Tíminn - 25.11.1988, Blaðsíða 15

l'I.V'íV I' Nr
Tímiriri 15
Föslúððgur '25í nóverriber >1988
til Sauðárkróks. Hann var fluttur
heim til mágs síns og hlúð vel að
honum. Féll hann í væran svefn en
vaknaði ekki aftur. Um kvöldið bað
Monika Jóhannes á Silfrastöðum að
spyrja eftir honum og fékk hann það
svar að hann væri látinn.
Daginn áður kom Finnbogi bróðir
hans í Merkigil. Vildi hann nú taka
Bjarna til sín á Akureyri og varð það
úr þótt ekki væri það Moniku sárs-
aukalaust. Magnús í Héraðsdal kom
og var hjá systur sinni í nokkra daga.
Hann var með henni í ráðum og
reyndi að veita henni styrk. Frá
- fjölmörgum varð hún aðnjótandi
greiðasemi, velvildar og samúðar.
Jarðarför Jóhannesar fór fram frá
Silfrastöðum 15. maí. Daginn áður
fór fjölskyldan þangað. Reiddi
Hrólfur Þorsteinsson ungbarnið,
nærgætinn eins og besta móðir. Á
Silfrastöðum var þeim hlýlega tekið
og um kvöldið háttaði Monika með
þrjú yngstu börnin í herbergi Jó-
hannesar Steingrímssonar. Yfir
rúminu hékk mynd af Jóhönnu, sem
þá var látin fyrir nær tuttugu árum.
Hugsaði Monika um, hve gott hefði
nú verið að geta talað við hana. Litla
stúlkan átti að heita í höfuð föður
síns, en Monika hafði ekki fundið
nafn, sem henni líkaði. Sofnaði hún.
Hún sá dyrnar opnast og Jóhanna
kom og gekk að rúminu til Moniku,
sælleg og broshýr og sagði: „Ég kem
nú héma til að skoða hana Jódísi
litlu.“ Eftir jarðarförina sátu þau ein
saman, Magnús og Monika, sem þá
var svo örmagna að henni fannst hún
ekki geta farið heim í Merkigil og
ekki hafa nein úrræði. Magnús sýndi
henni framá að barnanna vegna
mætti hún til að vera þar þangað til
hún fengi einhvem annan samastað
fyrir sig og þau. „Manstu þegar við
óðum vötnin saman, systir. Þú hafðir
svo sem staðið ein af þér strauminn
og krapið.“ Við þessi orð tók Mon-
ika skjóta ákvörðun eins og henni
var lagið. Sagðist fara heim og verða
þar meðan bömin þörfnuðust og
vildu.
Smám saman komst Merkigils-
heimilið í fastar skorður. Nú bættist á
Moniku að sjá um allar fjárreiður,
sem Jóhannes hafði ætíð annast.
Hún áttaði sig þó fljótt á þeim
málum. Mér finnst að Monika muni
hafa kólnað nokkuð í geði við þau
miklu átök, er hún hafði lent í við
öfl og atburði, sem enginn fær við
ráðið. Víst er að eftir þetta setti hún
sig oft í einhverskonar varnarstöðu
og gætti stundum hjá henni óþarfa
tortryggni til annarra. Fyrsta sumar-
ið fékk hún sjálfboðna hjálp við slátt
og e.t.v. fleira, en síðan sáu hún og
dæturnar algjörlega um búskapinn.
Þó var gamall vinur hennar, Björn
Egilsson, henni oft hjálplegur, eink-
um við jarðabætur. Forsjá við fjár-
hirðingu hvíldi mest á Elínu. Hún
var ákaflega glögg á skepnur, natin
við þær og gefin fyrir að sinna þeim.
En allar systurnar unnu að jöfnu
eftir þörfum og þau yngri jafnóðum
og þau uxu upp. Öll voru þau
samhent og afburða dugleg. Hesta-
eign var mikil á Merkigili; hestana
tömdu systurnar sjálfar, bæði brúk-
unarhross og gæðinga. Var Elín
sérstaklega lagin við það, tók stund-
um hesta til tamninga og þótti takast
vel. Haustið 1949 var öllu fé í
Akrahreppi lógað vegna mæðiveiki,
ósýktu sem sjúku. Síðan skyldi vera
fjárlaust í eitt ár. Búið var að kaupa
sláttuvél og allar heyvinnuvélar,
dráttarvél fengu þau sér síðar.
Ákváðu þær mæðgur nú að nota
þetta ár til að byggja steinsteypt
íbúðarhús, því að gamli bærinn var
að hruni kominn. Snemma um vorið
’49 fór Monika til Reykjavíkur, fékk
byggingarleyfi, lán og teikningu að
húsi. Aldraður bóndi og góður
smiður, Guðmundur Stefánsson,
góðvinur Moniku, tók að sér að
standa fyrir byggingunni. Með sér
hafði hann laghentan mann, vanan
smíðum, Jón Þorfinnsson. Strax eftir
sauðburð var hafist handa við að
flytja heim allt, sem til þurfti úr
kaupstað, sem var náttúrlega ekki
smáræði. Þá var orðið bílfært fram
að Gilinu að nafninu til, en í bleytu-
tíð ekki lengra en að Stekkjarflöt-
um. Þaðan er tveggja tíma lestarferð
heim að Merkigili, en klukkutíma-
ferð frá ytri gilbarminum. Alla þessa
flutninga tóku þær systur að sér.
Sementið var flutt á tíu hestum,
voru við það þrjár af systrunum. Þær
bundu pokana í klyfjar, létu til
klakks og fylgdu svo lestinni. Gæta
þurfi þess vel að baggarnir rækjust
ekki í klettanefin í gilinu. Timbur-
drögurnar voru fluttar á fimm hest-
um í einu óg urðu fjórar að fylgja
hestunum. Aldrei voru farnar nema
tvær ferðir á dag frá Stekkjarflötum
og ekki nema tvær til þrjár er aðeins
þurfti út fyrir gilið. Að þessu unnu
þær Elín, Margrét, Jóhanna og
Guðrún. Birna var dugleg til hjálpar
eftir sinni getu. Baðkerið var erfitt
viðfangs, enda af stærstu gerð. Um
það brugðu þær böndum og báru
það fjórar yfir gilið. Miðstöðvarelda-
vélin, stór og þung, var flutt á sleða,
sem hestur dró. Þá var steyputunn-
an, sem stóð á þar til gerðum palli,
ekki árennileg. Og satt að segja
vafðist nokkuð fyrir þeim að sjá
hvernig hægt væri að koma henni
heim í hlað. En ráð eru við öllu
nema ráðaleysi. Með varfærni veltu
þær henni niður gilið að norðan,
höfðu á henni bönd til þess að
stjórna hraðanum. Þegar þurfti að
víkja henni til í beygjum, settu þær
steina við hana til að stöðva hana.
Þegar niður var komið settu þær
undir hana sterka kjálka, beittu
hesti fyrir og drógu hana upp sneið-
ingana að sunnan. Teymdi ein hest-
inn en þrjár ýttu á eftir til að létta
undir með honum. Svo var fleira,
smálegt í samanburði við stærstu
stykkin, eins og þakjárn, steypu-
styrktarjárn, hurðir, gluggar, gólf-
dúkar, málning o.fl. Um þrettándu
sumarhelgi komu smiðirnir. Möl var
hægt að fá sunnan og neðan við
túnið en sand til pússningar þurfti að
snapa saman þó nokkuð langt fram
á Jökulsáreyrunum.
Er ekki að orðlengja það að
byggingarvinnan gekk fljótt og vel
og var flutt í húsið fyrir jól. Reyndist
það hlýtt, er vel einangrað með
korki. Ýmislegt var þó eftir og var
Jón Þorfinnsson hjá Moniku sumar-
ið 1950 og oft síðan. Kom hann upp
steyptu fjósi og hlöðu með aðstoð
systranna og Skarphéðins, þegar
hann var tólf ára, tápmikill og dug-
legur drengur. Var nú orðið myndar-
legt að sjá heim að Merkigili. Húsið
er ein hæð með risi, níutíu og sex
fermetrar að flatarmáli. Dyr eru á
vesturhlið. Komið er inn í forstofu
með stiga upp á loftið. Þar innaf
rúmgott anddyri og austur úr því
baðherbergið. Að sunnan eru tvær
rúmgóðar stofur en að norðan mjög
stórt eldhús, sem vel hæfði rausn
Moniku. Þar var eldavélin stóra,
sem hitar allt húsið upp. Inn af
eldhúsinu er þvottahús. Þar var
skilvindan og strokkurinn. Undir
þvottahúsinu kjallarahola, góð
geymsla fyrir slátur, kjöt, kartöflur
o.fl. Uppi eru tvö stór svefnherbergi
til endanna og lítil kvistherbergi móti
austri og vestri. Svefnherbergi Mon-
iku var í norðurendanum. Húsið er
rúmgott og þægilegt.
Haustið 1950 fengu Akrahrepps-
búar fé að nýju, lömb af þingeyskum
stofni, og aftur haustið 1951, þá af
vestfirskum stofni. Þetta fé reyndist
vel þótt margir söknuðu sinna gömlu
kinda. Merkigilsbúið komst fljótlega
upp í sömu stærð og verið hafði, um
tvöhundruð fjár.
Margt gerðist á Merkigili á þessum
árum fleira en að vinna afrek á
verklegu sviði. Hinn 17. júní 1953
var hringt til Moniku frá Silfrastöðum
og lesið fyrir hana svohljóðandi
skeyti:
Forseti íslands gjörir kúnnugt:
Ég hefi í dag sæmt Moniku Helga-
dóttur, húsfreyju á Merkigili, ridd-
arakrossi hinnar íslensku Fálka-
orðu.
Gjört í Reykjavík, 17. júní 1953.
Ásgeir Ásgeirsson.
Síðar um sumarið kom svo for-
sætisráðherra, Steingrímur Stein-
þórsson, í Skagafjörð. Bað hann
Moniku að koma á fund, sem hald-
inn var í samkomuhúsinu í Tungu-
sveit. f fundarlok, kallaði hann
Moniku til sín og kvað sér hafa verið
falið að afhenda henni það heiðurs-
merki, sem hún hefði verið sæmd
þann 17. júní. Bað hann um leyfi til
að festa það á brjóst henni. Kvað
hann Moniku verðuga þess heiðurs
sem forseti íslands veitti henni, og
mættu Skagfirðingar vera hreyknir
af því að sú kona skyldi vera
skagfirsk, sem fyrst allra húsfreyja í
sveit, hefði verið sæmd riddarakrossi
Fálkaorðunnar.
Ekki má gleyma að geta þess hve
vel Monika hugsaði um kirkjuna á
Ábæ. Hrólfur hafði staðið mjög
mikið fyrir byggingu hennar, en eftir
að Ábær fór í eyði, tók Monika hana
mest að sér. Þá voru aðeins tveir
bæir í Ábæjarsókn, Merkigil og
Skatastaðir. Nú lengi hefur verið sá
siður að messa á Ábæ einu sinni á
sumri. Kemur þá oft margt fólk til
kirkju og var það metnaðarmál
Moniku að fá sem flesta í messu-
kaffi. Á tímabili voru það lög að
ríkissjóður kostaði vegi heim að
kirkjum. Monika lét þá ryðja veg
frá Jökulsárbrúnni fram að Ábæjará
en yfir hana var komin göngubrú.
Mun hún hafa kostað þá framkvæmd
til að byrja með, en hvort hún hefur
fengið það endurgreitt, er mér ekki
kunnugt unt. Þessi vegur er fær,
a.m.k. fyrir jeppa og fjallabíla.
Monika var einlæg trúkona. Hún
leitaði til Guðs í bæn þegar veikindi
og vanmáttur þjökuðu hana og fékk
styrk við bænina. Trúin var henni
hjartans mál, sem hún talaði aldrei
gáleysislega um.
Þó að Monika nyti ekki mikillar
kennslu, hvorki í saumum né handa-
vinnu, þá kunni hún talsvert fyrir
sér. Börnin voru ævinlega vel klædd
og allar dæturnar lét hún sauma út
eitthvert eigulegt stykki að hafa með
sér úr heimahúsum. Og á sextugs-
aldrinum lagði hún í það stórvirki að
sauma stóra veggmynd af Ólafi
Liljurós. Hún fékk Júlíönu Jónsdótt-
ur, mikla listamanneskju og kennara
í fínni handavinnu til sín sumartíma
að kenna sér og leiðbeina. Ekki var
hún þó lengi hjá Moniku. Myndin er
ákaflega falleg, saumuð með silki-
garni, held ég, með kunst bróderíi
og öðrum fínum saum. Mig minnir
að Monika væri ekki mjög lengi að
sauma hana, þó er mikið verk á
henni, því að hún er nokkuð stór.
Einnig prjónaði Monika ntikið, fyrst
og fremst til heimilisnota.
Við Jóhann komum hingað í
Silfrastaði til þess að eiga hér heima
1951. Áður hafði ég verið hér tvö
sumur og kynntist þá Moniku
nokkuð. Þá var Norðuráin óbrúuð
og algengt að fólkið framan við ána
geymdi hestana hér og tæki bíl á
Krókinn. Alltaf fylgdi þeim á Merki-
gili hressandi blær. Þær komu á
góðum hestum og voru glaðar í
bragði. Mest tók ég eftir augunum
hennar Moniku, óvenju skýrum og
nokkuð hvössum. Hún var hávaxin
og hvatleg í hreyfingum, hafði verið
dökk á brún og brá en var þá farin
að hærast. Milli Merkigils og Silfra-
staða hafði alltaf verið vinfengi og
það breyttist ekki. Ég átti eftir að
koma oft í Merkigil, í fyrsta skipti á
fimmtugsafmæli Moniku. Þá varþar
ágæt veisla og vel veitt í mat og
drykk og fóru gestirnir ekki heim
fyrr en í birtingu. Öll börnin voru þá
heima en dæturnar fóru upp úr því
að tínast að heiman.
Það hafði lengi verið draumur
Moniku að Merkigilið yrði brúað.
Það mál var svo sem til umræðu en
talið ógerlegt. En 1961 var Jökulsáin
brúuð, nokkru fyrir framan Merki-
gil. Þá var orðið bflfært heim í
Merkigil og var fljótlega keyptur
jeppi. Þá var Skarphéðinn heima og
bjó þar með móður sinni og þeim af
systrunum sem heima voru en þær
voru þá flestar farnar. Skarphéðinn
fór reyndar fljótlega, alltaf var þó
einhver heima til að hugsa um bú-
skapinn með Moniku. En árið 1974
kom í Merkigil Helgi Jónsson frá
Herrfðarhóli í Rangárvallasýslu.
Keypti hann jörð og bú af Moniku
árið 1976 og hefur búið þar síðan.
En Monika var þar kyrr og sá um öll
innanhúss störf, eftir því sem hún
var fær um. Hún tók á móti gestum
og það var alveg eins og áður að
koma til hennar, nema nú var ellin
farin að sækja að henni og heilsan
síður en svo góð þannig að hún
þurfti hjálp við húsverkin. Einhverju
sinni þegar ég kom til hennar, spurði
ég hana hvort hún ætti ekki erfitt
með að biðja Helga að sækja fyrir sig
í kjallarann, saga kjöt og fleira, sem
ég vissi að hún gat ekki. „Ég skal
segja þér að ég á ekki eins auðvelt
með að biðja neinn eins og hann,“
svaraði hún. Helgi mat hana mikils
og lét sér annt um hana. Hann tók
tillit til hennar og var henni nærgæt-
inn og góður. Það hefur þá einnig
verið styrkur fyrir hann að leita ráða
hjá Moniku, þegar hann kom
norður, öllu og öllum ókunnugur.
Börn Moniku komu oft heim og
fylgdust vel með henni. Þrjár dætr-
anna voru búsettar í nágrenni við
hana. Elín var gift Jónasi Haralds-
syni á Völlum og áttu þau þrjár
dætur, en Elín lést í nóvember 1981.
Sorgin eftir missi hennar fylgdi Mon-
iku eins og skuggi eftir það. Birna
reisti nýbýli á Korná með manni
sínum Hjálmari Guðmundssyni.
Börn þeirra eru fjögur. Jódís býr í
Miðdal, gift Axel Gíslasyni og eiga
þau tvö börn. Þessar tvær dætur
hugsuðu mjög vel um móður sína og
veittu henni margvíslega hjálp.
Veikindi Moniku ágerðust, óvið-
ráðanlegur skjálfti og óstyrkur sótti
á hana, í raun og veru var hún ekki
fær til neins og þó gerði hún ótrúlega
mikið. í fyrrahaust var hún gjörsam-
lega þrotin að kröftum. Sótti Ólafur
Sveinsson, yfirlæknir hana þá sjálfur
frameftir og var hún uppfrá því á
sjúkrahúsinu. Um hvítasunnuhelg-
ina fékk hún að vera heima og voru
þær þá hjá henni Jódís og Margrét
og Monika Baldursdóttir, sem ólst
að nokkru leyti upp á Merkigili.
Þótti Moniku afar vænt um þá ferð,
því að alltaf þráði hún heim.
Á sjúkrahúsinu undi hún þó furðu
vel, var þakklát fyrir allt, sem fyrir
hana var gert og var mjög hlýtt til
læknanna og hjúkrunarfólksins.
Hún var ætíð glaðleg og oft með
spaugsyrði. Að eðlisfari var hún kát
og gamansöm, eins og allir vissu,
sem þekktu hana vel. Nú var einsog
öllum áhyggjum væri af henni létt og
hún sætti sig við orðinn hlut og bar
með hugprýði sárar þjáningar. And-
legum kröftum og minni hélt hún
óskertu, fylgdist með því sem gerðist
í kringum hana og hjá börnunum
fjær og nær. Mér fannst yndislegt að
fá að kynnast henni þannig. Öll
beiskja var horfin úr huga hennar.
Nú kom hennar innsta eðli best í
Ijós. Æðrulaus beið hún endaloka
lífsins hér á jörð. Yfir henni var
svipur stórbrotinnar persónu, sem
ég dáðist að. Hún lést að kvöldi dags
hinn tíunda júní. Jódís var hjá henni
og hana kvaddi Monika með ástúð-
legu brosi.
Útför Moniku var gerð 22. júní.
Þá komu öll börnin hennar. Jóhanna
var gift Helga Eggertssyni, sem nú
er látinn. Þau áttu heima í Reykjavík
og eru börn þeirra sex. Guðrún er
gift Einari Kristmundssyni, þau búa
í Rauðbarðaholti og eiga sex börn.
Margrét býr nú í Reykjavík, ógift en
á eina dóttur, áðurnefnda Moniku
Baldursdóttur. Sigurbjörg var gift
Páli Sigurðssyni, sent nú er látinn.
Þau eiga tvær dætur. Þau bjuggu á
Kröggólfsstöðum og býr Sigurbjörg
nú þar með Halldóri Guðmunds-
syni. Skarphéðinn bjó með Sigríði
Hrólfsdóttur og eiga þau tvær dætur.
Öll barnabörn Moniku voru við
jarðarförina og ntörg langömmu-
börn. Afkomendur Moniku og Jó-
hannesar eru nú sextíu og þrír.
Heima á Merkigili var húskveðja
og var þar fjöldi vina og nágranna
auk fjölskyldunnar. Var þar borin
fram hádegisverður af mikilli rausn.
Síðan hófst kveðjuathöfnin með því
að ágætur karlakór söng tvo sálma.
Við kistuna, sem stóð í suðurstof-
unni fluttu tveir prestar kveðjuorð,
sr. Ólafur Hallgrímsson á Mælifelli
og sr. Bjartmar Kristjánsson, sem
lengi var á Mælifelli. Á eftir söng
kórinn sálma og ættjarðarlög.
Kistan var borin út á hlaðið af
nánum vinum hinnar látnu. Veðrið
var hlýtt en rigningarúði. Stundin
var mjög hátíðleg. Mér fannst þama
vera endalok einhvers, næstum eins
og lokakafli í sögu, sem nú heyrði
fortíðinni.
Systkinin komu nú með ljúffengt vín
á bökkum. Enginn lyfti glasi en allir
drukku brottfararskál konunnar í
dalnum, eða konunnar ungu, sem
forlög létu koma hingað ríðandi
seint á haustkvöldi með Gísla á
Víðivöllum fyrir sextíu og fjórum
árum. Síðan var lagt af stað og ekið
hægt að Reykjum, þar sem kistan
var borin í kirkju. Sr. Ólafur hélt
mjög góða útfararræðu og sr. Hjálm-
ar Jónsson mælti fáein orð eftir ósk
Moniku sjálfrar. Að gröfinni báru
nánir vandamenn og vinir kistuna.
Að athöfn lokinni var boðið í kaffi í
Árgarði. Liðið var að kvöldi þegar
haldið var heim.
Helga Kristjánsdóttir.