Tíminn - 03.01.1990, Blaðsíða 11

10 Tíminn
Miðvikudagur 3. janúar 1990
Miðvikudagúr 3. janúar 1990
'♦V' /> r • > >
Tíminn 11
Ávarp forseta íslands, Vigdísar Finnborgadóttur, 1. janúar 1990:
Landið, tungan og minningarnar
Góðan dag, góðir áheyrendur.
Ég óska landsmönnum öllum gleðilegs
nýárs með þeirri heilu von að við megum
nú líta til bjartari tíma í íslensku þjóðlífi
en verið hafa um skeið. Framtíðarspá
um þjóðarhag Ieyfir okkur einnig að trúa
að svo sé og að við eigum nú að baki
örðugasta hjallann á nokkuð torsóttri
vegferð okkar á árinu sem kvatt hefur og
heyrir þegar sögunni til. Allt andstreymi
í stórum heimi er þó afstætt og mér er
stundum, þegar við kveinkum okkur
mikið undan þungum róðri, sem ég heyri
vísnasmiðinn þylja:
Finnst mér oft er þrautir þjá
þulið mjúkt við eyra:
þetta er eins og ekkert hjá
öðru stærra og meira.
Þyngst er okkur ávallt að lifa með sorg
við ástvinamissi og um þessi áramót sem
fyrr minnumst við þeirra sem ekki eru
lengur hluttakendur í lífi okkar og
vottum þeim sem sárast sakna innilegan
samhug okkar.
„Svo rís um aldir árið hvert um sig ...“
kvað Jónas í nýárskvæði sínu. Og enn
verður sama undrið, nýtt ár, eilífðin í
endurtekningunni, en samt sitthvað
breytt. Sólin er sú sama og í fyrra og þó
er sem sitthvað hafi breyst í ljósi þessarar
sólar. Landið er hið sama og í fyrra en
samt nýtt og með einhverjum hætti
öðruvísi en fyrr. Og söm er þjóðin sem
landið byggir en þó hefur ævinlega
eitthvað breyst í fari hennar og aðstæð-
um. Því á hverjum tímamótum bíða
okkar ný verk, nýr vandi og oftar en ella
ný gleði - sá vandi og sú gleði sem fylgir
þeirri vegsemd að vera íslendingur. Því
það er í senn gott til gæfu og vandasamt
að vera íslendingur.
Hafís við norðurstrendur landsins er
um þessar mundir enn einu sinni að
minna okkur á það, hvar við erum stödd
á hnettinum, þessi sami hafís sem skáldin
kváðu um, „landsins forni fjandi“, sem
boðaði hart vor, kannski hungur og
neyð. Samt skyldum við aldrei gleyma
því að aðstæður okkar nú eru ailt aðrar
en formæðra okkar og feðra til þess að
fást við vandann sem skapast af óblíðri
náttúru, aðeins ef við viljum beita til
þess þekkingu okkar og samtakamætti
en látum ekki vanda lítillar þjóðar í
stórum heimi smækka okkar, beygja
okkur, heldur hvetja okkur til að horfa
framan í veröldina og segja án yfirlætis
en líka án óhóflegs lítillætis: Hér erum
við og hér verðum við - því að hér viljum
við vera.
Við erum nátengdari þessu landi en
margar aðrar þjóðir ættlöndum sínum,
þótt sumir finni það ekki fyrr en þeir eru
farnir héðan og horfa á það úr fjarlægð.
Við gleymum því aldrei að við erum alin
upp í töfrabirtu hins íslenska sumar,
okkur finnst að við eigum þetta land með
einhverjum þeim hætti sem engu líkist,
ískalda jöklana líka og hrjóstrin öll.
Þetta er landið sem við tókum í arf og
við erum fólk þessa lands.
Þetta er það land sem við þekkjum og
unnum. Og ekki aðeins landið í heild:
Átthagar eru stórt orð í vitund okkar,
oftast stærra en fyrir öðrum annars
staðar í álfum. Að sumu Ieyti kann það
að stafa af því að í átthögunum ber
næstum að segja hver blettur nafn sem
við þekkjum og talar til okkar á gegn-
særri tungu. Bláfjöll og Jarlhettur,
Hveradalir og Hljóðaklettar, Jórukleif
og Ingólfsfjall - allt eru þetta staðir sem
bera okkur óm sögunnar og náttúru-
skynjunar allt frá landnámsöld. Of sjald-
an gefum við því líklega gaum hvern
fjársjóð við eigum þar sem eru skiljanleg
örnefni, nöfn sem hvert barn getur séð í
gegnum án þess að leita flókinna skýr-
inga frá málvísindamönnum eins og
algengast er með öðrum þjóðum. Þarna
eins og annars staðar sameinar tungan
okkur, eflir skilning okkar, gefur okkur
óþrjótandi umræðuefni, ekkert síður en
fámennið og frændræknin.
Oft látum við að því liggja að landið
sé stórt en þjóðin fámenn, jafnvel of
fámenn. Hugsanlega eru þó menning
okkar og siðvenjur þess megnugar að
leggja okkur mikla líkn í þraut. Til
dæmis er sennilegt að hver venjulegur
íslendingur þekki miklu fleira fólk pers-
ónulega - bæði lífs og liðið - en mönnum
tekst að komast yfir annars staðar í
heiminum. Lífs eða liðið sagði ég, því
engin þjóð sem ég þekki man eins vel þá
sem gengnir eru og hin íslenska, engin
þjóð er jafniðin við að draga þá inn í
umræðuna um daginn og veginn með því
að vitna til þess sem þeir sögðu og gerðu.
Þetta er eitt af einkennum menningar
okkar og með þessum hætti verður
fámennið til að skerpa minni okkar, gera
kynslóðabilið marklítið og um leið að
stækka þjóðina, fjölga í því liði sem við
vitum af okkur til trausts og halds í
tilverunni.
Og okkur er líka hollt að minnast
forréttinda sem fylgja því að vera fá-
menn þjóð. Vissulega látum við okkur
lynda ýmiss konar misrétti en fámennið
ætti að gera okkur kleift að byggja
þjóðfélag okkar á hugsjónum meira
jafnréttis og öflugri samhjálpar en stór-
þjóðirnar eiga kost á, þar sem ávallt
vofir yfir að einstaklingurinn verði ekki
annað en peð í tafli sem enginn hefur
yfirsýn yfir.
Dýrasta sameign okkar, landið, tung-
an og minningarnar, eflir okkur öryggis-
kennd. Við erum ekki rótslitin, við
eigum okkur athvarf í himingeimnum.
En einnig í sameign okkar, í nábýli
okkar hvert við annað, felast mótsagnir.
Við höfum kunnað að snúa bökum
saman þegar mikið lá við en í næstu
andrá tökumst-við á, gagnrýnum hvert
annað eins og lífið liggi við, erum
dómhörð og umburðarlynd á víxl, og
ekki alltaf auðvelt að koma auga á
rökvísina sem ræður því hvað verður
ofan á. Þetta getur orðið böl, því við
megum síst við því að bíða „þrjóskir við
garðinn“ eins og segir í nýju Sturlunga-
kvæði:
„meðan sveit okkar máist
í móðu sundrungar út. “
Þegar við á áramótum reynum að
skyggnast fram í tímann hljótum við að
minnast þess að þetta eru mikilvægustu
forsendur framtíðar okkar: Landið og
fólkið.
Án byggilegs lands á fólk sér enga
framtíð. Eg ætla ekki að fara mörgum
orðum um það hvernig við höfum á
liðnum öldum gengið um land okkar,
jafnvel svo að sumum hefur þótt horfa
til auðnar. Hins vegar vil ég minnast þess
að fyrir dyrum stendur merkilegt átak í
tengslum við sextugsafmæli Skógræktar-
félags íslands, nú á nýbyrjuðu ári, og er
kennt við ræktun landgræðsluskóga. En
landgræðsluskógur er skilgreindur sem
allar þær landgræðslu- og gróðurvernd-
araðgerðir sem leiða til þess að örfoka
eða lítt gróið land verði klætt trjágróðri
að nýju, eða öðrum jurtagróðri sem
bindur mold og býr í haginn. Um gróður
gildir það sama og um lífsyndi okkar,
börnin. Ef við viljum lifa það að sjá
gróskuríkan árangur, þá verðum við að
byrja strax - það er aldrei hægt að draga
neitt á langinn sem varðar ræktun.
Jafnvel um miðjan vetur verður að gera
áætlanir um hvernig standa eigi að verki
strax og tækifæri gefst. Landið sem við
nefnum ættjörð hefur oft leikið okkur
hart. Það hefur með öðru leitt til þess að
við höfum gengið harðara að því en
skynsamlegt hefði verið. Vera okkar í
landinu hefur ekki samrýmst því að
landkostir héldust. En nú höfum við sem
betur fer gert okkur grein fyrir illri þróun
og viljum snúa við blaðinu. Færa landinu
aftur það sem frá því var tekið. Og þá
gefum við sjálfum okkur um leið þá gjöf
að eiga miklu betra land að una við.
Ég líkti saman trjárækt og uppeldi
barna. Til lítils kemur okkur að rækta
upp örfoka land ef við gleymum því að
öll framtíð þjóðarinnar veltur á þeim
sem nú eru börn. Ef okkur gleymist að
hlúa að þeim kemur landgræðsla fyrir
lítið. Fyrir nokkru voru stofnuð tvenn
samtök, annars vegar íslandsdeild al-
þjóðasamtaka um uppeldi barna áður en
þau ná skólaskyldualdri OMEP og hins
vegar samtök sem til bráðabirgða eru
nefnd „Hjálpum börnum“ og vinna eiga
að barnaheill og bættum hag barna hér
á íslandi. Þessi samtök stefna að þörfu
átaki í aðhlynningarmálum barna - og
mun nú líklega margur spyrja hvort
eitthvað skorti á að börnum sé sæmilega
sinnt á íslandi. Búum við ekki við það
lán að öll börn fá að borða á ísiandi og
enginn gengur klæðlaus? Vonandi er
það rétt. Þó er það nú svo að mörgum er
hagur barna í þessu vinnuþreytta þjóð-
félagi mikið áhyggjuefni og greinilega er
nauðsynlegt að finna leiðir til lausnar.
Við verðum að játa það fyrir okkur
sjálfum að börn okkar eru afskipt. Við
höfum verið svo ánægð með allt það
frelsi sem okkur hefur áskotnast og
gengið svo áköf til vinnu að afla verð-
mætanna, án þess að láta þar á móti
koma öruggan umhyggju- og uppeldis-
stað fyrir börnin, skóla og námsstofnan-
ir, að við höfum gengið svo langt að láta
börnin ganga sjálfala. Það er eins og við
höldum að þau geti bjargað sér sjálf, að
þau læri af sjálfsdáðum að tileinka sér
ýmis verðmæti lífsins, svo sem fróðleik
ýmiss konar og sjálfsaga. Þá höfum við
gleymt því að ekki gátum við, sem nú
erum fullorðin, bjargað okkur sjálf til
uppeldis. Við fengum aðstoð, okkar
ræktun, þegar við vorum börn og styrk
til að nýta hana.
Þessa aðstoð fengum við hjá fullorðn-
um sem leiðbeindu og töluðu við okkur
og umgengust okkur eins og þær mann-
eskjur sem þeir vildu að við yrðum,
þjóðinni til gagns þegar við eltumst. Öll
börn eiga rétt á þessari hjálp. Öll börn
eiga rétt á því að fá frá okkur fullorðnum
uppeldi til að njóta þess að lifa, hjálp til
að sjá og nálgast það sem gefur lífinu
gildi. Þegar nú samfélag okkar hefur
þróast til þess að hverju heimili dugir
ekki minna en tveir til fyrirvinnu, ef
sinna á kröfum tímans, þá verður eitt-
hvað annað að koma í staðinn til leið-
sagnar og uppeldis. Þá verður með
nýjum hætti að tryggja öllum börnum
full mannréttindi.
Ég tel líka að hér séu hyggindi sem í
hag koma - hvert skref sem stigið er til
að kenna börnum að njóta andlegra
verðmæta verður til þess að þau geti
betur aflað sér hinna veraldlpgu án þess
að mikla þau fyrir sér. Við verðum að
gefa börnunum af tíma okkar og reynslu
og vinsamlegum skilningi svo þau viti
betur að maður er manns gaman um leið
og þau kunni að vera ein með sjálfum sér
og afla sér gleði við annað en það sem
mölur og ryð fá grandað. Og öll börn
eiga heimtingu á uppeldi til þess að
verða manneskjur í einu og öllu, til þess
að njóta samvistum við aðra en óttast þá
ekki. Ekkert okkar fær í vöggugjöf
skemmdarfýsn eða kunnáttu til ofbeld-
isverka. Ekkert barn á skilið að alast upp
til slíkrar hegðunar.
Þegar við um þessi áramót reynum að
sjá tilveru okkar, það að vera íslending-
ur, í víðara samhengi, hugsum við ekki
síst til þess hvers virði séreinkenni okkar,
þjóðmenning okkar, er í heimsmenning-
unni. Heimsmenning og þjóðmenning:
Þetta tvennt skarast alltaf, því enginn er
eyland. Án þjóðmenninga, sem eru
sjálfum sér trúar, væri engin heimsmenn-
ing. Og mætti ég þá í leiðinni minna á
þann augljósa sannleik að heimurinn er
ekkert annað en við, hér og nú, og að
ábyrgð okkar er að bregðast á hverju
augnabliki sem líður við því hvernig
■hann er frá stund til stundar. Á þetta
höfum við verið átakanlega minnt í
jólamánuði 1989. En þar fyrir utan er
þjóðmenning séreign þjóðar, sem verður
að fá að hugsa sitt í ljósi þess hvar hún
býr á jarðhnettinum og í ljósi þess sem
yfir hana hefur gengið. Þetta er sú
menning sem er séreign hverrar þjóðar,
auðlegð sem aldrei verður frá henni
tekin.
Vitundina um þessa auðlegð sköpum
við okkur í tungumálinu. Þar erum við
rík en megum þó ekki láta þar við sitja.
Hver og einn rækti garðinn sinn segir í
frægri bók. Og það er til margs konar
ræktun. Á nýliðnu ári var efnt til mál-
ræktarátaks og er talið að það hafi lánast
vel. En því átaki má ekki vera lokið. Því
má aldrei ljúka. Öll ár í lífi þjóðarinnar
verða að vera málræktarár. Ókkur getur
ekki liðið vel, við getum ekki eignast
lífsfyllingu í þjóðerni okkar, nema með
því að rækta tunguna sem best, þetta
orðríka, gagnsæja og langminnuga
tungumál, sameign okkar. Við viljum
ekki að fyrir íslenskri tungu fari eins og
latínu, að afkomendur okkar verði að
setjast á skólabekk og nálgast hana sem
framandi tungu til að geta lesið um
okkur sjálf. Við verðum að láta það
renna okkur í merg og bein að hvert orð
sem gléymist er glataður sjóður, ómiss-
andi lykill úr stórri lyklakippu, hvert
örnefni innstæða á minningabanka með
góðum vöxtum.
Þá þurfum við einnig að tryggja það
að þeir sem við taka kunni að tileinka sér
bækur, haldi áfram að lesa okkar eigin
bækur, um okkar eigin veruleika og
kunni og skilji ljóð okkar. Ég hef lengi
verið þeirrar trúar að ljóð þjóðarinnar
varðveiti svo vel ótal orð og blæbrigði í
ríkidæmi tungunnar sem stöðugt er í
hættu að glati purpurafaldi sínum. Og
ljóð er auðvelt að læra - þau seytlast inn
í minnið og efla til lesturs annars efnis
sem á sama hátt er verðmætt. Við vitum
að samkeppnin um tómstundirnar
harðnar og að hætt er við að bóklestri
fari aftur. Við það yrðum við til muna
fátækari. Því það verður seint ofmetið
hve mjög það auðgar hvern mann að
hafa vanist því að lesa.
Vitað er fyrir margvíslegar rannsóknir
að lestrarvenjur mótast snemma, eða
áður en börn eru 11 til 12 ára. En hver
lítur eftir því að börn okkar læri að
umgangast bókina sem ómissandi þátt í
daglegu lífi sem ætti ekki að vera bund-
inn skyldu heldur er sjálfsagður réttur
barns sem elst upp í þessu landi. Og hver
getur séð til þess að ljóðið taki þátt í því
að rótfesta tunguna og ríkidæmi hennar
með þeim virka hætti sem við helst
vildum? Að engir múrar rísi milli þeirra
sem fara með bókmenntaarfinn og rækta
hann og hinna sem á stundum þykjast
láta sér fátt um finnast. Þorsteinn skáld
frá Hamri segir:
Köllumst því á
annað veifið!
þú og ég
og maðurinn sem fullyrðir stundum að
sér leiðist Ijóð;
og hver veit
nema maður sem fullyrðir að sér leiðist
Ijóð
geti þrátt fyrir það
nært okkur
á Ijóði lífs síns
sært okkur
við Ijóð alls lífs
dag og dag.
Góðir landsmenn. Ég hef eins og
stundum áður látið mér tíðrætt um
ræktun lands og lýðs. Skilji þó enginn
orð mín svo að ég geri lítið úr því sem á
þeim sviðum hefur verið unnið hingað
til. Þar hefur oft veriðilyft grettistökum.
En á hverjum tíma ber okkur skylda til
að byggja á þeirri þekkingu sem við
vitum besta og sannasta. Okkur ber
ávallt að vera reiðubúin að endurskoða
starfsaðferðir okkar, jafnt í landrækt
sem mannrækt. Við lifum tíma svo
stórstígra breytinga að margir jafna til
byltingar. Án þess að gera okkur sek um
óleyfilega bjartsýni getum við meira að
segja haldið því fram að þjóðir heimsins
muni á nýjum áratug snúa sér að ræktun
og uppbyggingu með stórfenglegum
hætti. Stórbætt sambúð ríkja og ríkja-
blakka leiðir til þess að stigin eru merki-
leg skref í þá átt að skera niður vígbúnað,
fækka eyðingarvopnum. Með því móti
er dregið að miklum mun úr líkum á því
að styrjaldir brjótist út manna í milli.
Um leið verða til nýir möguleikar á því
að semja sátt í stríði mannkynsins gegn
móður náttúru, sem allt of lengi hefur
staðið og haft hörmulegar afleiðingar.
Heimurinn gerir sig nú líklegan til að
Forseti íslands, Vigdís Finnbogadóttir.
hrista sem víðast af sér fjötra, til að
höggva eldflaugaskóg og snúa orku sinni
og hugviti að því að vernda náttúrulegt
umhverfi mannsins - snúa við blaði,
hreinsa mengunarkaunin, rækta upp,
láta sár foldar gróa. Það er trú mín og
von og ósk, að á þessu ári og þeim næstu
munum við sjá vakningu um allan heim,
samstillt átak til að bæta það sem við
höfum óvart eða viljandi rifið niður eða
eyðilagt, átak til að byggja upp jörðina
sem við göngum á og manninn sjálfan.
Fari svo kann að blasa við okkur ný og
mennskari framtíð á þessum síðasta
áratug aldarinnar en okkur hefur dreymt
um að undanförnu. í raunsærri bjartsýni
höfum við þá fulla ástæðu til að segja af
sannfæringarkrafti:
Gleðilegt nýár, gifturíka framtíð.
Guð blessi land vort og þjóð.