, bóndi á Hróðnýjarstöðum í Laxárdal, gekk að
vprki sárlasinn mislingavorið 1882. Þá kvað hann:
Kargri leti kasta má
kvistur setra linna.
Viljann hvetja verð ég þá
verki betur sinna.
Rósberg Snædal lýsir manni þannig:
Eyddi sorg í iðu glaums
úti á torgum sviðnum.
Spilaborgir bernskudraums
brunnu að morgni liðnum.
Jóhannes Þórðarson var bóndi á Stakkabergi á Skarðsströnd á
seinni hluta síðustu aldar. Hann kvað svo í harðindum:
Úti geisar hríðin hörð,
hagi er svotil enginn.
Inni í húsum öll er hjörð,
etur sumarfenginn.
Jóhannes kvað svo í orðastað konu nokkurrar:
Hugarsára hrellingu
hlaut ég af stálabaldri.
Hann kallaði mig kellingu,
konu á besta aldri.
Hákon Aðalsteinsson frá Vaðbrekku sendi eitt sinn Páli Gíslasyni
á Aðalbóli ljóðabréf. Það var fremur illskeytt. En hraustmennið brá
ekki harðara við en að senda þessa vísu til baka:
Pó nú ríki yfir allt
indœl veðurblíða,
oft á Ijóðum andar kalt
utan dalinn fríða.
Ragnar Ingi Aðalsteinsson frá Vaðbrekku var eitt sumar handlang-
ari hjá Kormáki Erlendssyni, múrara á Egilsstöðum. Kormákur var
að stríða handlangaranum með stúlku sem hann kallaði Fífukollu og
talaði um faðm hennar sem fífusund. Eitt sinn stalst handlangarinn úr
vinnunni og fór í flugferð með lítilli flugvél sem staðsett var á
Egilsstaðaflugvelli. Þegar hann kom aftur hafði Kormákur ort:
Ragnar svífur heiðin há,
hœrra klífa mundi,
ef ei lífið lœgi á
að lenda í fífusundi.
Ragnar svaraði að bragði:
Kormáks stundum léttist lund
við leynifund hjá konum.
Fer um hrundar fífusund
fákur undir honum.
Kristmundur Jóhannesson
Giljalandi
Haukadal
371 Búðardalur
sími 93-41352
EÐA „BEISKT OG VILLT VÍNTRÉ"?
Magnús kallaði konu sína hóru og
öðrum ónefnum af svipuðu tagi. Sá
Þórdís sér að lokum þann kost
vænstan að fá vitnisburð heimilis-
fólks síns og nokkurra annarra
manna í Bræðratungu, til að hnekkja
illmæli bónda síns. Vitnisburðarbréf
þetta er enn til, dagsett 13. janúar
1702. Segja vitnin að Þórdís sé að
þeirra dómi algjörlega sýkn af hór-
dómsverknaði, sem á hana sé borinn
og að hún þurfi ekki þess vegna að
sverja fyrir yfirvöldunum til að
hnekkja þeim áburði. Er auðséð að
Magnús hefur krafist að Þórdís
hreinsaði sig opinberlega af sakargift
þessari.
Yngri systir Þórdísar, Sigríður,
var gift Jóni biskupi Vídalín í Skál-
holti. Má nærri geta að fregnir hafa
borist í Skálholt um sambúð þeirra
Bræðratunguhjónanna, þótt ekki
létu biskupshjónin til sín taka í
málinu, fyrr en Magnús var að því
kominn að gera það að opinberu
hneyksli. Þóttist þá biskup ekki geta
setið lengur hjá og í janúar 1702 ritar
hann Magnúsi lagt og alvarlegt bréf
um miður sæmilega hegðun hans við
konu sína og ósæmileg drykkjulæti í
guðshúsi um embættisgerð, sem
biskup kveðst sjálfur hafa séð. Er
meistari Jón þungorður, þegar hann
spyr: „Hefur þá djöfullinn svo upp-
fyllt hjarta yðar að þér skammist
yðar ekki fyrir að fremja þær
ódyggðir fyrir augliti guðs og manna,
sem hver og einn skammast sín fyrir
að fremja, nema þeir og djöfullinn
sé orðnir eitt?“ En ekki skipaðist
Magnús mikið við þetta og aðeins
degi eftir að Jón biskup reit bréfið
sór Þórdís eið í Bræðratungukirkju
fyrir holdleg mök við nokkurn annan
mann, lifandi eða dauðan, en hinn
„elskulega" eiginmann sinn, eins og
það er orðað. Sór hún eiðinn í
viðurvist Vigfúsar sýslumanns
Hannessonar og manns síns, og
sönnuðu sex konur eiðinn með
henni.
Þórdís flýr
úr Bræðratungu
En nú þótti Þórdísi mælirinn
fullur. Daginn eftir eiðinn fór hún
frá Bræðratungu og leitaði skjóls
undir handarjaðri systur sinnar og
mágs í Skálholti. En ekki var hún
staðfastari en svo að þegar Magnús
ritaði henni bréf, þar sem hann
grátbænir hana um að snúa heim á
ný, lætur hún undan. Svarbréf henn-
ar er til, þar sem hún segir að ekkert
væri sér kærara en vera við hlið
Magnúsar bónda síns. Ástæðan fyrir
brottförinni hafi aldrei verið sú að
hún vildi skilnað, heldur að hún hafi
verið svo hrædd orðin eftir eiðinn,
að hún hefði ekki talið sér óhætt hjá
honum lengur. Enginn muni taka
hana frá honum og er hún reiðubúin
að snúa heim fyrst hann vilji að hún
komi.
Þórdís komst samt fljótt að því að
ekki hafði mikil hugarfarsbreyting
orðið hjá Magnúsi. Hann var hinn
heiftúðugasti yfir að hún skyldi láta
í það skína í bréfinu að hún væri
hrædd við hann og krafðist yfirlýs-
ingar frá henni um að hann hefði
aldrei gert tilraun til að myrða hana
eða limlesta og aldrei kallað hana
„hóru“ - ódrukkinn. Lengi var Þór-
dís treg til að gefa slíka yfirlýsingu,
en lét þó undan að ráði vina sinna og
skrifað langa yfirlýsingu um þetta
efni. Vottar hún þar að hún hafi ekki
orðið vör við að hann með misþyrm-
ingum sínum hafi ætlað að myrða
hana eða limlesta, en bæði hann og
aðrir viti að hann hafi ckki farið
vægilega með hana, þegar hann var
drukkinn. Að lokum kveðst hún
ekkert geta fullyrt um hvort hann
hafi aldrei kallað hana hóru ódrukk-
inn og víkur sér undi.n að svara
þeirri spurningu.
Ekki mun Magnús hafa verið sem
ánægöastur með þessa yfirlýsingu.
enda var hún málstað hans til lítils
framdráttar. Fékk nú Þórdís og
ærlega til tevatnsins. Þann 20. febrú-
ar 1702 skrifar hún því Magnúsi
bróður sínum, sem var skólameistari
í Skálholti, og skýrir honum frá
síðustu viðskiptum þeirra hjónanna.
Um leið ritar hún biskupnum bréf og
kveðst neyðast til að gefa honum til
kynna að Magnús hafi nú veitt henni
þær misþyrmingar, sem hæglega
hefðu getað leitt hana til dauða.
Krefst hún skilnaðar og segist geta
fengið fjölda manns til að vitna með
sér. Mikið hefur gengið á á heimilinu
þann dag sem bréfin eru rituð, því
um kvöldið býst Þórdís til ferðar og
heldur í Skálholt. En lengi hefur hún
viljað reyna Magnús. Þegar hann
skrifar henni bréf, þar sem hann
segir hina „ástkæru eiginkonu sína
hjartanlega velkomna heim til sín og
barnanna" og vitnar í bréf frá henni,
„þá samstundis meðtekið", er Þór-
dísi enn allri lokið. Þann 23. febrúar
er hún aftur komin heim að Bræðra-
tungu. Fara nú litlar sögur af hjú-
skaparlífinu í Bræðratungu næstu
mánuði og virðist allt hafa verið
kyrrt um hríð.
Árni Magnússon
kvaddur tii sögunnar
Þá er að segja frá Árna Magnús-
syni og því hvernig hann var skyndi-
lega staddur í þeim darraðardansi
miðjum, sem stiginn var í Bræðra-
tungu.
Árni var fæddur að Kvenna-
brekku í Dölum 13. nóvember 1663,
en fluttur nýfæddur að Hvammi í
Hvammssveit til afa síns og ömmu
og þar ólst hann upp. Hann varð
stúdent frá Skálholti 1683, fór utan
samsumars, lagði stund á guðfræði í
háskólanum, en fékkst jafnframt
mjög við handritarannsóknir og
vann bæði í Noregi og Þýskalandi
við afskriftir fornra rita. Árið 1685
lauk hann cmbættisprófi í guðfræði
og fór sama ár til íslands og er talið
að þá hafi hann byrjað handritasöfn-
un sína. Sumarið 1686 fór hann svo
utan á ný og kom ekki aftur til
íslands fyrr en sextán árum síðar,
sumarið 1702. Vert er að hafa það {
huga að þennan vetur, 1685-1686,
má vera að þau Árni og Þórdís hafi
kynnst fyrst, en síðar sneiddi Magn-
ús oft að gömlum vinskap þeirra,
þótt enginn geti nú sagt til um hvort
hann hafi haft nokkuð til síns máls
eða ekki. Þá var Þórdís enn í
Hítardal, sextán ára gömul, en Árni
22ja ára. Kann að vera að hann hafi
barið þar að dyrum, til þess að
spyrja hinn margfróða prest, Sæ-
mund Oddsson, fóstra Þórdísar, um
forn plögg.
Það er svo suntarið 1702 í apríl-
mánuði að Árni kemur til íslands í
því skyni að viða að sér efni til
jarðabókarinnar miklu, sem þeir
Páll Vídalín unnu að næstu árin.
Fóru þeir félagar víða um land um
sumarið, en er vetraði settist Árni
um kyrrt í Skálholti hjá vini sínum
Jóni Vídalín og húsfrú Sigríði. Virt-
ist um það leyti allt með kyrrum
kjörum hjá mágkonu biskups og
bónda hennar, þótt ekki hafi verið
dæmalaust að Magnús færðist í sinn
fyrri ham. Þennan fyrsta vetur sinn
á íslandi, í janúarmánuði 1703, kom
Árni svo að Bræðratungu í því skyni
að fá léð ýmis skjöl og bækur. Tók
Magnús honum ágæta vel og gaf
gesti sínum bók að skilnaði. Sagði
hann Árna margt af sjálfum sér við
það tækifæri og fullyrti m.a. að
biskupinn hefði eflt mótþróa konu
sinnar og valdið því að hún gerði
honum þá svívirðu að hlaupast í
brott. Vildi Magnús fá Árna til að
veita sér liðsinni í málinu og hjálpa
sér við að höfða mál á hendur
biskupi. Færðist Árni að vonum
undan því, en þeir skildu með kær-
leikum, og hafði Árni á brott með
sér í Skálholt sex vetra gamlan son
þeirra hjóna, Sigurð að nafni. Átti
hann að dvelja hjá frændfólki sínu
um hríð og bar Magnús síðar að
Árni hefði lofað að gera sitt ýtrasta
til að koma á sættum með þeim
hjónum, svo og með Magnúsi og
venslafólki Þórdísar.
Þórdís fer enn að heiman
Líður nú fram í endaðan mars
1703. Þá kemur enn bréf frá Þórdísi
í Skálholt og er hún nú loks búin að
fá sig fullsadda. Magnús hefur þá
bæði barið hana, dregið hana á
hárinu og þjarmað að henni með
hnjám og höndum. Biður hún menn
að koma og sækja sig hið fyrsta og
helst vill hún að biskup komi sjálfur,
þar sem Magnús muni ekki sleppa
sér við aðra. Eru menn sendir úr
Skálholti að flytja hana og er ekki að
sjá að Magnús hafi veitt verulegan
mótþróa.
Nú fer sem í hin fyrri skiptin.
Magnús var kominn heim á hlað í
Skálholti, sama dag og konan fer frá
•honum, og þegar allt kemur fyrir
ekki, skrifar hann tárvot bréf til
hennar, þar sem hann biður hana að
snúa aftur. Munu nú fáir hafa orðið
til að leggja til við hana að hún
sættist við þennan erfiða mann.
Magnús sneri sér til prófasts síns,
Jóhanns í Laugadælum og bað hann
að liðsinna sér og tala máli sínu, en
séra Jóhann færðist undan og kvað
það standa sjálfum biskupnum næst.
Spurði herra Jón Vídalín þessi um-
mæli prófasts og varð reiður við.
Veitti hann Jóhanni ofanígjöf, sagði
að því væri líkast að hann þættist
geta kennt biskupi hvernig hann ætti
að gæta embættis síns. Kvaðst hann
láta prófast vita að það sé biskup,
sem eigi að fela prófasti að annast
slík mál, en ekki hann biskupnum.
Er allmikill snúður á hans herradómi
í bréfinu.
Magnús beinir
spjótum að Árna
Sem fyrr segir sat Árni Magnússon
í Skálholti um þessar mundir. Er
ekki ólfklegt að þau Þórdís hafi sest
á tal saman hin löngu vetrarkvöld,
fyrst atvikin höguðu því svo að þau
urðu nú samvista. Ekki hefði það
verið nema mannlegt - annars vegar
hin fríða og glæsilega húsmóðir frá
Bræðratungu, 32 ára gömul,
„kvenna vænst á öllu Suðurlandi,"
„mjúk kona og blíðlát" og hinsvegar
hinn gáfaði heimsmaður, Árni
Magnússon, kurteis, Ijúfur í um-
gengni, ókvæntur og ekki nema
tæplega fertugur.
Eins og fram hefur komið var
Magnús í Bræðratungu haldinn sjúk-
legri afbrýðisemi og hann hafði
kennt konu sinni ósæmilegan sam-
gang við fjölda manna á liðnum
árum. Máætla að hann hafi skjótlega
rennt í grun að eitthvað hlyti að
kvikna á milli þeirra Árna og konu
hans, er þau nú bjuggu undir sama
þaki. Hefur hann haft nógan tíma til
að magna þetta fyrir sér, þar sem
hann hefur setið einsamall og harm-
þrunginn í Bræðratungu með
brennivínsstaupið við hlið sér.
Hefur hann því undir vor ritað
Árna bréf þar sem hann sakar hann
um að ýta undir að Þórdís kæmi ekki
til sín á ný. Kemur þetta fram í
svarbréfi sem Árni hefur ritað Magn-
úsi hinn 5. maí 1703. Þá er enn ekki
hlaupinn sá hiti í málin sem síðar
varð. Ber Árni eindregið af sér að
hafa reynt að stía þeim hjónunum
sundur og kveðst heldur hafa lagt
Magnúsi liðsyrði en hitt. Segist hann
hafa hvatt Bræðratungubónda til að
koma vel fram við konu sína og
venslafólk hennar og segir: „Hefðuð
þér fylgt þessum mínum ráðum.
hygg ég að allt hefði betur farið en
raun er á orðin. En nú bið ég yður
að ég megi verða laus við þetta mál
yðar, sem ég fæ ekki séð að þér
megið hafa af nokkurn sóma, eftir
því sem málavextir virðast vera.“
Að lokum kveðst hann vilja láta þess
getið, ekki að tilefnislausu. að verði
nokkur til að bera sér ósæmilegt
framferði á brýn í þessu máli eða
öðrum. hafi hann bæði vilja og getu
til að verja sig og bægja frá sér
álygum og óhróðri. Kveður hann
síðan Magnús með vinsemd í þeirri
von að hann misskilji ekki þetta bréf
sitt, þótt það fljóti ekki í kjassmæl-
um.
Magnús heldur ræðu
á kirkjugólfi
Allar tilraunir Magnúsar til að ná
sáttum voru árangurslausar, en hann
reyndi meira að segja að bjóða Jóni
Vídalín 15 hundruð í jörðinni Dyr-
hólum, kæmi hann því til leiðar að
Þórdísi snerist hugur „og þyrfti eng-
inn um það að vita.“ (!!) Svar