Tíminn - 22.06.1989, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 22. júní 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR
Dr. Benjamín H.J. Eiríksson:
MANNASIDIR EÐA
SKEPNUSKAPUR
Beinar árásir á góða siði, mannasiði, er sjaldgæft að sjá
í blöðunum, en þeim mun oftar óbeinar. Eina slíka má lesa
i Tímanum hinn 30. maí, 1989: Þér um yður, grein eftir
Garra. Það er vel skiljanlegt, að höfundurinn vilji skýla sér
á bak við gervinafn. Hann er á móti þéringum og skrifar
gegn þeim með háði og heift, en af lítilli þekkingu og
engum skilningi. Það er varla að sjá að hann viti hvað
þéringar séu. Hann virðist helst halda að þær séu fyrst og
fremst eitthvert stjómsýslufyrirbrigði.
Grein Garra gefur sterklega til
kynna, að þéringar séu eitthvert
séríslenskt fyrirbrigði, séríslenskt
kúgunartæki. En þessu er allt öðru-
vísi farið. Þéringar eru sameign
alls hins siðmenntaða heims, og
ekki aðeins hans, heldur sameign
alls heims, er víst réttara að segja.
Þær eru viðhafðar í ýmsum mynd-
um á öllum tungumálum.
Þegar ég var í Rússlandi voru
kommúnistar við völd. Þeir þéruð-
ust. Þýsku kommúnistamir þar
höfðu hafnað sínu þjóðfélagi. Sem
tákn þess þúuðust þeir, og var þó
þérun strangari í Þýskalandi en í
Rússlandi.
Þangað til að mér er sýnt fram á
annað, ætla ég að hafa það fyrir
satt, að allar þjóðir þéri, nema
helst íslendingar í augnablikinu.
Sú undantekning sem oft er nefnd,
hinar enskumælandi, er ekki nein
raunveruleg undantekning. Þær
bæta sér ávarpsorðið upp með
mjög fjölbreyttri notkun titla. Yes,
sir. Siðmenntaðar jafnt sem frum-
stæðar þjóðir þéra. Garri ætti að
spyrja sig: Hvers vegna?
Hvers vegna þéra þjóðimar,
mannkynið? Ég er helst á því að
Garri sé sveitamaður. Það sé
skýringin á fáfræði hans og undar-
legheitum.
Á seinustu ámm hafa þéringar
að mestu lagst af á íslandi, og það
í takt við hnignun góðra siða og
andlegrar menningar þjóðarinnar.
Og þó. Nýafstaðna hátíðisdaga
áttu þeir páfinn og fyrirmenn þjóð-
arinnar ekki í neinum erfiðleikum
með það, að nota þéringar. Af því
má glöggt sjá, hvað mönnum finnst
í raun og vem viðeigandi hegðun.
Og ef dæma má af ummælum í
grein Garra, þá virðist allur mögu-
leiki á því að þær rísi upp að nýju.
Væri það vel, að mínum dómi.
Afnám þeirra hefir síður en svo
fegrað mannlífið.
Garri segir að jafnréttið hafi
útrýmt þéringunum. Þetta er rangt,
eins og margt annað í greininni.
Það sem gerði að þéringar lögðust
af í stríðinu átti ekkert skylt við
jafnrétti. Hingað til lands kom
dálítill hópur Vestur-íslendinga
sem neitaði algjörlega að semja sig
að siðum landsmanna. í Ameríku
þúast allir, sögðu þeir. Hið rétta er
að þar þérast allir, einnig fjölskyld-
an, sem kemur auðvitað.út á eitt
með þúun, hefði enskan ekki
annað, sem oftast jafngildir þérun,
þó ekki alveg. En það er notkun
titla eins og Mister og Sir. Allt í
einu varð fínt að þúast. Allir inni
á gafli hjá öllum. Draumur fylli-
raftanna hafði ræst.
Frakkar, Þjóðverjar, Rússar og
raunar nágrannar vorir, þérast, og
flestar ef ekki allar þjóðir aðrar.
Annað er álitið gróft brot á manna-
siðum. Þúun er aðeins fyrir fjöl-
skylduna, og stundum vinnufélaga.
Þannig verndar þérunin einkalífið.
Jafnvel gamlir og nánir vinir
þérast. Þessar þjóðir hafa aldrei
heyrt kenningu Garra: Menn þér-
ast vegna undirlægjuháttar gagn-
vart yfirboðurum, segir hann. Með
þéringum hafi fólk þurft að skríða
fyrir einum og öðrum. Orð Garra:
„Máiið er það, að undirlægjuháttur
gagnvart yfirboðurum, sem áður
fylgdi þéringum, heyrir nú til liðn-
um tíma. I dag skríður fólk hvorki
fyrir einum né neinum.“
Þetta er eins og hver annar
þvættingur. Ráðherrann þéraði
bílstjórann sinn, og í kaupstaðnum
þéraði húsbóndinn vinnukonuna.
Ég held að engum nema Garra hafi
nokkumtíma dottið sú skýring í
hug, að ráðherrann hafi verið að
skríða fyrir bílstjóranum eða að
sýna bílstjóranum undirlægjuhátt.
Þéringar byggj ast á fyllsta j afnrétti,
enda eru mannasiðir til komnir til
þess að gera alla umgengni heflaðri
og auðveldari, og lífið þar með
öllum ljúfara.
Þegar mál þjóðanna eru athuguð
nánar, kemur margt merkilegt í
ljós, ekkert síður hjá fmmstæðum
þjóðum en öðrum, og flest tengt
mannasiðum. Sumir þjóðflokkar
hafa ekki aðeins ákaflega flóknar
„þéringar“, heldur beinlínis sér-
stakt mál fyrir suma hópa, og
sérstakar kringumstæður, sérstakt
ávarp fyrir konur, jafnvel sérstakt
kvennamál, svo eitthvað sé nefnt.
Þéringar skapa í vissum skilningi
friðhelgi fyrir fjölskylduna, lítinn
heim, sem öðrum er gert að halda
sig utan við, og það í fyllstu
kurteisi. Þegar út í þjóðfélagið
kemur þá gerist það á skilmálum
þess: Þú verður að sýna öðrum þá
kurteisi og virðingu sem fólgnar
eru í þérun. Því að þrátt fyrir
fullyrðingar Garra, og raunar
fleiri, þá þéra menn í kurteisis-
skyni. Þjóðir eins og Frakkar,
Þjóðverjar og Rússar hafa aldrei
heyrt kenningu Garra.
Þéringar eru einmitt mikið jafn-
rétti. Hinn lægst setti er þéraður
jafnt og hinn hæst setti í samfélag-
inu. Annað er alvarlegt brot á
góðum siðum.
Þangað til að mér er
sýnt fram á annað,
ætla ég að hafa það
fyrir satt, að allar þjóðir
þéri, nema helst ís-
lendingar í augnablik-
inu. Sú undantekning
sem oft er nefnd, hinar
enskumælandi, erekki
nein raunveruleg
undantekning. Þær
bæta sér ávarpsorðið
upp með mjög fjöl-
breyttri notkun titla.
Yes, sir. Siðmenntaðar
jafnt sem frumstæðar
þjóðir þéra.
Fólki sem kemur úr einhverri
menningarlegri einangrun kann að
finnast óþægilegt að þurfa að til-
einka sér nýja málvenju, en ekki er
það samt nein þolraun, eins og til
dæmis sú, að þurfa að læra nýtt mál
í nýju landi, eins og fjöldi fólks
lætur sig hafa. Mér skilst að mála-
kennarar verði iðulega að útlista
fyrir nemendum sínum, að þegar
þeir komi til útlanda, verði þeir að
semja sig að nýjum siðum og nýrri
málvenju, þéringum. Ég trúi því
ekki að sú aðlögun gerist alltaf án
auðmýkinga.
Það er alkunnugt að þegar fólk
úr afkimum kemur meðal siðaðra
manna, líður því stundum illa i
fyrstu og hefir þá allt á homum sér.
Állt er betra öðruvísi. Þannig lýsir
Garri sjálfum sér með orðbragð-
inu: Það er „Þérað upp í hástert,“
það er „þérað í bak og fyrir.“ Hann
telur að það eigi víst að þéra þá
„sem eru svo fínir í tauinu".
Oft er sú röksemd notuð gegn
þéringum að menn þúi Guð. Þetta
er auðvitað gert vegna þess að
menn líta á hann sem föður. Hann
er innan fjölskyldunnar. En þér-
ingum er einmitt ætlað að vemda
einkalífið, fjölskylduna. Migminn-
ir að mannréttindaskrá Sameinuðu
þjóðanna kveði á um það, að
maðurinn eigi kröfu á einkalífi,'
privacy. Þéringar halda mannfélag-
inu einmitt utan hrings fjölskyld-
unnar, vemda hana, tryggja einka-
lífið.
Skólarnir og æskan
Vorið 1930 tók ég gagnfræðapróf
frá Menntaskólanum á Akureyri. f
seinasta tímanum kom kennarinn
sem mest hafði kennt okkur og
sagði: Ég vil nota þetta tækifæri til
þess að bjóða ykkur öllum dús,
áður en (nýju) lögin, sem banna
kennumm að þúa nemendur,
ganga í gildi. Hvaða lög eða reglu-
gerð hann átti við, veit ég ekki. En
hvers vegna höfðu yfirvöldin gefið
svona fyrirmæli?
í blöðunum má stundum lesa
óskemmtilegar fréttir. Æskumenn,
sem heima eiga í Breiðholti eða
Seljahverfi, rista sundur sætin í
strætisvögnunum, brjóta rúðurnar,
eyðileggja það sem eyðilagt verður
í bílunum, berja bílstjórann og
sparka í hann. Énnfremur er sagt
frá eyðileggingu símaklefanna og
rúðubrotum hjá verslunum. Hvað-
an kemur svona auvirðileg hegðun,
svona skepnuskapur?
Ég held að auvirðileg hegðun sé
hegðun fólks sem finnst það sjálft
vera auvirðilegt, fólk sem skortir
tilfinnanlega sjálfsvirðingu. Eng-
inn maður sem ber virðingu fyrir
sjálfum sér hagar sér auvirðilega án
þess að skammast sín. Og skömm
er tilfinning sem slíkir menn forð-
ast af öllum mætti. Væri hugsan-
lega hægt að stuðla að aukinni
sjálfsvirðingu þessa æskufólks sem
ég hefi nefnt? Myndi það ekki
auka sjálfsvirðingu þessa æsku-
fólks, ef kennaramir þéruðu það?
Það ætti að vera óþarft að taka það
fram, að þetta gerðu þeir í virðing-
arskyni, en skrif eins og Garra
sýna, að best er að taka sem fæst
gefið í þessum efnum.
Hin breska „þúun“ og notkun
titla er ekki byggð á „jafnrétti“
eins og þéringamar, því að
auðvitað verða nemendumir ein-
nig að þéra kennarana. Ef til vill
hefir breski siðurinn sinn veikleika.
Ég held að það sé til þess að berja
í þann brestinn sem Bretar nota
eða hafa til skamms tíma notað
spanskreyrinn í skólunum. Þéring-
um fylgir jafnrétti og aukin sjálfs-
virðing.
Og hvað segðu kennaramir? Á
sfnum tíma gerðu kennaraefnin í
Kennaraskólanum uppreisn gegn
þeirri kröfu, að þeir tækju próf í
kristnum fræðum. Enga kristni í
skólunum, sögðu þeir: Annað veif-
ið lýsa blöðin uppskemnni hjá
kennurunum, og sést þá að tíðum
er hún vond. Útsæði flestra kenn-
aranna er úr Rétti, Verkalýðsblað-
inu, Þjóðviljanum og öðmm ritum
sem dreift hafa efnishyggju og
guðleysi kommúnismans, ekki úr
Biblíunni. Af hinu vonda fræi
hefir komið vond uppskera: af-
kristnun og afsiðun þjóðarinnar og
margt annað verra. Af akri þeirra
hefir komið mörg ein ljót arfaklóin
og mörg ein leiðinleg blaðagreinin.
Við íhugun á grein Garra hefi ég
komist á þá skoðun, að eitt lítið en
ákaflega mikilvægt skref í átt til
fágaðra þjóðlífs, væri sú tilskipun,
líklega með lagasetningu, sem
skyldaði kennara framhaldsskól-
anna til þess að þéra nemendur
sína, á sama hátt og áður var.
Alþingi
Ekki verður komist hjá því að
minnast á Alþingi í þessu sam-
bandi. í Þeirri stofnun speglar
þjóðin sig. Þegar Alþingi var
endurvakið eftir fjögurra áratuga
hlé, var það fært í nútímalegri
búning. Sett vom ný þingsköp, víst
að erlendri fyrirmynd.
Um sumt vom menn öllu raun-
særri en í dag. Lýðsskmmssíbyljan
sem fylgt hefir frelsinu, og hinar
uppblásnu hugmyndafræðilegu
draumsýnir, höfðu enn ekki náð að
blinda menn á hina lakari þætti
manneðlisins. Menn höfðu enn
ekki gleymt því að maðurinn hefir
að láni líkama af dýri. Það yrði
nauðsynlegt að reyna að sporna
Ég held að auvirðileg
hegðun sé hegðun
fólks sem finnst það
sjálft vera auvirðilegt,
fólk sem skortir tilfinn-
anlega sjálfsvirðingu.
Enginn maðursem ber
virðingu fyrir sjálfum
sér hagar sé auvirði-
lega án þess að
skammast sín.
gegn óheflaðri framkomu reiðra
þingmanna, þvf að auðvitað myndi
skoðanaágreiningurinn leiða til
mikilla orðasenna. Það yrði að
sporna gegn grófu orðbragði
þeirra, þessu sem hversdagslega
hefði lágt, undir fáguðu yfirborði
meira og minna tillærðra manna-
siða. Það yrði að reisa skorður sem
stuðluðu að því að halda uppi
virðingu samkomunnar. Fyrirfram
væri ekki hægt að taka neitt gefið í
þeim efnum.
Með þingsköpum var þing-
mönnunum gert að skyldu að sýna
hver öðrum fyllstu kurteisi, hvað
svo sem liði öllum skoðanaágrein-
ingi. Önnur hegðun væri móðgun
við umbjóðenduma, þjóðina.
Þingmenn voru skyldaðir til þess
að ávarpa hver annan háttvirtur og
ráðgjafann og forseta þingsins
hæstvirtur, sem samkvæmt skoðun
Garra, hlýtur að vera brot á „jafn-
rétti“. Þessa dagana hefir sjónvarp-
ið sýnt, að þessar reglur eru ekki
lengur virtar. SkríIIinn verður sí-
fellt fyrirferðarmeiri í þessu sem
einu sinni var menningin. Sora-
mark hans er komið á suma alþing-
ismennina.
Sjónvarpið hefir tekið oss inn á
þingfund, þar sem þingmaðurinn
tekur andstæðinginn í gegn á hálf-
gerðu sjóbúðamáli. Undir lokin
minnist hann þess að þingsköp
mæla svo fyrir, að hann skuli
ávarpa samþingsmann sinn hðtt-
virtur. Ræðumaður hnýtir þá orð-
inu háttvirtur aftan við setningu,
þar sem hann hefir nefnt þing-
manninn. Orðið kemur eins og
skrattinn úr sauðarleggnum, án
allrar tilfinningar fyrir því sem
gefur því merkingu, efnislega utan-
gama og óskiljanlegt, einna helst
skammaryrði. Sjónarspilið verður
afkáralegt. Menn fá þá tilfinningu
að verið sé að fara með utanað-
lærða meiningarlausa formúlu.
Ræðumaðurinn kann ekki þá
mannasiði sem hann hefir verið
skyldaður til þess að tileinka sér.
Ræðumanni jafnt og áheyrendum
líður illa.
Sú þjóðarskömm gerðist nýlega,
að einn þingmaður eða fleiri upp-
nefndu annan, mig minnir að hann
hafi heitið Jón. Forsetinn gerði
enga athugasemd við þetta grófa
brot á þingsköpum. Hversvegna?
Skýringin kom skömmu síðar.
Forsetinn steig sjálfur í ræðustól í
miklum ham. Flutti þar ræðu sem
mér fannst á mddalegu máli, án
þess að varaforsetinn gerði
minnstu athugasemd við orðbragð-
ið.
Það verður þó að játa, að þessi
óvenjulega framkoma hneykslaði
fjölda fólks. Rétt er að taíca það
fram, að talsverður munur er á
hegðun þingmanna. Þingmenn sem
ég man eftir að hafa sýnt heflaða
og þinginu samboðna framkomu
em þau Þorsteinn Pálsson, frú
Aðalheiður Bjamfreðsdóttir og
Halldór Ásgrímsson. En þau eru
náttúrlega ekki þau einu. En það
verður að segja það eins og það er,
að hegðun margra alþingismanna
ber vitni afsiðunar.
Ég kemst ekki hjá að nefna sem
dæmi um það orðbragð sem sést,
að meðan Þorsteinn Pálsson var
enn forsætisráðherra, þá var hann
kallaður Steini litli í nafngreindri
kjallaragrein í DV. En annars er
það um hið grófa orðbragð að
segja, að það er vafasamt vopn.
Eitt býður öðm heim, orð af orði.
Ég er engan veginn sannfærður
um það, að tíska þessara daga sé
framtíðin. Siðir og tíska koma og
fara. Nýir menn koma með nýja
siði. Ég held að orðbragð Garra
fari í mslafötuna og þaðan á sorp-
hauga sögunnar, ásamt með ýmis-
legu öðm í orðbragði vorra daga.
Menn stjórnsýslunnar, sem Garri
er að agnúast út í, munu sigra, og
með þeim andskotar Garra, Skatt-
stofan.
Fyrsta nauðsynlega skrefið í
rétta átt held ég að væri að skylda
kennarana í framhaldsskólunum
til þess að þéra nemendurna, eins
og ég hefi þegar stungið upp á.
Skólafólkið myndi síðan flytja
betra orðbragð og betri umgengni
út í þjóðlífið.
Júní, 1989